Index of /rozprawy2/10759

Pełen tekst

(1)Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica Wydział Zarządzania Katedra Zarządzania w Energetyce. Rozprawa doktorska. INSTRUMENTY POCHODNE W ZARZĄDZANIU RYZYKIEM INWESTYCJI KAPITAŁOWYCH BANKU KOMERCYJNEGO. Autor: Radosław Pusz. Promotor: dr hab. inż. Natalia Iwaszczuk, prof. nadzw. AGH. Kraków 2014.

(2)

(3) SPIS TREŚCI Wstęp .......................................................................................................................................... 2 1. Ryzyko w działalności banków, jego istota i rodzaje ......................................................... 5 1.1. Etymologia oraz znaczenie ryzyka .................................................................................. 5 1.2. Rodzaje ryzyka w bankowości ........................................................................................ 7 1.3. Rola inwestycji na rynku kapitałowym ......................................................................... 17 1.4. Pojęcie ryzyka inwestycyjnego oraz identyfikacja jego źródeł ..................................... 33 2. Metody zarządzania ryzykiem bankowym ........................................................................ 40 2.1. Ogólne definicje dotyczące zarządzania........................................................................ 40 2.2. Istota i etapy zarządzania ryzykiem............................................................................... 45 2.2.1. Identyfikacja/rozpoznanie ryzyka .............................................................................. 48 2.2.2. Pomiar, ocena i limitowanie ryzyka........................................................................... 49 2.2.3. Sterowanie ryzykiem ................................................................................................. 51 2.2.4. Monitoring/kontrola ryzyka ....................................................................................... 55 2.3. Hedging i jego rodzaje................................................................................................... 58 3. Analiza ryzyka inwestycyjnego i metody zarządzania nim ............................................. 64 3.1. Analiza wpływu ryzyka inwestycyjnego na wynik finansowy przedsiębiorstwa bankowego .................................................................................................................... 64 3.2. Zarządzanie ryzykiem inwestycyjnym .......................................................................... 78 3.3. Metody regulacyjne ....................................................................................................... 82 3.4. Metody wewnętrzne ...................................................................................................... 90 4. Wykorzystanie instrumentów pochodnych w celu minimalizacji lub zabezpieczenia przed ryzykiem inwestycyjnym ......................................................................................... 96 4.1. Instrumenty pochodne a możliwości ich wykorzystania w zarządzaniu ryzykiem ....... 97 4.2. Zalety opcji w porównaniu z innymi instrumentami pochodnymi ............................. 106 4.3. Modele wyceny opcji standardowych ......................................................................... 114 4.3.1. Model dwumianowy ................................................................................................ 115 4.3.2. Model trójmianowy.................................................................................................. 120 4.3.3. Model Black-Scholes’a ............................................................................................ 122 4.4. Współczesne metody i kierunki badań opcji ............................................................... 125 5. Opracowanie strategii opcyjnych zabezpieczających przed ryzykiem inwestycji kapitałowych ................................................................................................................... 128 5.1. Strategie oparte na opcjach standardowych................................................................. 128 5.1.1. Wycena opcji standardowych .................................................................................. 134 5.1.2. Badanie wrażliwości opcji standardowych na zmiany parametrów obieralnych ... 146 5.1.3. Badanie wrażliwości opcji standardowych na zmiany parametrów rynkowych .... 148 5.2. Wykorzystanie opcji azjatyckich do budowy strategii opcyjnych ............................. 163 5.2.1. Modele wyceny opcji azjatyckich ............................................................................ 165 5.2.1.1. Opcje azjatyckie ze średnią geometryczną........................................................... 166 5.2.1.2. Opcje azjatyckie ze średnią arytmetyczną ........................................................... 169 5.2.2. Szacowanie cen opcji azjatyckich ............................................................................ 174 5.2.3. Badania współczynników wrażliwości opcji azjatyckich ....................................... 184 5.3. Opracowanie algorytmu zabezpieczającego przed ryzykiem inwestycji kapitałowych opartego na instrumentach pochodnych .............................................. 193 Podsumowanie i wnioski ........................................................................................................ 199 Bibliografia ............................................................................................................................. 204 Spis rysunków ........................................................................................................................ 212 Spis tabel ................................................................................................................................ 214 Załączniki do rozprawy .......................................................................................................... 216. 1.

(4) Wstęp System finansowy w Polsce i na świecie jest fragmentem globalnego systemu ekonomicznego, zwanego gospodarczym, który wynika z pierwotnej konieczności wytwarzania i wymiany dóbr, aby zaspokoić konsumpcję konsumentów. W obecnych czasach służy on zaspokajaniu potrzeb ludności poprzez świadczenie usług oraz współtworzenie siły nabywczej. W skład systemu ekonomicznego wchodzi rynkowy system finansowy, w którym usługi te są świadczone za pośrednictwem mechanizmów rynkowych oraz fiskalny (publiczny) system finansowy, który w gospodarce czysto rynkowej można uznać za zbędny. W niniejszym opracowaniu zostanie przedstawiony rynkowy system finansowy, zwany powszechnie systemem finansowym. W tym systemie to pojedyncze jednostki, a nie rządy, decydują, co i jak produkować na rynku. Najistotniejszymi podmiotami na tym rynku są instytucje finansowe, gdyż posiadają one największy kapitał. Są to tak zwani pożyczkodawcy, którzy pragną zagospodarować swoje wolne środki pieniężne i osiągnąć z tego tytułu określony dochód. Występują również przedsiębiorstwa, czyli pożyczkobiorcy, którzy poszukują kapitału do finansowania swojej działalności rozwojowej. Dodatkowo na rynku jest jeszcze pewna grupa inwestorów, którzy kierują się czysto spekulacyjnymi motywami (rezygnują z wydania dziś posiadanych pieniędzy w celu zwiększenia ich wartości w przyszłości licząc się jednocześnie z możliwością poniesienia strat). Wszystkie strony operują na rynku finansowym, czyli miejscu, na którym dokonuje się transakcji instrumentami finansowymi, czyli inwestuje (można powiedzieć, że na tym rynku towarem są papiery wartościowe). Na rynku panuje swego rodzaju equilibrium (równowaga), gdyż podaż kapitału musi się równać jego popytowi. Rynek finansowy jest to jeden, z najdynamiczniej rozwijających się rynków na świecie, a analizy współczesnej gospodarki byłyby niekompletne bez jego analiz. Inwestycje na rynkach finansowych w ostatnich latach zdobywają coraz większą popularność wśród banków, inwestorów komercyjnych, a także indywidualnych. Osoby fizyczne, przez wirtualne platformy inwestycyjne, udostępniane przez domy maklerskie lub banki mogą bezpośrednio inwestować na rynku finansowym, co powoduje ich większe zainteresowanie inwestycjami, zmniejszenie kosztów manipulacyjnych oraz wzrost szybkości zawierania transakcji. Ze względu na niskie stopy procentowe, inwestycje na rynku finansowym stają się alternatywą dla lokowania pieniędzy na depozytach bankowych. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się rynek kapitałowy, który jest częścią tego rynku. Wybór tematu dysertacji jest związany ze wzrostem znaczenia inwestycji kapitałowych w gospodarce oraz potrzebą bardziej szczegółowej analizy tego tematu. Inwestycje kapitałowe, czyli inwestycje w papiery wartościowe, takie jak: akcje oraz obligacje (skarbowe, korporacyjne, czy municypalne) należą do jednej z najbardziej popularnych i najczęściej stosowanych metod stosowanych przez podmioty gospodarcze w celu osiągnięcia zysku, bądź ulokowania kapitału. Z punktu widzenia krajowej gospodarki, inwestycje na rynku kapitałowym, powodują jej rozwój gospodarczy, gdyż ulokowane za pośrednictwem inwestorów pieniądze służą dalszemu jej rozwojowi (akcje stanowią źródło kapitału na przyszłe inwestycje). Wysoko rozwinięty rynek kapitałowy jest jednym z najważniejszych atrybutów rozwiniętego gospodarczo państwa, które nie może być wysoko rozwinięte bez sprawnie działającego rynku kapitałowego. Wynika to przede wszystkim z funkcji, jaką rynek kapitałowy spełnia w gospodarce. Gwarantuje on efektywność alokacji kapitału, poprzez niższą cenę i większą ilość kapitału dla przedsiębiorców ocenianych lepiej przez rynek. Alokacja polega na transferze kapitału do spółek postrzeganych jako bardziej dochodowe lub innowacyjne. Powoduje również możliwość elastycznego reagowania na zmiany. Efektywny rynek zapewnia płynność inwestycji, gdyż uczestnicy rynku mogą sprzedać posiadane akcje i obligacje, a uzyskane pieniądze lokować w inny sposób. Rynek umożliwia wycenę kapitału poprzez ustalenie ceny 2.

(5) papierów wartościowych na rynku wtórnym oraz jego mobilizację, czyli przepływ pomiędzy tymi, którzy posiadają go w nadmiarze (inwestorzy), a tymi, którzy go poszukują w celu finansowania inwestycji. Inwestując na rynku finansowym w akcje danej spółki, inwestor przyczynia się do jej rozwoju, dostarczając kapitał. Inwestycja ta jest swoistym substytutem kredytu dla firmy emitującej akcje. Spółki, dzięki zebranym funduszom, mogą sprawniej funkcjonować i być bardziej konkurencyjne ze względu na podnoszenie efektywności poprzez wdrażanie innowacji oraz nowych technologii. W związku ze światowym kryzysem panującym w ostatnich latach oraz dużą zmiennością cen akcji przedsiębiorstw notowanych na giełdach światowych, nie zawsze inwestycje na rynku kapitałowym są bezpieczne. Inwestycja dowolnej ilości oszczędności na rynku kapitałowym powoduje znaczące ryzyko inwestycyjne dla podmiotu dokonującego inwestycji na tym rynku. Ryzyko po pierwsze, związane jest z horyzontem czasowym inwestycji, który w przypadku rynku kapitałowego jest średnio- lub długoterminowy. Po drugie, jest związane z ryzykiem rynkowym, zwanym również ryzykiem systematycznym. Ryzyko to związane jest ze znaczącą zmiennością kupionego instrumentu finansowego oraz jego płynnością, czyli ewentualnym brakiem możliwości odsprzedaży z powodu braku chętnych na zakup. Tego ryzyka nie da się wyeliminować, gdyż jest spowodowane określoną sytuacją gospodarczą. Ostatnim składnikiem ryzyka jest ryzyko kontrahenta, który jest emitentem danego instrumentu finansowego i jego ewentualne kłopoty finansowe, bądź nawet upadłość, mogą spowodować, że kupiony przez inwestora papier wartościowy może stać się bezwartościowy, gdyż w przypadku obligacji nie zostanie ona wykupiona, natomiast w przypadku akcji, roszczenia jej posiadacza są rozpatrywane na samym końcu. W związku z powyższym uważam, że podmiot gospodarczy (np. bank) powinien zabezpieczać inwestycję funduszy na rynku kapitałowym przed ryzykiem poniesienia strat, z tytułu zmian cen akcji, bądź innych papierów wartościowych. Jest wiele możliwych sposobów na uniknięcie ryzyka spadku cen. Najbardziej popularnym jest hedging, czyli użycie instrumentów pochodnych w celach osłonowych. Celem pracy jest badanie źródeł ryzyka dla podmiotów gospodarczych z sektora bankowego przy inwestowaniu w instrumenty rynku kapitałowego. Po identyfikacji i analizie ewentualnych konsekwencji wspomnianego rodzaju ryzyka dla banku komercyjnego, zostaną zaproponowane i porównane różne podejścia do zarządzania nim. Na podstawie tych badań zostanie opracowana uniwersalna strategia hedgingowa, z użyciem instrumentów pochodnych w celu jak najlepszej ochrony podmiotów sektora bankowego przed negatywnym wpływem ryzyka inwestycji kapitałowych. Realizacja postawionych celów pracy wymaga przeprowadzenia analizy literatury oraz badań inwestycji i ich wpływu na Rachunek Zysków i Strat banku. W pracy zostanie przedstawiona problematyka ryzyka inwestycji (i jego źródeł), na jakie banki komercyjne są narażone lokując swoje środki na rynku kapitałowym oraz problem zabezpieczenia tych pozycji przed utratą wartości. W związku z powyższym istnieje potrzeba zbadania potencjalnych źródeł ryzyka inwestycji kapitałowych banków komercyjnych, które stanowią najliczniejszą oraz najbardziej aktywną grupę inwestorów instytucjonalnych. W pracy przyjęto dwie hipotezy badawcze: 1. Hedgingowe strategie opcyjne jako instrumenty zarządzania ryzykiem inwestycji kapitałowych mogą przynieść większe korzyści dla przedsiębiorstwa bankowego, niż ekspozycja niezabezpieczona lub strategie oparte o wskaźniki analizy technicznej. 2. Arytmetyczne opcje azjatyckie o średniej cenie są bardziej korzystne dla inwestora, niż opcje waniliowe przy zabezpieczaniu pozycji w akcjach. Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów oraz podsumowania i wniosków. W pierwszym rozdziale, który zawiera cztery podrozdziały zaprezentowane zostanie pojęcie słowa „ryzyko”, przedstawiona zostanie jego etymologia oraz obecne znaczenie. W oparciu o literaturę naukową zostanie zaprezentowana klasyfikacja ryzyka pod względem m.in. źródeł 3.

(6) pochodzenia, czynników mikro- i makroekonomicznych, punktów widzenia różnych dziedzin nauki, a także skutków, jakie pociąga ono dla każdej ze stron transakcji handlowej. W tym rozdziale zostaną także przedstawione różne rodzaje ryzyka bankowego (na które narażony jest bank), a także jego klasyfikacje. Na podstawie danych rynkowych zostanie pokazane, na jakie ryzyko narażone są polskie banki, z uwzględnieniem wymogów regulacyjnych nałożonych przez polskiego nadzorcę oraz jakie wielkości narażone są na to ryzyko. W tym rozdziale zaprezentowane zostaną definicje poszczególnych rodzajów ryzyka, z jakich składa się ryzyko bankowe. W przedostatnim podrozdziale zostanie zbadana rola jaką odgrywają inwestycje na rynkach kapitałowych w rozwoju gospodarczym. W oparciu o literaturę naukową oraz własne doświadczenia, zostanie przedstawiona analiza rynku kapitałowego pod względem instrumentów finansowych na nim handlowanych, a także znaczenia tych instrumentów dla podmiotów gospodarczych je wykorzystujących w różnych celach. Opisane zostaną także różne rodzaje inwestycji w sensie ekonomicznym, ich podział oraz pojęcia z nimi związane. Ostatni podrozdział zostanie poświęcony pojęciu ryzyka inwestycji kapitałowych w bankowości oraz czynnikom ekonomicznym, jakie mają wpływ na to ryzyko. W rozdziale drugim zostaną przedstawione ogólne definicje dotyczące zarządzania oraz skutki materializacji ryzyka. Następnie w oparciu o literaturę polską, zagraniczną oraz własne doświadczenia przedstawione zostaną etapy zarządzania ryzykiem w bankach komercyjnych. Dość szczegółowo zaprezentowane zostanie pojęcie hedgingu (czyli użycie instrumentów pochodnych do zabezpieczania się przed ryzykiem), jego historia oraz rodzaje. Rozdział trzeci, który składa się z czterech części, poświęcony będzie identyfikacji źródeł ryzyka inwestycji kapitałowych w działalności instytucji z sektora bankowego. Pokazany tu zostanie pozytywny i negatywny wpływ tego rodzaju ryzyka na wyniki finansowe banku komercyjnego. Opisane zostaną trzy różne strategie inwestycji w oparciu o dane historyczne. Pierwsza najprostsza, czyli kupno i trzymanie akcji do zakończenia inwestycji, druga oparta o MACD (wskaźnik analizy technicznej) oraz trzecia polegająca na inwestowaniu wolnych środków na stosunkowo bezpiecznych depozytach międzybankowych. Dla każdej ze strategii zostanie pokazany wpływ na Rachunek Zysków i Strat banku. Analityczny charakter tego podrozdziału podkreśli zestawienie mocnych i słabych stron dostępnych metod, a także ukazanie jak trudnym i złożonym procesem jest dopasowanie metody zarządzania do profilu działalności banku. Zostanie wskazana najbardziej efektywna ze strategii. Na podstawie własnej wiedzy oraz literatury, w dwóch ostatnich podrozdziałach zostaną przeanalizowane regulacyjne (nałożone przez regulatora) oraz wewnętrzne (opracowane przez bank) metody zarządzania ryzykiem inwestycji kapitałowych. W rozdziale czwartym, zostanie podkreślone znaczenie instrumentów pochodnych, przedstawiona ich historia, definicje, sposób działania oraz różne klasyfikacje. Na podstawie danych publikowanych przez Bank Rozrachunków Międzynarodowych oraz Narodowy Bank Polski zostanie pokazana skala obrotów derywatów na światowym oraz polskim rynku terminowym. Szczególna uwaga zostanie skupiona na opcjach jako instrumencie najbardziej nadającym się do zabezpieczania ryzyka inwestycji kapitałowych. Przedstawione zostaną różne typy opcji i modele ich wyceny (model dwumianowy, model trójmianowy oraz model oparty o wzór Black-Scholes’a). W ostatnim podrozdziale przedstawione zostaną współczesne kierunki badań i rozwoju metod wyceny opcji. W rozdziale piątym, porównano strategie hedgingowe oparte na różnych typach opcji (zarówno standardowych, jak i egzotycznych) oraz strategiach przedstawionych w rozdziale trzecim dopasowując wybrane typy opcji do jak najlepszego zabezpieczenia pozycji inwestora. Dopasowanie polega na wyborze odpowiednich parametrów opcji, aby zapewnić efektywną strategię zabezpieczającą, dla każdej z pięciu strategii zostanie zobrazowany wpływ na Rachunek Zysków i Strat banku. Zestawione zostały mocne i słabe strony dostępnych metod, aby odpowiedzieć na pytanie, która ze strategii jest najlepsza. W ostatnim podrozdziale zaprezentowano uniwersalną strategię hedgingową, która zabezpieczy bank przed ryzykiem inwestycji kapitałowych. 4.

(7) 1. Ryzyko w działalności banków, jego istota i rodzaje Banki z definicji funkcji, jakie pełnią (czyli udzielanie kredytów, prowadzenie rachunków, działalność inwestycyjna) narażone są na różne rodzaje ryzyka. K. Matthews oraz J. Thompson [106] uważają, że banki osiągają zyski właśnie dzięki podejmowaniu ryzyka i właściwemu zarządzaniu nim. W literaturze przedmiotu brak jednej spójnej definicji ryzyka, która byłaby powszechnie używana. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego [141] ryzyko jest to możliwość, prawdopodobieństwo, że coś się nie uda, przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, niepewny, problematyczny. Jest to sytuacja, gdy szkodliwy czynnik ryzyka może się pojawić, ale nie jest w pełni znany oraz przewidywalny. Może to też być sytuacja, gdy skutki danego działania lub zdarzenia mogą okazać się negatywne i doprowadzić do poniesienia oczekiwanych bądź nieoczekiwanych strat. Przyczynowość jest podstawą determinizmu, co oznacza, że jeżeli znane są wszystkie przyczyny danego zjawiska, to można przewidzieć zarówno jego pojawianie się jak i skutki. Niestety przyszłość nigdy nie jest zdeterminowana, a więc nie można jej przewidzieć. Ryzykiem nie musi być tylko strata przedsiębiorstwa. Może nim być również odchylenie od zakładanego poziomu przychodu, czyli wynik finansowy na poziomie niższym niż zakładany lub też ograniczenie zdolności przedsiębiorstwa do realizacji przyjętej przez niego strategii biznesowej.. 1.1. Etymologia oraz znaczenie ryzyka Słowo „ryzyko” wywodzi się przede wszystkim od włoskiego słowa risicare („odważyć się”). Zbliżone znaczenie mają również arabskie słowo risq czy łacińskie risicum. Greckie słowo rhiza odnosi się do niebezpieczeństw związanych z żeglowaniem w pobliżu niebezpiecznych wybrzeży – była to metafora „trudności, jaką należy ominąć na morzu”. Wszystkie te zapożyczenia leksykalne miały miejsce pod koniec średniowiecza i w dobie renesansu, gdy ludzie odważyli się i zaczęli odkrywać świat [197]. Chiński ideogram Yin i Yang, opisujący ryzyko składa się z dwóch części: pierwsza oznacza niebezpieczeństwo, a druga szansę, możliwość. „Orientalna” interpretacja wybiega więc ponad tradycyjne, negatywne widzenie ryzyka [214]. Brytyjski prawnik i ekonomista R. Kendall twierdzi że: ryzyko to możliwość poniesienia uszczerbku lub straty [86]. Z. Gil uważa, że ryzyko jest stanem zagrożenia systemu mogącego doprowadzić do jego zniszczenia lub poważnych strat. Jest ono skutkiem zmian zachodzących w systemie lub jego otoczeniu [54]. H. Buschgen podaje, że: ryzyko to możliwość wystąpienia odchylenia faktycznego wyniku decyzji od wyników planowanych, przy czym istnieje w zasadzie możliwość wystąpienia odchylenia pozytywnego i negatywnego [23]. W. Tarczyński uważa, że w praktyce gospodarczej ryzyko utożsamiane jest z niepewnością podejmowania decyzji. Wiąże się to z faktem, że decyzje te dotyczą zazwyczaj przyszłości (bliższej lub dalszej) [103]. J. Podlewski twierdzi, że: ryzyko jest to pojęcie, które określa sytuację wyboru przez decydenta jednej, spośród co najmniej dwóch opcji decyzyjnych, których prawdopodobieństwo zajścia może być zarówno niemożliwe do określenia, jak i określone z pewnym prawdopodobieństwem [214]. R. Dobbins, W. Frąckowiak oraz S.F. Witt określają ryzyko jako sytuację, w której co najmniej jeden z elementów składających się na nią nie jest znany, ale znane jest prawdopodobieństwo jego wystąpienia (może ono być wymierne albo tylko odczuwalne dla podmiotu) [37]. Według K. Jajugi, ryzyko to możliwość osiągnięcia wyniku inwestycji innego, niż oczekiwany [73]. Z punktu widzenia teorii gier pojęcie ryzyka określa taką sytuację decyzyjną, w której z jednej strony istnieje niepewność, co do przyszłych zdarzeń i kształtowania się sytuacji, a z drugiej strony osoba podejmująca decyzje dysponuje informacjami (subiektywnymi) dotyczącymi rozkładu prawdopodobieństwa kształtowania się sytuacji w przyszłości [23], a 5.

(8) więc jest grą losową i uczestnik gry (podmiot gospodarczy) musi wybrać pewną strategię radzenia sobie z ryzykiem. Niestety, gracz nie ma pełnej informacji o grze, w którą gra oraz nie zna strategii wygrywającej. Przegrana może niestety oznaczać upadłość przedsiębiorstwa. Z punktu widzenia matematycznego można próbować przedstawić ryzyko jako funkcję zależną od czasu. W tym przypadku byłaby to pozytywna zależność ryzyka od czasu (krótszy czas – mniejsze ryzyko, dłuższy czas – większe ryzyko). W. Tarczyński uważa, że decyzje podejmowane w warunkach niepewności charakteryzują się tym, że nie można jednoznacznie przewidzieć konsekwencji dokonywanych wyborów. Zatem spodziewany zysk, jaki można osiągnąć przy uwzględnieniu różnych wariantów, może być zrealizowany z różnym prawdopodobieństwem. Niepewność powoduje więc, że zysk staje się zmienną losową [103]. Podobne stanowisko prezentował F. H. Knight, który uważa, że ryzyko jest mierzalną niepewnością, którą można opisać jako odchylenie od stanu planowanego i którą można zapisać przy użyciu rachunku prawdopodobieństwa [87]. R. Jagiełło twierdzi, że ryzyko występuje, gdy dla określenia wyniku danego działania możliwe jest użycie prawdopodobieństwa. W przeciwnym wypadku przyjęło się mówić o występowaniu niepewności [69]. J. Podlewski twierdzi, że niepewność jest natomiast stanem umysłu lub stanem ducha ujawnionym przez decydenta, który staje w obliczu dwóch lub więcej możliwości wyboru oraz kontynuuje, że pojęcie niepewności, z punktu widzenia ekonomii, nie powinno odnosić się do obiektywnie dokonywanego przez podmiot opisu środowiska [214]. Podział pomiędzy niepewnością, a ryzykiem nie jest pojmowany tak samo przez wszystkich ekonomistów, na przykład K. J. Arrow traktował niepewność i ryzyko jako synonimy [10], co może być zgodne z potocznym rozumieniem tych słów jako synonimów. Nie zawsze jednak większa niepewność oznacza większe ryzyko. Dla przykładu weźmy grę zwaną „rosyjską ruletką”. Gra polega na tym, że kilka osób (przynajmniej dwie) dostaje po kolei rewolwer i do jego bębenka wkłada się jeden nabój. Osoba obraca bębenek i strzela sobie w głowę. Jeśli trafi na nabój, pistolet wypala i osoba przegrywa. Jeżeli w komorze nie ma naboju osoba wygrywa i przekazuje pistolet osobie obok. Jeżeli zostają ponad dwie osoby dokłada się jeden nabój i „robi kolejną rundę”. Gra kończy się, kiedy tylko jeden uczestnik pozostaje przy życiu. Jeżeli w rewolwerze o 6 komorach znajdują się trzy naboje, to szansa przegrania wynosi 0,5. Jeżeli w rewolwerze znajdą się 4 naboje, szansa „trafienia” wzrośnie. Dodawanie kolejnego naboju zmniejsza niepewność (aż do pełnego magazynka – całkowitej pewności przegranej), powoduje jednak wzrost ryzyka. Pomimo trwających sporów czy ryzyko i niepewność uznać za synonimy, S. Kasiewicz oraz W. Rogowski [85], a także C. A. Los [100] uważają że te dwa pojęcia są rozłączne. Oczywiście są pomiędzy nimi pewne podobieństwa, ale są również i różnice, które przedstawia tabela 1. Tabela 1. Porównanie ryzyka i niepewności Niepewność. Ryzyko. Różnice Można ustalić prawdopodobieństwo wystąpienia każdej możliwej sytuacji Ryzyko posiada wymiar ilościowy i możliwe Niepewność ma wymiar jedynie informacyjny, jest dokonanie jego pomiaru. Oznacza to, że jakościowy ryzyko jest kwantyfikowalne Kategoria subiektywna Kategoria obiektywna Zjawisko statyczne Zjawisko dynamiczne Podobieństwa / zależności Obie kategorie powiązane są ściśle ze zdarzeniami w przyszłości W kategoriach ekonomicznych ryzyko i niepewność są powiązane ze stopą zwrotu Ryzyko jest funkcją niepewności Nie można określić prawdopodobieństwa wystąpienia zidentyfikowanych zdarzeń. Źródło: opracowanie własne na podstawie Kasiewicz S., Rogowski W., „Nowoczesne Zarządzanie Biznesem z wykorzystaniem Informacji Finansowych i Narzędzi e-gospodarki”. 6.

(9) Skoro już została przedstawiona dokładna analiza znaczenia słowa „ryzyko”, istotne jest na jakie ryzyka narażony jest bank w związku ze swoją działalnością. Niektóre z nich są dość oczywiste, jak ryzyko kredytowe, czy rynkowe, ale banki, za istotne uważają też ryzyko zgodności, czy ryzyko reputacji.. 1.2. Rodzaje ryzyka w bankowości Podrozdział o rodzajach ryzyka w bankowości, chciałbym zacząć od przedstawienia rodzajów ryzyka na jakie, zgodnie z Uchwałą Komisji Nadzoru Finansowego 76/2010 z dnia 10 marca 2010 roku [158], wraz z późniejszymi zmianami, każdy bank działający w Polsce musi utrzymywać minimalne wymogi kapitałowe. Są to następujące ryzyka: • ryzyko kredytowe; • ryzyko walutowe; • ryzyko cen towarów; • ryzyko cen kapitałowych papierów wartościowych; • ryzyko szczególne cen instrumentów dłużnych; • ryzyko ogólne stóp procentowych; • ryzyko rozliczenia; • ryzyko dostawy; • ryzyko kontrahenta; • ryzyko operacyjne; W literaturze naukowej przedmiotu można znaleźć wiele klasyfikacji ryzyka bankowego oparte o rozmaite kryteria. Badaniu tych klasyfikacji poświęciło swoje opracowania wielu naukowców, m.in.: Z. Fedorowicz [46], B. Gruszka oraz Z. Zawadzka [56], P. Niedziółka [115], K. Matthews oraz J. Thompson [106], T. T. Kaczmarek [83], J.C. Hull [64], K. Jajuga [74], a także wielu innych. Poniżej zostanie zaprezentowane kilka klasyfikacji. Najprostszy podział ryzyka bankowego został przedstawiony przez Z. Fedorowicza [46], który wyodrębnił dwie kategorie ryzyka, skupiając się na skutkach, nie uwzględniając przyczyn. Skupiając się na obiekcie, który podlega zmianie na skutek materializacji danego ryzyka, wyodrębnił on dwa następujące ryzyka: • ryzyko kapitałowe – jest to ryzyko spadku lub wzrostu nagromadzonych walorów dóbr, które to mogą być instrumentami finansowymi (np. akcje, papiery wartościowe), środkami trwałymi, czy też należnościami z tytułu udzielonych kredytów i pożyczek. Jednak skutkiem materializacji ryzyka nie muszą być tylko pozycje ze strony aktywów banku. Mogą nimi być również pasywa np. zmniejszenie bazy depozytowej. • ryzyko dochodowe – jest to ryzyko spadku bieżących strumieni dochodów (np. z tytułu odsetek od kredytów udzielonych, odsetek od lokat wziętych, odsetek od papierów dłużnych opartych o zmienną stopę procentową), spadku dochodów z prowizji od klientów, a nawet spadku wartości dywidend płaconych przez spółki, których akcje znajdują się w portfelu banku. Również G. Borys [19] dokonuje podziału ryzyka z punktu widzenia jego skutków, na: ryzyko wynikowe, które rozumie jako zagrożenie wykazania straty z działalności bankowej; • ryzyko płynności (wypłacalności), czyli niemożność wywiązania się przez dany podmiot ze swoich zobowiązań w terminie. Ryzyko płynności rozbija następnie na: o ryzyko aktywne, które występuje w sytuacji, gdy wpłaty, które powinny wcześniej nastąpić, nie zostały wpłacone lub przyznane linie kredytowe zostały wykorzystane w nadmiernym stopniu; o ryzyko pasywne, występujące gdy depozytariusze przedwcześnie wycofują swoje depozyty lub kredytobiorcy wypowiadają swoje umowy.. •. 7.

(10) Innym podziałem ryzyka przedstawionym w pracy G. Borys [19] jest podział na: • ryzyko strategiczne; • ryzyko operacyjne. Ryzyko strategiczne jest pochodną decyzji strategicznych czyli decyzji o długim horyzoncie czasowym. Zalicza się do niego: • ryzyko właściciela wynikające z wielkości i struktury kapitału jest spowodowane tym, że właściciele nie są w stanie zaoferować odpowiedniego poziomu kapitału w porównaniu do ponoszonego ryzyka oraz wymagań regulatora/nadzorcy; • ryzyko związane ze sferą zarządzania jest dość ogólnym pojęciem i można go rozbić na poszczególne podryzyka związane z: o organizacją; o systemem planowania i kontroli; o wielkością banku oraz jego strukturą powiązań kapitałowych; o strategią planowania handlowego; o technologią. Ryzyko operacyjne jest pochodną działalności operacyjnej. Zalicza się do niego: • ryzyko finansowe, które dzieli się z kolei na: o ryzyko strat rozumiane jako ryzyko związane ze spłatą odsetek i rat kapitałowych w ramach umów; o ryzyko cenowe, które obejmuje trzy rodzaje ryzyka: ryzyko stopy procentowej, ryzyko walutowe oraz ryzyko związane ze zmianami cen innych instrumentów bazowych (akcji, surowców, towarów, itp.); • ryzyko podmiotu, które powstaje w wyniku błędów, braku środków lub niewykwalifikowanej kadry. Można tu wyróżnić następujące podryzyka: o o charakterze osobowym; o o charakterze techniczno–technologicznym; o o charakterze organizacyjnym; o kosztowe wynikające z kosztów użycia w danym przedsiębiorstwie środków rzeczowych, personalnych, itp. Kolejnym prostym podziałem ryzyka jest podział na ryzyka mierzalne oraz niemierzalne. Ryzyka mierzalne są to ryzyka, które można spróbować zobrazować modelem, czyli przeprowadzić ocenę ilościową i skwantyfikować, tzn. obliczyć ich potencjalną wartość. Ryzyka niemierzalne to takie, których nie można skwantyfikować i policzyć ich ewentualnych materializacji. W literaturze są one nazywane czasami ryzykami trudno mierzalnymi lub jakościowymi. Do niemierzalnych rodzajów ryzyka należą m.in.: • ryzyko zgodności; • ryzyko płynności; • ryzyko strategiczne; • ryzyko reputacji. Pozostałe ryzyka można zaliczyć do mierzalnych rodzajów ryzyka zwanych ilościowymi. Są to m.in.: • ryzyko kredytowe; • rynkowe (obejmujące m.in. ryzyko walutowe, ryzyko zmienności, ryzyko stopy procentowej w księdze handlowej oraz ryzyko zmian cen akcji i towarów); • operacyjne; • modeli; • nieruchomości własnych; • ryzyko biznesowe; • ryzyko stopy procentowej w księdze bankowej, itp. 8.

(11) B. Gruszka oraz Z. Zawadzka w opracowaniu [56] przedstawiają klasyfikację ryzyka E. Kreima na jakie narażony jest bank: • ryzyko straty; • ryzyko transferu z zagranicy; • ryzyko utraty płynności; • ryzyko zmiany stopy procentowej; • ryzyko dewizowe; • ryzyko refinansowania. Z kolei P. Niedziółka przedstawia klasyfikację ryzyk na jakie narażony jest bank, zaproponowaną przez M. Cramera [115]: • ryzyko zdeterminowane przez klientów, które następnie dzieli na: o indywidualne ryzyko bonitetu, czyli jakości kredytowej; o ryzyko kraju; • ryzyko zdeterminowane przez rynek, które dzieli na: o ryzyko płynności; o ryzyko zmiany oprocentowania; o ryzyko dewizowe; • ryzyko w obszarze techniczno-organizacyjnym podzielone na: o ryzyko kadrowe; o ryzyko techniczno-organizacyjne. P. Niedziółka w tym samym opracowaniu [115] przedstawia również ryzyka na jakie narażony jest bank, zaproponowane przez T. Guldimanna. T. Guldimann wyróżnia kryteria, za pomocą których przypasowuje ryzyka: • kryterium pozycji bilansowej lub pozabilansowej, wyodrębniając na jego podstawie: o ryzyko weksla; o ryzyko kredytu; o ryzyko pożyczki; o ryzyko akcji; o ryzyko gwarancji; o ryzyko kontraktu terminowego, itp.; • kryterium miejsca zamieszkania dłużnika, według którego dzieli ryzyko na ryzyko w kraju i za granicą; • kryterium rodzaju klienta (osoba fizyczna, przedsiębiorstwo, bank centralny, instytucja finansowa, itd.); • kryterium terminu transakcji (krótko- lub długo-terminowa); • kryterium rodzaju zabezpieczenia (hipoteczne, brak). Odmienną klasyfikację ryzyk bankowych wprowadza W. Wąsowski, który uważa, że bank narażony jest na następujące rodzaje ryzyka [169]: • ryzyko finansowe, które dodatkowo dzieli na: o ryzyko stopy procentowej; o ryzyko walutowe; o ryzyko rynkowe; • ryzyka operacyjne, które dodatkowo dzieli na: o ryzyko płynności; o ryzyko przepływów środków pieniężnych; • ryzyko prawne; • ryzyko polityczne; • ryzyko ekonomiczne; • ryzyko reputacji. 9.

(12) Z kolei M. Capiga uważa, że bank powinien obawiać się następujących rodzajów ryzyka [25]: • ryzyko kredytowe; • ryzyko rynkowe; • ryzyko operacyjne; • ryzyko płynności; • ryzyko kapitałowe; • inne istotne dla banku rodzaje ryzyka (np. ryzyko biznesowe). Rysunek 1 przedstawia podział ryzyka zaproponowany przez K. Matthewsa oraz J. Thompsona w opracowaniu pt: „Ekonomika Bankowości” [106], który ze względu na swoje skomplikowanie został przedstawiony graficznie. Rysunek 1. Rodzaje ryzyka Prawne Cen akcji. Bazy. Stopy procentowej. Kształtu krzywej dochodowości. Cen surowców. Poziomu krzywej dochodowości. Operacyjne. Ryzyko. Rynkowe. Płynności Kursowe Kredytowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Matthews K., Thompson J., „Ekonomika Bankowości”. Poniżej opis poszczególnych ryzyk przedstawionych na rysunku 1: Ryzyko prawne to możliwość poniesienia straty wskutek niemożności wyegzekwowania umowy. Niemożność ta może być spowodowana tym, że klient nie miał pełnomocnictw do zawarcia danej umowy lub warunki umowy nie będą mogły zostać zrealizowane w przypadku upadłości klienta. Ryzyko operacyjne to możliwość straty wynikającej z błędów w dokonywaniu płatności lub rozliczaniu transakcji. Przykładem może tu być oszustwo, nadużycie lub błędne zarządzanie. Ryzyko kredytowe to możliwość straty w wyniku problemów klienta, np. kredytobiorcy niemogącego dalej spłacać kredytu, ale generalnie może ono dotyczyć każdego rodzaju umowy finansowej. Ryzyko płynności wiąże się z możliwością powstania sytuacji, w której bank nie będzie w stanie wywiązać się z bieżących zobowiązań z powodu nieoczekiwanych znacznych wypłat depozytów. Ryzyko rynkowe to możliwość strat w danym okresie związana z niepewnością dotyczącą zmian warunków rynkowych, takich jak stopy procentowe, kursy walutowe, ceny akcji lub innych walorów, a także towarów, surowców i materiałów. Ryzyko rynkowe instrumentu finansowego może być następstwem oddziaływania wielu czynników, ale najważniejsze z nich, według autorów, jest ryzyko stopy procentowej, które K. Matthews i 10.

(13) J. Thompson dzielą na: • ryzyko bazy; • ryzyko kształtu krzywej dochodowości; • ryzyko poziomu krzywej dochodowości. Rysunek 2 pokazuje czterokryterialną klasyfikację ryzyka bankowego przedstawioną przez Z. Zawadzką [178]. Rysunek 2. Kryterialna klasyfikacja ryzyka bankowego. RYZYKO BANKOWE. Ryzyko operacyjne. I Kryterium: Horyzont czasowy. II Kryterium: Obszar działalności. III Kryterium: Cel banku. IV Kryterium: Przyczyna zagrożenia. Ryzyko finansowe. Ryzyko wyniku. Ryzyko związane z kontrahentem. Ryzyko strategiczne. Ryzyko technicznoorganizacyjne. Ryzyko płynności. Ryzyko rynkowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie Zawadzka Z., „Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym”. Ze względu na horyzont czasowy (pierwsze kryterium) Zofia Zawadzka podzieliła ryzyko na strategiczne, związane z długookresowymi planami przedsiębiorstwa, jego akcjonariatem, kadrą managerską oraz operacyjne – związane z bieżącą działalnością. Drugim kryterium jest obszar działalności banku. Zgodnie z nim, ryzyko operacyjne może być następnie podzielone na ryzyko techniczno-organizacyjne oraz ryzyko finansowe. Ryzyko techniczno-organizacyjne jest ryzykiem związanym z błędami popełnianymi przez pracowników, niedoskonałą kontrolą wewnętrzną oraz audytem wewnętrznym, a także wszystkimi błędami natury technicznej, czy infrastrukturą IT. Ryzyko finansowe, z powodu którego bank może ucierpieć finansowo można podzielić następnie na ryzyko płynności oraz ryzyko wyniku. Ten podział jest trzecim kryterium, czyli celem banku. Ryzyko płynności zostało tu przedstawione w dość standardowy sposób jako niezdolność banku do regulowania swoich bieżących zobowiązań. Brak płynności może być spowodowany nie tylko nieefektywnym zarządzaniem aktywami i pasywami, ale także różnymi innymi ryzykami finansowymi, bądź czynnikami makroekonomicznymi. W przypadku ryzyka wyniku to, że wynik banku będzie zagrożony. Nie chodzi tu tylko o stratę wygenerowaną przez bank, ale również niezrealizowanie założonego budżetu, bądź prognozy. Czwartym kryterium jest przyczyna zagrożenia. Podstawą klasyfikacji jest przyczyna powstania zagrożenia wyniku finansowego, może to być ryzyko rynkowe czyli np. zmiana 11.

(14) ceny instrumentu finansowego. Należy jednak zauważyć, że zmiana ceny instrumentu finansowego może być związana z pogorszeniem ratingu kontrahenta, a nie sytuacją na giełdzie, bądź sytuacją makroekonomiczną. W tym przypadku powinno się to zdarzenie zakwalifikować do ryzyka związanego z kontrahentem, który jest drugim elementem tego podziału. Do tej kategorii będą należeć wszystkie ryzyka związane z ryzykiem kredytowym, które jest najbardziej istotnym ryzykiem występującym w bankach komercyjnych. Tabela 2 pokazuje na jakie rodzaje ryzyka zgodnie z minimalnymi wymogami regulacyjnymi polskiego regulatora (Komisja Nadzoru Finansowego) banki są narażone i jakiej wielkości jest to ryzyko. Są to dane ze sprawozdań finansowych poszczególnych bankowych grup kapitałowych na dzień 31 grudnia 2012 roku w miliardach złotych. Tabela 2. Wielkości narażone na poszczególne rodzaje ryzyka w wybranych bankach krajowych (w miliardach PLN). Grupa bankowa. PKO Bank Polski Bank Pekao SA BZ WBK oraz Kredyt Bank* BRE Bank ING Bank Śląski Getin Noble Bank Bank Millenium Bank BPH Bank Handlowy w Warszawie. Całkowite Ryzyko ryzyko kredytowe. Ryzyko dostawy, rozliczenia oraz kontrahenta. Pozostałe Ryzyko Ryzyko rodzaje rynkowe operacyjne ryzyka. 156,8 103,8. 140,3 87,8. 2,0 1,8. 6,2 1,6. 8,2 12,6. 0,0 0,0. 81,3. 71,0. 0,5. 0,6. 9,1. 0,0. 61,7 52,3 44,1 34,8 30,0. 55,0 46,6 40,8 31,7 26,0. 0,5 0,2 0,0 0,0 0,2. 0,5 0,4 0,0 0,3 0,2. 5,7 5,1 3,2 2,8 3,6. 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0. 27,8. 20,2. 1,2. 1,0. 4,6. 0,8. *BZ WBK oraz Kredyt Bank połączyły się 4 stycznia 2013, jednak w tabeli wartości poszczególnych ryzyk dla tych banków zostały zsumowane. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych poszczególnych banków. Ryzyko kredytowe stanowi znaczący procent całkowitego ryzyka banku (od 73% w Banku Handlowym w Warszawie, do nawet 93% w Getin Noble Banku). Do ryzyka kredytowego można też zaliczyć ryzyko dostawy, rozliczenia oraz kontrahenta, co spowodowałoby dodatkowy wzrost procentowy istotności ryzyka kredytowego w minimalnych wymogach kapitałowych. Ryzyko dostawy oraz rozliczenia jest związane z ewentualną dostawą oraz rozliczeniem zawartego kontraktu terminowego (instrumentu pochodnego) na księdze handlowej przez kontrahenta i jest podobne do ryzyka kredytowego w księdze bankowej. Natomiast różnica między ryzykiem kredytowym, a ryzykiem kredytowym kontrahenta jest taka, że ryzyko kredytowe dotyczy podmiotu, z którym bank zawarł umowę (np. kredytu), natomiast ryzyko kredytowe kontrahenta dotyczy ryzyka podmiotu, który jest drugą stroną transakcji, nie zaś podmiotem gospodarczym sprzedającym instrument (może okazać się, że bank kupi instrument pochodny od brokera, ale stroną transakcji jest inny bank, wtedy ryzyko powstaje pomiędzy jednym, a drugim bankiem, a nie pomiędzy bankiem, a brokerem, jakby to było w przypadku ryzyka kredytowego). W swojej pracy, szczególną uwagę zwrócę na niektóre rodzaje ryzyka, szczególnie zagrażające stabilności funkcjonowania banków, ze względu na obszerność tematyki. W każdym banku strategia zarządzania ryzykiem powinna zawierać definicje wszystkich rodzajów ryzyka, jakie bank zidentyfikował i uznaje za istotne. 12.

(15) Rodzaje ryzyka oraz ich definicje przedstawia tabela 3. Zostały one opracowane przez firmę doradczą Ernst & Young Business Advisory, dla której pracowałem. Rodzaje ryzyka, których definicji byłem współtwórcą, zostały przygotowane na potrzeby jednego z największych polskich banków komercyjnych. Warto wspomnieć, że nie wszystkie rodzaje ryzyka występują w każdym banku i nawet w tych, w których występują nie muszą być tak samo istotne. Tabela 3. Rodzaje ryzyka występujące w banku Rodzaj ryzyka. Ryzyko kredytowe. Ryzyko kredytowe. Ryzyko kredytowe. Ryzyko kontrahenta. Ryzyko koncentracji. Ryzyko kredytowe. Ryzyko kraju. Ryzyko kredytowe. Ryzyko rezydualne. Definicja ryzyka Ryzyko kredytowe wynika z nieoczekiwanej zmiany wiarygodności kredytowej kredytobiorcy, która to mogłaby spowodować zmianę wartości ekspozycji kredytowej tego kredytobiorcy. Zmiana wartości ekspozycji może wynikać z: • niewypłacalności kredytobiorcy, który nie jest w stanie regulować zobowiązań umownych; • spadku wiarygodności kredytowej kredytobiorcy. Ryzyko niewypłacalności strony transakcji obejmującej instrumenty finansowe przed ostatecznym rozliczeniem tej transakcji. Dotyczy ono niektórych szczególnych rodzajów transakcji, które charakteryzują się tym, że: • generują ekspozycję o wartości równej ich dodatniej wartości godziwej; • ich wartość rynkowa zmienia się w czasie wraz ze zmiennymi rynkowymi, od których jest ona uzależniona; • prowadzą do wymiany płatności lub wymiany instrumentów finansowych lub towarów na płatności. Wynika z zaangażowań wobec: • pojedynczych klientów lub grupy powiązanych klientów; • sektora gospodarki; • regionu gospodarczego; • specyficznych produktów; • ekspozycji denominowanej w tej samej walucie; • technik redukcji ryzyka kredytowego. Ryzyko obejmuje zarówno zaangażowania bilansowe i pozabilansowe. Ryzyko zamrożenia płatności w walutach obcych przez dane państwo w przypadku niewypłacalności. Ryzyko kraju może przybrać postać ryzyka rządowego lub ryzyka transferu wynikającego z niezdolności klienta prywatnego do wywiązywania się ze swych zobowiązań wskutek działań podjętych przez państwo. Przykładem ryzyka transferu może być sytuacja, gdy władze centralne danego państwa nałożyły restrykcje dewizowe, które mogą uniemożliwić klientom prywatnym dokonywanie płatności. Jest związane ze stosowaniem przez instytucję technik redukcji ryzyka kredytowego, które mogą okazać się mniej efektywne niż oczekiwano. Występuje pod różnymi postaciami (prawne, dokumentacji, płynności, rynkowe). 13.

(16) Rodzaj ryzyka. Definicja ryzyka. Obecne lub przewidywane ryzyko, na które narażony jest wynik finansowy lub kapitał banku na skutek zmiany Ryzyko stopy procentowej w kierunku lub wahań zmienności stóp procentowych, kształtu krzywej dochodowości oraz spreadu między stopami księdze bankowej procentowymi, które mają wpływ na zajmowane pozycje w księdze bankowej. Jest definiowane jako ryzyko poniesienia strat w pozycjach bilansowych i pozabilansowych spowodowanych zmianami cen rynkowych. Ryzyko rynkowe składa się z dwóch komponentów: • ryzyko ogólne, oznaczające możliwość poniesienia strat na skutek niekorzystnych zmian rynkowych, na przykład zmian wysokości stóp procentowych w wyniku decyzji podjętych przez Bank Centralny; Ryzyko rynkowe • ryzyko specyficzne (szczególne), oznaczające możliwość poniesienia strat na skutek niekorzystnych zmian w cenach negocjowanych instrumentów finansowych, spowodowanych czynnikami związanymi z wystawcą danego instrumentu finansowego (jako przykład może służyć spadek cen obligacji na skutek zagrożenia wystąpienia niewypłacalności emitenta). Jest to ryzyko, że wartość pozycji ulegnie zmniejszeniu wskutek niekorzystnych wahań stóp procentowych. W ramach ryzyka stopy procentowej w księdze handlowej wyróżniamy: • ryzyko przeszacowania – wynika z niedopasowania terminów zmiany oprocentowania aktywów i pasywów oraz pozycji pozabilansowych; Ryzyko stopy Ryzyko procentowej w • ryzyko bazowe – ryzyko niedoskonałego powiązania rynkowe księdze handlowej referencyjnych stóp procentowych instrumentów o tym samym okresie przeszacowania; • ryzyko krzywej dochodowości – ryzyko zmian oprocentowania dla poszczególnych terminów przeszacowania krzywej dochodowości; • ryzyko opcji – ryzyko wynikające z oprocentowania opcji wbudowanych w produkty bankowe. Ryzyko poniesienia strat z tytułu niekorzystnych zmian Ryzyko Ryzyko walutowe kursów walutowych. rynkowe Ryzyko poniesienia strat z tytułu zmian cen akcji lub Ryzyko zmian Ryzyko indeksów opartych na akcjach. cen akcji rynkowe Ryzyko zmian Jest definiowane jako poniesienie strat z tytułu niekorzystRyzyko cen towarów nych zmian cen towarów. rynkowe Jest to ryzyko, że wartość rynkowa pozycji ulegnie Ryzyko Ryzyko zmniejszeniu z powodu niekorzystnych zmian zmienności zmienności rynkowe instrumentów bazowych opcji.. 14.

(17) Rodzaj ryzyka. Ryzyko płynności. Ryzyko płynności. Ryzyko płynności. Ryzyko niedopasowania terminów płatności. Ryzyko płynności w sytuacji awaryjnej. Ryzyko Ryzyko płynności rynku płynności. Ryzyko Operacyjne ryzyko płynności płynności. Ryzyko płynności. Ryzyko refinansowania. Ryzyko płynności Ryzyko z tytułu depozytów płynności zabezpieczających. Ryzyko nieruchomości własnych. Ryzyko operacyjne. Definicja ryzyka Jest definiowane jako niezdolność banku do wywiązywania się ze swych zobowiązań płatniczych (w formie wypłaty środków pieniężnych lub dostawy instrumentu finansowego), niezależnie od tego, czy były one oczekiwane, czy nieoczekiwane, bez narażenia wyników bieżącej działalności lub swej kondycji finansowej. Dotyczy ryzyka braku zgodności między kwotami i/lub datami zapadalności wpływów i wypływów pieniężnych. Odnosi się do ryzyka, że przyszłe niespodziewane zdarzenia będą powodowały większe niż przewidywane zapotrzebowanie na płynność. Takie ryzyko może wynikać na przykład z niespłacenia pożyczki przez klienta, potrzeby sfinansowania nowych aktywów, problemów ze sprzedażą płynnych aktywów lub finansowaniem banku w przypadku kryzysu płynności. Odnosi się do ryzyka straty na sprzedaży aktywów uważanych za płynne lub ryzyka całkowitego braku możliwości sprzedaży tych aktywów wskutek niewystarczającej płynności rynku lub zbyt dużej pozycji banku w stosunku do obrotów danymi papierami. Pojawia się, gdy instytucja finansowa nie może spełnić swych bieżących zobowiązań (od jednodniowych O/N do T/N) w sytuacji, gdy bieżące przepływy pieniężne umożliwiają wypłacalność banku. Odnosi się do potencjalnej zmiany kosztów finansowania (zmiany premii z tytułu ryzyka własnego oraz premii za płynność) wpływającej na przyszły wynik instytucji. Ryzyko to obejmuje zarówno zmianę ratingu (czynnik wewnętrzny), jak też ogólne zwiększenie się marży za ryzyko (czynnik zewnętrzny). Odnosi się do sytuacji, gdy Bank jest narażony na negatywną wycenę instrumentów finansowych i jednocześnie jest zobowiązany do złożenia depozytu zabezpieczającego lub innego zabezpieczenia na pokrycie potencjalnych strat. Jest definiowane jako potencjalne straty wynikające z rynkowych fluktuacji portfela nieruchomości banku lub jego grupy kapitałowej. Ryzyko nieruchomości nie obejmuje nieruchomości jako zabezpieczenia. Ryzyko poniesienia strat na skutek błędów, naruszeń, zakłóceń lub szkód spowodowanych przez wewnętrzne procesy, działanie ludzi lub systemów, a także przez zdarzenia zewnętrzne.. 15.

(18) Rodzaj ryzyka. Ryzyko braku zgodności. Ryzyko reputacji. Ryzyko biznesowe. Ryzyko strategiczne. Ryzyko zmian warunków makroekonomicznych. Ryzyko modeli. Definicja ryzyka Obecne lub przewidywane ryzyko, na które narażone są przychody lub kapitał banku na skutek naruszenia lub niedostosowania do obowiązujących przepisów prawnych, regulaminów, regulacji, ustalonych praktyk, wewnętrznych zasad i procedur, czy też standardów etycznych. Jest to obecne lub przewidywane ryzyko dla przychodów i kapitału wynikające z negatywnego odbioru wizerunku instytucji finansowej przez klientów, kontrahentów, akcjonariuszy/inwestorów lub regulatorów. Ryzyko biznesowe definiuje się jako niekorzystne, niespodziewane zmiany w wolumenie działalności banku i/lub poziomie marż, które nie są spowodowane ryzykiem kredytowym, rynkowym, ani operacyjnym. Może ono doprowadzić do poważnych strat w dochodach i w konsekwencji do spadku wartości firmy. Ryzyko biznesowe może wynikać przede wszystkim z poważnego pogorszenia się sytuacji rynkowej, zmian u konkurencji lub zmian zachowania klientów, ale może również wynikać ze zmian w otoczeniu prawnym. Jest to ryzyko poniesienia strat z tytułu decyzji lub radykalnych zmian w otoczeniu biznesowym, niewłaściwej realizacji decyzji, braku reakcji na zmiany w otoczeniu biznesowym, na przykład zmianę trendu w cyklu ekonomicznym. Ma ono wpływ na profil ryzyka danej instytucji i w konsekwencji może mieć negatywny wpływ na kapitał, dochody banku, jak też na jego kierunek rozwoju i zakres działalności w długim terminie. Ryzyko zmian warunków makroekonomicznych definiowane jest jako ryzyko zmian otoczenia makroekonomicznego, które może mieć wpływ na przyszłe wymogi kapitałowe bądź poziom dostępnych zasobów finansowych. Ryzyko wdrożenia nieprawidłowo zbudowanych (zdefiniowanych) modeli, niewłaściwego zastosowania modeli lub braku niezbędnej ich aktualizacji. Jest to również ryzyko nienależytej kontroli i monitoringu w trakcie funkcjonowania modelu w banku. Ryzyko modeli obejmuje ryzyko danych, założeń, metodologiczne oraz administrowania modelami.. Źródło: opracowanie własne. Ryzyko inwestycji kapitałowych zostało po części ujęte w tabeli w części dotyczącej ryzyka rynkowego, a dokładniej w ryzyku zmian cen akcji. Jednak ryzyko zmian cen akcji nie odzwierciedla w pełni tego ryzyka. Należałoby dołożyć ryzyko walutowe, które również będzie miało wpływ na inwestycje szczególnie na rynkach zagranicznych lub na inwestycje denominowane w walucie obcej. Również ogólne ryzyko rynkowe definiowane jako możliwość poniesienia strat na skutek niekorzystnych zmian rynkowych, na przykład zmian wysokości stóp procentowych w wyniku decyzji podjętych przez Bank Centralny może mieć wpływ na ryzyko inwestycji, szczególnie w papiery wartościowe dłużne. Niniejsze 16.

(19) opracowanie zostanie poświęcone ryzyku inwestycji kapitałowych, gdyż moim zdaniem, jest zbyt mało badań na ten temat, a konsekwencje materializacji tego rodzaju ryzyka mogą być dość dotkliwe. Stąd właśnie analiza ryzyka inwestycji w walory rynku kapitałowego oraz pomysł zaprezentowania spójnej definicji ryzyka inwestycyjnego łączącej różne podryzyka wchodzące w jego skład. Ryzyko inwestycji kapitałowych jest istotnym ryzykiem na jakie narażone są banki, gdyż inwestycje na rynkach finansowych w ostatnich latach zdobywają coraz większą popularność zarówno wśród banków, inwestorów instytucjonalnych, komercyjnych oraz indywidualnych. Stają się one alternatywą dla lokowania pieniędzy na lokatach bankowych. Lata 2006 – 2007 oraz początek 2008 roku przyniosły ogromne obroty instrumentami finansowymi na rynkach światowych. Bankom wydawało się, że inwestycje to „maszyna do produkcji pieniędzy” bez żadnego ryzyka. Druga połowa roku 2008 oraz następne dwa lata zrewidowały te poglądy. Stało się to, co inwestorom nawet się nie śniło – upadł bank o ratingu AAA. Rating AAA oznacza, że prawdopodobieństwo przetrwania przez daną instytucję kolejnego roku wynosi 99,99%. Parafrazując, oznacza to, że firma może upaść po 1000 latach. Lehman Brothers, bo o nim mowa, upadł 15 września 2008 roku po prawie 160 latach działalności. Był to czwarty, co do wielkości bank inwestycyjny na świecie. Ponieważ rynki finansowe są powiązane, upadek Lehman Brothers pociągnął za sobą bankructwo m.in. Fortis Banku. Instytucje finansowe takie jak AIG, ABN Amro oraz Royal Bank of Scotland uniknęły bankructwa tylko dzięki pomocy ze strony rządów krajów, w których mają główne siedziby/centrale (są to odpowiednio: rząd Stanów Zjednoczonych, rząd Holandii oraz rząd Anglii). Przytoczone przykłady pokazują jak niebezpieczne może być ryzyko inwestycji na rynkach kapitałowych.. 1.3. Rola inwestycji na rynku kapitałowym Inwestycje są jednym z podstawowych działań jakie podejmują podmioty gospodarcze we współczesnej ekonomii. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego [141], inwestycja jest to nakład gospodarczy, którego celem jest stworzenie nowych lub powiększenie już istniejących środków trwałych. K. Jajuga, inwestycję definiuje jako rezygnację z bieżącej konsumpcji na rzecz przyszłych i niepewnych korzyści [73], co następnie rozwija, że każdy inwestor dzieli swoje środki finansowe na dwie części: część przeznaczoną na cele konsumpcyjne oraz część przeznaczoną na inwestycje. Zwiększenie środków przeznaczonych na konsumpcję oznacza zmniejszenie oszczędności lokowanych w postaci inwestycji i odwrotnie. Wynik inwestycji w zależności od jej horyzontu, pojawia się w bliższej lub dalszej przyszłości. Niestety dla inwestora, wynik inwestycji jest niepewny, co oznacza, że każda inwestycja jest obarczona ryzykiem (mniejszym lub większym w zależności od rodzaju i skali samej inwestycji). Tylko bardzo nieliczne rodzaje inwestycji mogą być traktowane przez inwestorów jako wolne od ryzyka, mimo, iż pewne niewielkie ryzyko zawsze występuje. Trzy pojęcia, jakie nieoderwalnie wiążą się z inwestycjami to: wyrzeczenie – jest to element psychologiczny związany z inwestowaniem, który polega na tym, że inwestor rezygnuje z obecnej konsumpcji na rzecz przyszłej lub przyszłych dochodów; • czas – każda inwestycja ma pewien horyzont czasowy, w którym powinna się zmaterializować; • ryzyko – które jest nieodłączną częścią każdej inwestycji, co wynika z tego, że przyszłość nie jest zdeterminowana, a więc nie można jej przewidzieć. Inwestycja zatem może przynieść korzyść, ale nie musi.. •. Podstawowe rodzaje inwestycji przedstawia rysunek 3. 17.

(20) Rysunek 3. Rodzaje inwestycji. • Polegają na powiększeniu majątku trwałego. Inwestycje rzeczowe. • Polegają na osiąganiu zysku poprzez instrumenty finansowe. Inwestycje kapitałowe. • Polegają na zdobywaniu wiedzy przez ludzi. Inwestycje w kapitał ludzki. Źródło: opracowanie własne. Poniżej opis poszczególnych rodzajów inwestycji, przedstawionych na rysunku 3. Inwestycje rzeczowe, są to inwestycje, w których przedmiot inwestycji ma charakter rzeczowy (materialny). W tego typu inwestycjach, inwestor liczy przede wszystkim na wzrost wartości inwestycji. Rzadziej na okresowe dochody z tej inwestycji. Do inwestycji rzeczowych należą na przykład: • inwestycje w złoto; • inwestycje w dzieła sztuki; • inwestycje w nieruchomości, itp. Inwestycje kapitałowe są to inwestycje, w których przedmiot inwestycji nie ma bezpośredniego charakteru rzeczowego (materialnego). Przedmiotem są tak zwane instrumenty finansowe (w szczególności papiery wartościowe takie jak np. akcje). W tego typu inwestycjach inwestor liczy zarówno na wzrost wartości inwestycji jak i na okresowe dochody z niej. Inwestycje w kapitał ludzki polegają na zdobywaniu wiedzy przez ludzi, a realizuje się je poprzez różnego rodzaju szkolenia i kursy dla pracowników zatrudnionych w danym przedsiębiorstwie. Inwestycje w kapitał ludzki ostatnimi czasy zyskują coraz większe znaczenie. Przedsiębiorstwa zauważają, że dość istotnym czynnikiem do generowania przychodów jest ich kadra pracownicza, dlatego starają się podnosić ich kwalifikacje. Dodatkowo bardzo duża część środków unijnych (funduszy europejskich) przyznanych w Polsce jest przeznaczona na Program Kapitał Ludzki [198]. Wydaje się, że zainteresowanie tymi inwestycjami w dobie dzisiejszej ekonomii będzie zdobywać na znaczeniu, gdyż we współczesnej i innowacyjnej gospodarce, aby dane przedsiębiorstwo mogło zaistnieć, będzie musiało mieć dobrze wykształconą kadrę. Z punktu widzenia czasu trwania inwestycji można wyróżnić: • inwestycje krótkoterminowe; • inwestycje średnioterminowe; • inwestycje długoterminowe. 18.

(21) Dla każdego inwestora horyzont czasowy inwestycji jest sprawą indywidualną i zależną od potrzeb lub branży działalności, w której dany inwestor operuje. Średni termin inwestycji dla ubezpieczyciela sprzedającego ubezpieczenia na życie będzie prawdopodobnie znacznie dłuższy, niż średni termin inwestycji dla domu maklerskiego. Dodatkowo długość okresu inwestycji zależy od jej celu, gdyż inwestycja na zapewnienie godziwej emerytury będzie z definicji dłuższa, niż inwestycja na dowolny cel konsumpcyjny. Niniejsza praca koncentruje się na inwestycjach kapitałowych, czyli inwestycjach w instrumenty finansowe na rynku kapitałowym, który jest częścią bardziej ogólnego rynku finansowego. Cechą charakterystyczną tego rynku jest to, że dokonywane są na nim emisje średnioterminowych oraz długoterminowych instrumentów finansowych, takich jak akcje, obligacje, listy zastawne, etc. Drugą składową rynku finansowego, jest rynek pieniężny, na którym handluje się papierami wartościowymi o terminie zwrotu kapitału krótszym niż jeden rok. Podaż papierów wartościowych na rynku pieniężnym kształtują podmioty gospodarcze zgłaszające zapotrzebowanie na kapitał obrotowy niezbędny do utrzymania ich płynności (z punktu widzenia ekonomii jest to popyt na środki pieniężne). Z kolei popyt na papiery wartościowe zgłaszają posiadacze przejściowo (w krótkich okresach) wolnych środków pieniężnych, którzy szukają najlepszych możliwości ich ulokowania (jest to podaż środków pieniężnych). Z punktu widzenia inwestora, są różne przesłanki, dla których lokują oni swoje pieniądze w różnego rodzaju instrumenty finansowe. Celem inwestycji może być: • zgromadzenie środków na zakup konsumpcyjny; • zwiększenie wielkości kapitału; • uzyskanie stałych dochodów; • bezpieczeństwo; • płynność. Z punktu widzenia makroekonomii (państwa), inwestycje finansowe powodują rozwój gospodarczy, gdyż firmy za pośrednictwem tego rynku mają szansę na uzyskanie pieniędzy na swój dalszy rozwój. Jest to więc swoisty substytut kredytu. Dla niektórych przedsiębiorstw jest to jedyny sposób na pozyskanie kapitału, gdyż żaden bank nie udzieliłby im kredytu. Wysoko rozwinięty rynek kapitałowy, a co za tym idzie rynek finansowy jest jednym z najważniejszych atrybutów rozwiniętego gospodarczo państwa. Wynika to przede wszystkim z funkcji, jaką rynek kapitałowy spełnia w gospodarce krajowej (i nie tylko). Rynek kapitałowy gwarantuje efektywność mobilizacji kapitału i jego alokację, gdyż zapewnia niższą cenę kapitału i jego większą ilość dla przedsiębiorców ocenianych lepiej przez rynek. Po części przyczynia się to do wdrażania innowacji i nowych technologii oraz podnoszenia efektywności przedsiębiorstw. Alokacja kapitału powoduje transparentność obrotu gospodarczego, natomiast sprawnie działający rynek gospodarczy weryfikuje wycenę spółek, których akcje są na nim notowane. Warto dodać, że za pośrednictwem rynku finansowego odbywa się prywatyzacja spółek – byłych przedsiębiorstw państwowych, co z jednej strony powoduje wzrost ich innowacyjności i elastyczniejszego podejścia do zmian (gdyż jak wiadomo Skarb Państwa nie jest najlepszym organem zarządzającym przedsiębiorstwem), a z drugiej strony powoduje napływ gotówki do Skarbu Państwa (są to tak zwane wpływy z prywatyzacji). Dodatkowo dobrze działający rynek kapitałowy sprzyja procesom restrukturyzacji przedsiębiorstw. Rynek finansowy to jeden z najdynamiczniej rozwijających się rynków na świecie. W Polsce publiczny rynek akcji jest dość młody, gdyż tak naprawdę jego rozwój zaczął się 12 kwietnia 1991 roku, czyli na początku okresu transformacji w Polsce. Za początek można uznać uchwalenie przez parlament, a podpisanie przez prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Lecha Wałęsę ustawy z dnia 22 marca 1991 roku „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych” [159]. Pierwsza giełda papierów wartościowych powstała już w 12 maja 1817 roku w czasach Polskiego Królestwa, a była nią Warszawska Giełda Kupiecka. Przerwa w latach 1939 – 1991 spowodowana była wybuchem II wojny 19.

(22) światowej, a następnie dostaniem się Polski w strefę wpływów Związku Radzieckiego, tj. państwa realizującego kolektywistyczną gospodarkę planową, w której giełda i rynki kapitałowe, nie były brane pod uwagę [111]. Od roku 1991, giełda polska z roku na rok przyciąga coraz więcej inwestorów. Jest na niej notowanych coraz więcej akcji spółek, a nowe debiuty cieszą się dużym zainteresowaniem inwestorów. Istnieją dwa rodzaje akcji: zwykłe oraz uprzywilejowane, tylko akcje zwykłe notowane są na Giełdzie Papierów Wartościowych Niektóre polskie firmy emitują zarówno jedne, jak i drugie. Ze spółek polskich, należą do nich np. PROSPER S.A., bądź Via Guarana S.A., natomiast z zagranicznych akcje uprzywilejowane wyemitował Central European Distribution Corporation (CEDC) oraz włoska spółka UniCredit Spa Via Alessandro Specchi, czyli spółka matka polskiego banku Pekao S.A. Akcje uprzywilejowane dają inwestorowi pewne dodatkowe uprawnienia w porównaniu z akcjami zwykłymi. Uprzywilejowanie może dotyczyć dywidendy (wówczas posiadacz ma prawo do otrzymania stałej dywidendy, niezależnie do tego, w jakiej kondycji jest firma, bądź do wyższej dywidendy w porównaniu z akcją zwykłą), prawa głosu na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy (wówczas daje posiadaczowi prawo do więcej, niż jednego głosu) oraz prawa udziału w masie upadłościowej (posiadacz takiej akcji ma pierwszeństwo do zaspokojenia swoich roszczeń przed innymi akcjonariuszami) [47]. Analizy współczesnej gospodarki byłyby niekompletne bez analiz rynku finansowego. Na rynku finansowym kupuje się i sprzedaje instrumenty finansowe za kwoty większe niż dostępne są w gospodarce rzeczywistej. Instrument finansowy zgodnie z Ustawą o rachunkowości z dnia 29 września 1994 roku to kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy czy warunkowy [165]. Według K. Jajugi, instrument finansowy jest to kontrakt zawierany między dwiema stronami określający zależność finansową, w której obie strony pozostają [73]. T. Bakalarski oraz R. Naczyński proponują podział instrumentów finansowych [12], który prezentuje rysunek 4. Rysunek 4. Kategorie instrumentów finansowych i ich przykłady. Instrumenty finansowe. Instrumenty pierwotne: - Gotówka czeki - Depozyty, lokaty - Kredyty - Dłużne papiery wartościowe - Akcje. Instrumenty pochodne: - Forward - Swap - Opcje - Futures - Cap, Floor, Colar. Instrumenty złożone: - Obligacje zamienne na akcje - Depozyt indeksowany do wskaźnika giełdowego - Swapcje. Źródło: opracowanie własne na podstawie Bakalarski T., Naczynski R., „Rodzaje instrumentów finansowych w świetle Międzynarodowych Standardów Rachunkowości nr 32 i 39”. 20.

(23) Inne podejście prezentuje w swoich pracach P. S. Rose [130], który proponuje podzielić instrumenty finansowe na dwie szerokie klasy, gdzie kryterium przynależności do danej klasy byłby termin zwrotu kapitału (tzw. termin wymagalności) zainwestowanego w papiery wartościowe danej klasy: 1) instrumenty rynku pieniężnego – gdy termin zwrotu nie przekracza jednego roku; 2) instrumenty rynku kapitałowego – gdy termin zwrotu jest powyżej jednego roku. Instrumenty rynku pieniężnego cechuje stosunkowo niska dochodowość, ale też niskie ryzyko. Natomiast instrumenty rynku kapitałowego cechuje wysokie ryzyko, które wiąże się z możliwie wysoką stopą zwrotu, jak również potencjalnie dużymi stratami dla inwestora. Do instrumentów rynku pieniężnego należą między innymi: bony i noty skarbowe, bony pieniężne (bankowe), bony komercyjne. Natomiast wśród instrumentów rynku kapitałowego wymienić należy: obligacje skarbowe, municypalne i bankowe, certyfikaty depozytowe, akcje, certyfikaty inwestycyjne, listy zastawne. K. Jajuga zaproponował trzy podstawowe rodzaje instrumentów finansowych [73]: 1) instrumenty dłużne – wierzycielskie – czyli takie, w których jedna strona kontraktu pożycza kapitał drugiej stronie, natomiast druga strona zobowiązuje się zwrócić dług i zapłacić odsetki. Typowymi przykładami instrumentów dłużnych są depozyty bankowe, kredyty bankowe oraz obligacje; 2) instrumenty udziałowe – własnościowe – czyli takie, w których jedna strona kontraktu sprzedaje drugiej stronie prawo własności przedsiębiorstwa. Typowym przykładem instrumentu udziałowego jest akcja emitowana przez spółkę akcyjną; 3) instrumenty pochodne – terminowe – czyli takie, w których dwie strony określają transakcję, do której może lub musi dojść w przyszłości między tymi stronami. Instrumenty pochodne stanowią najmłodszą grupę instrumentów finansowych. Instrumenty te oprócz celu inwestycyjnego spełniają również cel zarządzania ryzykiem inwestycyjnym. Typowym przykładem instrumentu pochodnego są opcje i kontrakty terminowe. Bank po nabyciu instrumentów finansowych (w tym także derywatów) lub powstaniu zobowiązania, klasyfikuje je zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych [133], do jednej z następujących kategorii: • aktywa finansowe i zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu – są to instrumenty wyceniane w wartości godziwej przez Rachunek Zysków i Strat. Bank zalicza tutaj instrumenty pochodne oraz nabyte akcje; • pożyczki udzielone i należności własne; • aktywa finansowe (inwestycje) utrzymywane do terminu wymagalności – są to instrumenty dłużne, które charakteryzują się przewidywanymi płatnościami w trakcie życia instrumentu oraz określonym terminem wymagalności. Bank te instrumenty zamierza utrzymywać do końcowego terminu ich ważności. Wyceniane są według zamortyzowanego kosztu zwanego również skorygowaną ceną nabycia za pomocą efektywnej stopy procentowej, która ma na celu zapewnić współmierność kosztów i przychodów w poszczególnych okresach sprawozdawczych; • aktywa finansowe dostępne do sprzedaży – do tej kategorii bank zalicza wszystkie aktywa finansowe, które nie zostały przyporządkowane do kategorii pożyczek i należności, aktywów finansowych wycenianych w wartości godziwej przez rachunek zysków i strat, a także aktywów dostępnych do obrotu; • pozostałe zobowiązania finansowe – do tej kategorii zalicza się pozostałe zobowiązania wobec banków i klientów, zaciągnięte przez bank kredyty i pożyczki, a także wyemitowane własne papiery dłużne. 21.

(24) Tabela 4 przedstawia przykładowe instrumenty finansowe, ich charakterystykę, kategorię instrumentów do których bank ma prawo zaliczyć dany instrument finansowy oraz metodę wyceny jaka jest związana z daną kategorią instrumentów finansowych. Tabela 4. Przykłady instrumentów finansowych i metody ich wyceny Instrument Kategoria Metoda Charakterystyka instrumentu finansowy instrumentu wyceny udzielone pożyczki i zamortyzowany o określonych harmonogramach pożyczki należności koszt inwestycje nabyte w celu utrzymywania do utrzymywane do zamortyzowany terminu wymagalności terminu koszt wymagalności nabyte aktywa wartość instrumenty nabyte w celu spekulacyjnym przeznaczone do godziwa dłużne obrotu nabyte w celu lokacyjnym bez aktywa dostępne do wartość intencji utrzymywania do sprzedaży godziwa terminu zapadalności aktywa wartość nabyte w celu spekulacyjnym przeznaczone do godziwa obrotu nabyte akcje aktywa dostępne do wartość nabyte w celu lokacyjnym sprzedaży godziwa aktywa finansowe/ instrumenty pochodne nie zobowiązania będące instrumentami wartość instrumenty zabezpieczającymi zgodnie z finansowe pochodne godziwa zasadami rachunkowości przeznaczone do zabezpieczeń obrotu wyemitowane instrument dłużny bez zamiaru pozostałe zamortyzowany instrumenty odkupu w najbliższej zobowiązania koszt dłużne przyszłości finansowe pozostałe otrzymane zamortyzowany o określonych harmonogramach zobowiązania pożyczki koszt finansowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. Niniejsza praca dotyczy instrumentów pochodnych, akcji oraz instrumentów dłużnych, zatem warto dokładniej spojrzeć na wycenę za pomocą wartości godziwej. Wartość godziwa jest to kwota, po której dwie dobrze poinformowane i nie powiązane ze sobą strony zawarłyby transakcję, tak aby żadna z tych stron nie była pokrzywdzona (tzn. sprzedający nie oszukałby kupującego sprzedając zbyt drogo, a kupujący nie kupiłby zbyt tanio). Wartość godziwą danego instrumentu pochodnego uznaje się za wiarygodną, jeśli jest ona ustalona za pomocą jednej z następujących możliwości: • wyceny instrumentu finansowego po cenie ustalonej na aktywnym rynku, na którym następuje obrót instrumentami finansowymi, zaś informacje o tej cenie są ogólnie dostępne. Przez aktywny rynek należy rozumieć, rynek na którym w dowolnym momencie można znaleźć instytucje/osoby zainteresowane kupnem lub sprzedażą danego instrumentu; 22.