1
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Wydział Finansów
Patrycja Brańka
INTERNACJONALIZACJA GOSPODARKI JAKO
CZYNNIK ROZWOJU REGIONALNEGO
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem
Prof. dr. hab. Tadeusza Kudłacza
2
Składam serdeczne podziękowania Promotorowi
Prof. dr. hab. Tadeuszowi Kudłaczowi
za okazaną pomoc i merytoryczne
3
Spis treści
Wstęp ... 6
Rozdział 1. Internacjonalizacja gospodarki wśród czynników rozwoju regionalnego ... 9
1.1 Czynniki rozwoju regionalnego w tradycyjnych koncepcjach ... 9
1.1.1 Klasyczne teorie lokalizacji przedsiębiorstw ... 9
1.1.2. Teorie efektów aglomeracji ... 14
1.1.3. Teorie rozwoju regionalnego oparte na czynnikach egzogenicznych ... 17
1.2 Region we współczesnych teoriach rozwoju społeczno-gospodarczego ... 21
1.2.1 Wstępne wyjaśnienia... 21
1.2.2 Koncepcja rozwoju lokalnego ... 22
1.2.3 Terytorialny charakter rozwoju społeczno-gospodarczego ... 25
1.2.4 Środowisko innowacyjne i środowisko umiędzynarodawiające ... 28
1.2.5 Nowa geografia ekonomiczna ... 33
1.3 Handel międzynarodowy jako czynnik wzrostu gospodarczego ... 35
1.3.1 Klasyczne teorie wymiany międzynarodowej ... 35
1.3.2 Handel zagraniczny a poziom rozwoju krajów we współczesnych teoriach wymiany handlowej ... 38
1.4 Znaczenie internacjonalizacji gospodarki we współczesnym świecie ... 41
1.4.1 Interpretacja pojęcia „internacjonalizacja” ... 41
1.4.2 Istota internacjonalizacji gospodarki ... 43
1.4.3 Przejawy internacjonalizacji gospodarki ... 46
1.4.4 Internacjonalizacja gospodarki a globalizacja ... 49
1.4.5 Internacjonalizacja gospodarki a konkurencyjność ... 52
Rozdział 2. Metodyczne aspekty badania stopnia internacjonalizacji gospodarki... 57
2.1 Cele pracy i hipotezy badawcze ... 57
2.2 Czynniki i uwarunkowania wpływające na procesy internacjonalizacji gospodarki ... 58
2.3 Założenia modelu badania stopnia umiędzynarodowienia gospodarki ... 61
2.4 Metodyka badań ... 64
2.4.1 Metodyczne aspekty badania poziomu internacjonalizacji gospodarki Polski na tle krajów europejskich ... 65
4
2.4.2 Identyfikacja determinant procesów umiędzynarodawiania gospodarki na przykładzie
województw Polski ... 66
2.4.3 Metodyczne aspekty badania stopnia internacjonalizacji oraz rozwoju społeczno-gospodarczego polskich województw ... 69
2.4.4 Metodyczne aspekty badania stopnia internacjonalizacji powiatów województwa małopolskiego ... 73
2.4.5 Założenia do badań ankietowych wśród przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego i samorządów lokalnych w województwie małopolskim ... 76
Rozdział 3. Uwarunkowania i zróżnicowanie procesów internacjonalizacji gospodarki w układzie regionalnym w Polsce ... 79
3.1 Uwarunkowania i przejawy procesów internacjonalizacji polskiej gospodarki ... 79
3.1.1 Uwarunkowania geograficzne a procesy internacjonalizacji gospodarki w Polsce ... 79
3.1.2 Wpływ historycznych uwarunkowań na stopień umiędzynarodowienia gospodarki Polski ... 81
3.1.3 Uwarunkowania ustrojowe procesów internacjonalizacji gospodarki w Polsce ... 87
3.1.4 Uwarunkowania sfery regulacyjnej wpływające na procesy umiędzynarodawiania polskiej gospodarki ... 89
3.2 Umiędzynarodowienie gospodarki Polski na tle wybranych krajów Europy... 92
3.3 Determinanty internacjonalizacji gospodarki województw Polski – analiza czynnikowa. 97 3.4 Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województw ... 106
3.5 Ocena poziomu internacjonalizacji gospodarki w województwach ... 112
3.6 Analiza związków korelacyjnych między rozwojem społeczno-gospodarczym a stopniem internacjonalizacji ... 118
3.7 Analiza stopnia umiędzynarodowienia gospodarki oraz poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski – podejście symulacyjne ... 120
Rozdział 4. Zróżnicowanie przestrzenne i perspektywy rozwoju procesów internacjonalizacji gospodarki w województwie małopolskim ... 129
4.1 Słowo wyjaśniające ... 129
4.2 Profil społeczno-gospodarczy województwa małopolskiego ... 130
4.2.1 Wstępne informacje ... 130
5
4.2.3 Gospodarka ... 134
4.3 Internacjonalizacja gospodarki w najważniejszych dokumentach strategicznych województwa małopolskiego ... 146
4.4 Analiza warunków i poziomu rozwoju w układach przestrzennych województwa małopolskiego ... 157
4.5 Ocena stopnia internacjonalizacji gospodarek powiatów województwa małopolskiego. 168 4.6 Analiza związków korelacyjnych pomiędzy stopniem internacjonalizacji gospodarki a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów województwa małopolskiego 176 4.7 Klasyfikacja typologiczna badanych jednostek ... 178
Rozdział 5. Czynniki i bariery rozwoju zagranicznych przedsiębiorstw w województwie małopolskim w świetle badań ankietowych ... 183
5.1 Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego ... 183
5.1.1 Uwagi wprowadzające ... 183
5.1.2 Charakterystyka przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w województwie małopolskim w świetle badań ankietowych ... 185
5.1.3 Atrakcyjność inwestycyjna województwa małopolskiego w ocenie ankietowanych przedsiębiorstw... 188
5.1.4 Powiązania przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego z innymi podmiotami w Małopolsce ... 195
5.2 Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród urzędów gminnych województwa małopolskiego ... 206 Zakończenie ... 214 Bibliografia ... 224 Spis rysunków ... 233 Spis tabel ... 237 ANEKS ... 240
6
Wstęp
Punktem wyjścia dla rozważań podjętych w prezentowanej pracy są procesy globalizacji stanowiące w dzisiejszych czasach siłę sprawczą dla rozwoju społeczno-gospodarczego, które w znacznym stopniu zmieniają także jego paradygmaty. Procesy te prowadzą z jednej strony do poszerzającej się współpracy i wzrastającej liczby powiązań społecznych i gospodarczych pomiędzy krajami, regionami, gminami, a tym samym formowania się jednego globalnego rynku, częściowo zunifikowanych produktów, podobnych oczekiwań i preferencji jego uczestników. Z drugiej jednak strony, procesy globalizacji prowadzą do wzrostu konkurencji, której słabo rozwinięte obszary, w niewystarczającym stopniu otwarte na międzynarodową współpracę, nie potrafią podołać.
Internacjonalizacja (umiędzynarodowienie) gospodarki stanowi w dobie globalizacji zarówno warunek konieczny dla rozwoju jednostek terytorialnych, jak i jego efekt. Można zatem uważać, że umiędzynarodowienie gospodarki jest obecnie jednym z ważniejszych czynników rozwoju regionalnego. W obecnych czasach konkurencyjne mogą być te regiony, których gospodarki mają charakter międzynarodowy. Coraz częściej cytowane jest w literaturze przedmiotu hasło Myśl globalnie, działaj lokalnie1. Zatem wydaje się być
uzasadnione stwierdzenie, że bez globalnego kontekstu gospodarki lokalne, czy regionalne nie miałyby istotnego znaczenia.
Głównym celem podjętych badań jest rozpoznanie czynników decydujących o procesach internacjonalizacji gospodarki, ocena wpływu tych procesów na rozwój społeczno-gospodarczy województw Polski, a także badanie stopnia zróżnicowania przestrzennego procesów umiędzynarodowienia na przykładzie województwa małopolskiego. Pewnym wyzwaniem jest także ocena atrakcyjności inwestycyjnej Małopolski dla kapitału zagranicznego. Cele szczegółowe prezentowanej pracy, hipotezy badawcze, jak również założenia modelu badania internacjonalizacji gospodarki zostały przedstawione w Rozdziale 2.
Wybór problemu badawczego był podyktowany przynajmniej czterema względami. Po pierwsze, jak już wspomniano, umiędzynarodowienie gospodarki wydaje się stanowić istotny czynnik decydujący o rozwoju społeczno-gospodarczym, a w obliczu postępujących procesów globalizacji można sądzić, że nabiera coraz większego znaczenia. Po drugie, istotna rola władz regionalnych w kreowaniu polityki rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce,
1
K. Barham, C. Heimer, ABB – The Dancing Giant. Creating the globally connected corporation, Pearson Education, London 1998.
7
jak również niemal w całej Europie, powoduje, że w pełni uzasadnione jest pogłębianie analiz dotyczących czynników rozwoju gospodarek regionalnych. Po trzecie, często pomijany w badaniach aspekt wewnątrzregionalnych zróżnicowań rozwoju doprowadził do sformułowania pytania, zarówno o kształtowanie się wskaźnika umiędzynarodowienia gospodarki w układzie lokalnym (powiatowym), jak również o możliwości kreowania przez mniejsze jednostki lokalne warunków dla przyciągania zagranicznego kapitału. Po czwarte, problem umiędzynarodowienia gospodarki i jego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy nie znalazł do tej pory wśród badaczy szerszego zainteresowania. Dostrzegany jest natomiast problem internacjonalizacji przedsiębiorstw, jak również wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę regionalną. Prezentowane analizy stanowią nie tyle uzupełnienie istniejącej luki w badaniach dotyczących czynników rozwoju regionalnego, ile próbę sformułowania problemu badawczego i przedłożenia pewnej propozycji mierników procesów internacjonalizacji gospodarki oraz metod ich oceny.
Praca składa się z pięciu rozdziałów.
Pierwszy rozdział ma teoretyczny charakter, stanowi przegląd tych pojęć i koncepcji rozwoju regionalnego, które dotyczą tematu prezentowanej pracy. Uwzględniono w nim tradycyjne teorie lokalizacji działalności gospodarczej i rozwoju regionalnego. Ponadto skoncentrowano się na współczesnych koncepcjach dotyczących czynników rozwoju jednostek terytorialnych. Spośród nich uwzględniono te, które w odczuciu autorki wiążą się z kluczowym problemem pracy – umiędzynarodowieniem gospodarki. Podjęto także próbę odnalezienia wśród teorii handlu międzynarodowego kwestii jego wpływu na gospodarkę regionalną. W ostatnim podrozdziale zostały zawarte rozważania dotyczące pojęcia internacjonalizacji gospodarki, jej przejawów oraz związku z, wydawałoby się, jednymi z najistotniejszych zjawisk we współczesnym świecie – globalizacją i konkurencyjnością.
Drugi rozdział ma charakter metodologiczny. Zostały w nim zawarte cele pracy i hipotezy badawcze, a także jej założenia metodologiczne. Istotną częścią rozdziału jest charakterystyka i uzasadnienie wykorzystania mierników, które w dalszej części pracy stanowią podstawę do obliczenia wskaźników umiędzynarodowienia gospodarki. Ponadto w drugim rozdziale scharakteryzowano metody wykorzystane w analizach dotyczących internacjonalizacji gospodarki i rozwoju społeczno-gospodarczego zawartych w empirycznych rozdziałach pracy.
W trzecim rozdziale scharakteryzowano uwarunkowania procesów internacjonalizacji polskiej gospodarki. Uzupełnieniem tych rozważań jest analiza procesów umiędzynarodowienia w Polsce na tle wybranych krajów Europy w latach 1995, 2002 i 2008.
8
W kolejnym podrozdziale podjęto próbę wyodrębnienia głównych czynników składających się na ogólny poziom umiędzynarodowienia polskich województw. Ponadto przeprowadzono analizę poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego i stopnia umiędzynarodowienia gospodarek polskich województw oraz analizę korelacyjną pomiędzy wskaźnikami charakteryzującymi te dwa zjawiska. Badania zostały przeprowadzone w oparciu o wybrane metody wielowymiarowej analizy porównawczej.
Czwarty rozdział został poświęcony badaniom umiędzynarodowienia gospodarki w województwie małopolskim. Przedstawiono profil społeczno-gospodarczy Województwa, przy czym zwrócono szczególną uwagę na te obszary, które są związane z internacjonalizacją gospodarki. Ponadto dokonano analizy najważniejszych dokumentów strategicznych, przy pomocy których jest realizowana polityka regionalna i przestrzenna Województwa. Analiza miała na celu rozpoznanie spośród zaplanowanych celów i działań tych, których realizacja powinna mieć wpływ na poziom internacjonalizacji gospodarki województwa małopolskiego. Kolejny podrozdział zawiera badania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego i stopnia umiędzynarodowienia gospodarek powiatów Małopolski. Przeprowadzono także klasyfikację typologiczną powiatów ze względu na umiędzynarodowienie gospodarki.
Piąty rozdział został opracowany w oparciu o badania ankietowe przeprowadzone wśród przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego zlokalizowanych w województwie małopolskim oraz wśród małopolskich urzędów gminnych. Badania przeprowadzone wśród przedsiębiorstw pozwoliły na identyfikację determinant i barier prowadzenia działalności gospodarczej w Województwie oraz na zbadanie powiązań pomiędzy tymi przedsiębiorstwami a innymi podmiotami (w tym lokalnymi firmami, instytucjami otoczenia biznesu, samorządem terytorialnym) w Małopolsce. Badania ankietowe przeprowadzone wśród urzędów gminnych miały na celu po pierwsze, rozpoznanie ich powiązań z instytucjami działającymi na rzecz wspierania przedsiębiorczości w regionie małopolskim, po drugie, poznanie opinii samorządów na temat wpływu przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego na rozwój gminy.
9
Rozdział 1
INTERNACJONALIZACJA GOSPODARKI WŚRÓD CZYNNIKÓW
ROZWOJU REGIONALNEGO
1.1 Czynniki rozwoju regionalnego w tradycyjnych koncepcjach
1.1.1 Klasyczne teorie lokalizacji przedsiębiorstw
Pierwsze zręby teorii lokalizacji powstały na początku XVIII wieku, ich autorami byli tacy twórcy ekonomii klasycznej jak Smith oraz Ricardo. Jednak jedną z pierwszych teorii opisujących zmienność zjawisk w przestrzeni ekonomicznej stworzył niemiecki ekonomista Thünen, który wykorzystując teorię renty gruntowej analizował rozmieszczenie wokół miasta poszczególnych upraw rolnych. Jego prace wyznaczyły jeden z trzech nurtów badań nad lokalizacją działalności gospodarczej wśród niemieckich badaczy2
. Drugi nurt w tej dziedzinie zapoczątkował Launhardt3, natomiast jego kontynuatorem był Weber, którego
prace koncentrowały się na problemie wyboru optymalnej lokalizacji dla działalności przemysłowej. Trzeci nurt w klasycznej teorii lokalizacji stanowiły badania Chlistallera i Löscha, które dotyczyły czynników lokalizacji miast.
Thünen na podstawie wieloletnich obserwacji oraz badań empirycznych starał się wyjaśnić mechanizm powstawania stref rolniczych wokół miasta stanowiącego dla nich rynek zbytu. Swoje wnioski zawarł w książce opublikowanej w 1826 roku Der isolierte Staat4
. Na potrzeby swoich rozważań wprowadził kilka istotnych założeń, najważniejsze z nich to: grunty na badanym obszarze są jednakowo urodzajne, miasto centralne stanowi jedyny rynek zbytu, transport odbywa się po liniach prostych, funkcjonuje jeden środek transportu, a jego koszty są wprost proporcjonalne do odległości, masy produktów oraz ich nietrwałości, na rynku istnieje wolna konkurencja, cena gruntów maleje wraz ze wzrostem odległości od miasta. Biorąc pod uwagę te założenia, Thünen wypracował teorię, że najbliżej rynku zbytu koncentruje się produkcja najcięższych oraz najmniej trwałych produktów takich jak owoce, warzywa, mleko, a także produkty o dużej objętości. Na tym obszarze intensywność upraw
2
Aż do pierwszej połowy XX wieku twórcy kolejnych teorii lokalizacji działalności gospodarczej wywodzili się ze szkoły niemieckiej.
3
Niektórzy autorzy uważają, że prekursorem teorii lokalizacji był W. Launhardt. Stanowisko takie zajął m. in. M. Blaug w książce pt. Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994, s. 627.
4
Tłumaczenie na jez. angielski Von Thünen’s Isolated State, edited by Pater Hall, Pergamon Press, Glasgow 1966.
10
jest bardzo duża. Kolejne strefy tworzą: gospodarka leśna, rolnictwo ekstensywne, chów zwierząt wraz z uprawą zboża na własne potrzeby. Strefowe rozmieszczenie produkcji rolnej wokół miasta jest według Thünena efektem dążenia producentów do uzyskania jak największej renty gruntowej, czyli nadwyżki przychodów ze sprzedaży produktów rolnych nad kosztami transportu, która wynika wyłącznie z korzyści jaką daje położenie blisko rynku zbytu.
Założenia, na których Thünen oparł swój model często nie znajdują poparcia w rzeczywistości (przestrzeń ekonomiczna jest różnorodna, dostępne są różne środki transportu, na rynku nie ma konkurencji doskonałej), co powoduje dezorganizację jego koncentrycznych stref wokół rynku zbytu. W swojej teorii nie starał się także odpowiedzieć na fundamentalne pytanie o przyczyny koncentracji działalności gospodarczej w przestrzeni. Założył istnienie miasta centralnego, które powoduje rozwój rolnictwa, a tym samym aktywację terenów wokół niego, jednak w żaden sposób nie tłumaczył przyczyn ani mechanizmów lokacji w konkretnej przestrzeni ośrodka centralnego.
Niemniej jednak, jego teoria z różnymi modyfikacjami, uwzględniającymi bardziej adekwatne do rzeczywistości założenia znajduje szerokie zastosowanie w dzisiejszych badaniach. Bajerowski przedstawia możliwość zastosowania teorii Thünena do wyjaśnienia zależności między sposobem użytkowania przestrzeni a jej wartością rynkową, zwłaszcza w odniesieniu do przestrzeni miejskiej5. „Model von Thünena ilustruje w zaskakującym
kontekście wiele kluczowych dla ekonomii neoklasycznej koncepcji: istotę równowagi ekonomicznej, przekonanie, że wartość jest wynikiem i zależy od procesów zachodzących na rynku, zdolność rynku do generowania zysków, rolę cen nawet w przypadku czynników nie wytwarzanych jak ziemia w dostarczaniu bodźców, które zapewniają wydajność”6
.
Autorem jednej z pierwszych teorii lokalizacji przemysłu jest niemiecki ekonomista Weber. Wraz z Lunhardtem zapoczątkował drugi nurt badań w ekonomii niemieckiej, koncentrujący się na wyjaśnianiu przyczyn lokalizacji przemysłu. Obecnie uważany jest za prekursora teorii lokalizacji przemysłu. Analiza funkcjonowania pojedynczego przedsiębiorstwa w warunkach wolnej konkurencji doprowadziła Webera do wniosku, że konkurencja, popyt na produkcję danego przedsiębiorstwa oraz cena uzyskiwana na rynku kształtują się niezależnie od niego, a więc najprawdopodobniej nie mają one wpływu na
5
Podstawy teoretyczne gospodarki przestrzennej i zarządzania przestrzenią, T. Bajerowski (red.), Wydawnictwo Uniwersyetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003, s. 53-56.
6
11
decyzję lokalizacyjną przedsiębiorstwa. W swoich badaniach opierał się na następujących założeniach7
:
1. Rozważa się lokalizację pojedynczego przedsiębiorstwa wytwarzającego jeden produkt w określonej ilości.
2. Znana jest lokalizacja miejsc konsumpcji źródeł surowcowych.
3. Koszty transportu są proporcjonalne do masy towaru i odległości przewozu. 4. Techniczne współczynniki produkcji są stałe.
5. O wyborze lokalizacji optymalnej decyduje minimalizacja kosztów transportu.
Jedynym kryterium wyboru lokalizacji przedsiębiorstwa jest więc minimalizacja kosztów produkcji i transportu surowców oraz produktów gotowych. Weber pierwszy sformułował pojęcie czynnika lokalizacji jako „rodzaj wyraźnie określonej korzyści, która
powstaje w działalności gospodarczej, kiedy ta działalność występuje w danym miejscu lub ogólniej, w danym rodzaju miejsca”8. Korzyści to oszczędności w kosztach produkcji, których
osiągnięcie gwarantuje umiejscowienie działalności produkcyjnej na obszarze, gdzie koszty te są niższe niż w każdym innym miejscu. Weber wyróżnił trzy najważniejsze czynniki lokalizacji, są to9
:
koszty transportu,
koszty siły roboczej (pracy), korzyści aglomeracji.
Przy czym pierwszy czynnik ma znaczenie priorytetowe, natomiast dwa pozostałe mogą wpływać na modyfikacje lokalizacji, wybranej na podstawie kosztów transportu.
Ponadto Weber wprowadził własną klasyfikację surowców10
:
surowce wszechobecne, czyli dobra występujące powszechnie, niewyczerpywalne, niemające wpływu na lokalizację produkcji,
surowce zlokalizowane, czyli dostępne w wybranych miejscach,
surowce czyste, których waga w całości wchodzi do produktu końcowego, surowce brutto, które w procesie produkcji tracą swoją wagę lub jej część.
Zgodnie z tym podziałem scharakteryzował on różne typy gałęzi oraz wskazał dla każdej z nich optymalną lokalizację. Według Webera przedsiębiorstwa, których produkty finalne
7
W. Budner, Lokalizacja przedsiębiorstw, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003, s. 57.
8
Über den Standort der Industrie, Thubingen 1909, za W. Dziemianowicz, Kapitał zagraniczny a rozwój
regionalny i lokalny w Polsce, Uniwersytet Warszawski, Euroreg, Warszawa 1997, s. 15. 9
T. Bajerowski, op. cit., s. 56.
10
12
tracą wagę pierwotnych surowców, posiadają orientację surowcową i powinny być lokowane blisko źródeł tych surowców. W przypadku gdy finalny produkt przedsiębiorstwa ma taki sam bądź większy od surowca ciężar, przedsiębiorstwo powinno być zlokalizowane blisko rynku zbytu, aby ograniczyć koszty związane z dostawą produktów. Takie przedsiębiorstwa mają orientację rynkową. W przypadku przedsiębiorstw, które posiadają kilka źródeł surowców oraz dostarczają produkty na kilka rynków, lokalizacja blisko jednego z nich nie ma znaczenia, przedsiębiorstwa te mają według Webera obojętną orientację lokalizacyjną. Do wyznaczenia w takiej sytuacji punktu minimalnych kosztów transportu posłużyła Weberowi technika izodapan, stanowiących linie łączące punkty jednakowych, całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji. Najbardziej korzystne miejsce lokalizacji wyznacza izodapana o najniższej liczbie porządkowej. Jedynie koszty pracy oraz korzyści aglomeracji mogą wpływać na odsunięcie miejsca lokalizacji od punktu minimalnych kosztów transportu.
Teoria Webera była w znacznym stopniu uogólnieniem tendencji lokalizacyjnych przemysłu ciężkiego w XIX wieku, które kształtowały się pod wpływem przestrzennej koncentracji wydobycia surowców mineralnych, produkcji przemysłowej, wytwarzania energii i rynku zbytu, prowadzącej w konsekwencji do powstania okręgów przemysłowych w regionach, gdzie występował węgiel kamienny11. Teoria Webera uznawana jest wśród współczesnych ekonomistów za najmniej atrakcyjną część niemieckiej ekonomii klasycznej. „Nurt ten nigdy nie stał się częścią ekonomii głównego nurtu, ponieważ zabrakło w nim jasno
sprecyzowanych mikroekonomicznych podstaw decyzji lokalizacyjnych”12. Przez zastosowanie dużych uproszczeń teoria ta nie wyjaśniała wielu wyborów lokalizacyjnych. Stanowiła ona jednak istotną podstawę dla prowadzenia badań nad przestrzenną lokalizacją przedsiębiorstw przez kolejnych badaczy.
Trzeci nurt w niemieckiej teorii lokalizacji działalności gospodarczej zdobył większe uznanie oraz znalazł szersze zastosowanie w późniejszej teorii ekonomii. Teoria miejsca centralnego traktuje o dużej roli w rozwoju społeczno-gospodarczym centrów administracyjno-wytwórczych obsługujących równomiernie rozmieszczoną ludność wiejską.
Twórcą teorii ośrodków centralnych był Christaller, który swoje badania oparł na założeniu, że miejsce centralne jest źródłem dóbr i usług świadczonych na rzecz otaczającego je obszaru. Zasięg ich świadczenia jest zależny od stopnia „centralności”, przy czym o „centralności” decyduje szereg zjawisk charakteryzujących życie społeczno-gospodarcze
11
A. Wieluński, Lokalizacja działalności gospodarczej. Teoretyczne podstawy, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2004, s. 17-18.
12
A. Cieślik, Geografia inwestycji zagranicznych, przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udziałem kapitału
13
w danym miejscu. Ośrodkami centralnymi Christallera były miasta stanowiące centrum społeczności regionalnej oraz pośredniczące w jej obsłudze handlowej. Strefy oddziaływania wszystkich ośrodków centralnych tworzą siatkę heksagonalną, która wypełnia przestrzeń geograficzną. Christaller założył, że ośrodki miejskie o różnym stopniu centralności tworzą hierarchię od najmniejszych ośrodków, aż do ośrodka regionu13
.
System ośrodków centralnych według Christallera funkcjonuje w oparciu o czynnik transportu. Oznacza to, że rozmieszczenie ośrodków podporządkowanych ośrodkowi centralnemu uwarunkowane jest rozmieszczeniem linii komunikacyjnych. Z punktu widzenia tzw. zasady komunikacyjnej korzystne jest takie ich rozmieszczenie, aby możliwie dużo miejscowości pełniących ważniejsze funkcje leżało na linii komunikacyjnej łączącej najważniejsze ośrodki.
Druga odmiana teorii Christallera uwzględnia znaczenie podziału administracyjnego, tzn. jest oparta na zasadzie administracyjnej, według której najkorzystniejszym rozwiązaniem jest podporządkowanie wszystkich sześciu ośrodków związanych z sześciokątem tylko jednemu ośrodkowi administracyjnemu (targowemu)14
.
Kontynuatorem myśli Christallera był Lösch, który uzupełnił jego model rozwoju terytorialnego o czynniki ekonomiczne, społeczne oraz polityczne. Według niego to chęć maksymalizacji zysku przyciąga lokalizację przedsiębiorstw. Miejscem spełniającym zasadę maksymalizacji zysku jest to, które zapewnia maksymalną sprzedaż przy minimalnych kosztach wytwarzania. Oznacza to, że przedsiębiorstwo będzie szukać lokalizacji zapewniającej chłonny rynek zbytu przy uwzględnieniu kosztów dystrybucji. Swoją analizę rynku Lösch oparł na klasycznej krzywej popytu wyznaczającej zależność pomiędzy ceną a podażą. Podobnie jak w przypadku swojego poprzednika twierdził on, że sześciokąt stanowi idealny kształt obszaru rynkowego. Istotnym wkładem do teorii lokalizacji przedsiębiorstw było stwierdzenie, że różne rodzaje działalności ekonomicznej są rozmieszczone nierównomiernie, gdyż korzyści ekonomiczne specjalizacji i produkcji masowej prowadzą w efekcie do lokalnych koncentracji. Liczba tych koncentracji jest jednak ograniczona na skutek szukania oszczędności na kosztach transportu, które skłaniają do pewnego rozproszenia15.
Teoria Löscha o dynamicznej równowadze w gospodarce, będącej efektem sumy indywidualnych decyzji szeregu niezależnych od siebie podmiotów stanowi istotny wkład do
13
T. Bajerowski, op. cit. s. 64.
14
W. Budner, Lokalizacja przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, nr 55, Poznań 1999, s. 91-92.
15
14
teorii regionalistyki oraz stanowi podstawę do prowadzenia współczesnych badań dotyczących preferencji lokalizacyjnych mniejszych przedsiębiorstw, znajdujących się względem siebie w sytuacji stabilnej konkurencji.
Klasyczne teorie lokalizacji, ze względu na upraszczające założenia wyjściowe (np. o konkurencji doskonałej czy informacji doskonałej), nie wyjaśniają wielu istotnych zjawisk zachodzących w przestrzeni gospodarczej. Pomimo tego ich niewątpliwym wkładem w teorię ekonomii jest zwrócenie uwagi na przestrzeń jako istotny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Czynnik ten, ze względu na swój trudny do matematycznego ujęcia oraz jednoznacznego wnioskowania charakter, był niejednokrotnie pomijany w późniejszych latach w analizach ekonomicznych. Dlatego też trudno się dziwić, że problem badawczy, który do dzisiejszych czasów stanowi przedmiot intensywnych badań, nie został w satysfakcjonującym stopniu wyjaśniony w trakcie prekursorskich analiz.
1.1.2. Teorie efektów aglomeracji
Jak już wspomniano, prekursorskie badania dotyczące rozwoju zjawisk w przestrzeni były w późniejszym okresie kontynuowane przez wielu badaczy. Jednym z nich był Marshall, który prowadził badania nad wpływem koncentracji przedsiębiorstw na niewielkim obszarze na jego rozwój. Ich efektem było opublikowane pod koniec XIX wieku dzieło Principles of
Economy. Marshall wprowadził do literatury pojęcie dystryktu przemysłowego, stanowiącego
zlokalizowane blisko siebie, współpracujące przedsiębiorstwa. Według niego, funkcjonujące na określonym terytorium przedsiębiorstwa, pomiędzy którymi zasadniczą rolę odgrywają pozarynkowe relacje, koordynacja, a także wzajemne świadczenie nieodpłatnych usług opartych przede wszystkim na bliskości geograficznej i społecznym podziale pracy, w znacznym stopniu przyczyniają się do przyciągania coraz to nowych partnerów, zapewniając tym samym stały rozwój terytorium. Rozwój ten ma miejsce głównie dzięki istniejącym na obszarze dystryktu przemysłowego korzyściom zewnętrznym „…występującym zawsze wtedy, kiedy do funkcji produkcji danego przedsiębiorstwa wchodzą
zmienne nie będące nakładami czynnika w sensie fizycznym, ale raczej stanowiące skutek działalności innych przedsiębiorstw16”. „Według Marshalla, bodźce dla lokalizacji
pierwszych przedsiębiorstw w ramach rozwijającego się dystryktu przemysłowego wynikają z uwarunkowań geograficznych, historycznych oraz polityczno-psychologicznych regionu.
16
15
W momencie gdy pierwsze przedsiębiorstwa dokonają wyboru inne będą robić to samo ze względu na istnienie zewnętrznych korzyści aglomeracji, z których dany przemysł z czasem zaczyna korzystać”17
. Dla Marshalla zewnętrzne korzyści aglomeracji wynikają przede
wszystkim z obniżonych kosztów transakcji pomiędzy przedsiębiorstwami tworzącymi dystrykt, a także z obniżonych kosztów pracy, łatwiejszego dostępu do informacji oraz innowacyjnych rozwiązań. Dystrykt przemysłowy tym lepiej się rozwija, im efektywniejszy jest w jego ramach podział pracy oraz jej organizacja. Ponadto w dystrykcie Marshalla podstawowy element stanowi jakość lokalnego rynku pracy, który jest bardzo elastyczny, co oznacza, że pracownicy z łatwością przechodzą z jednego przedsiębiorstwa do drugiego, zdobywając w ten sposób maksymalne doświadczenie oraz kwalifikacje. Ze względu na fakt, że koncentracja firm w jednym miejscu ułatwia rozprzestrzenianie się informacji, a także sprzyja powstawaniu nieformalnych, pozarynkowych relacji pomiędzy firmami, na obszarze dystryktów tworzy się sprzyjająca ich rozwojowi „atmosfera przemysłowa”. Atmosfera ta jest czymś trudnym do uchwycenia, każdy dystrykt charakteryzuje się jej odmiennymi właściwościami. Jednak dla Marshalla „atmosfera przemysłowa” ogrywała podstawowe znaczenie dla rozwoju dystryktu, takie samo jak ziemia, kapitał oraz praca18
.
Hoover wyróżnił trzy rodzaje korzyści aglomeracji. Pierwszy związany jest ze wzrostem skali produkcji w pojedynczym przedsiębiorstwie lub całej gałęzi przemysłu, jak również z koncentracją zakładów różnych branż w tym samym miejscu. Istotne korzyści lokalizacyjne z punktu widzenia kształtowania się kosztów i zaopatrzenia mogą czerpać przedsiębiorstwa w tzw. punktach węzłowych, które najczęściej stanowią duże miasta. „…na
ustalonej sieci transferowej znajdują się pewne strategicznie rozmieszczone węzły transferu, mające szczególnie korzystną lokalizację, jako punkty dostawy lub dystrybucji, a zatem jako ośrodki przetwórstwa dla wszelkiego rodzaju działalności, w których koszty transferu mają znaczenie dla lokalizacji. Istnieje tylko niewielka liczba ilość takich punktów węzłowych i każdy z nich jest ośrodkiem produkcji przemysłowej, jak również ośrodkiem handlu i operacji pośredniczących”19. Drugą, obok obniżenia kosztów transportu, korzyścią
lokalizacji w węzłach transportu są większe możliwości zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników. Chodzi między innymi o tzw. komplementarne zatrudnienie – możliwość zatrudnienia pracowników, którzy nie znajdują pracy w gałęziach wiodących,
17
C. Courlet, Territoires et regions. Les grands oubliés du développement économique, L’Harmattan, 2001, s. 60.
18
J. Grzeszczak, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, PAN Prace Geograficzne nr 173, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 1999, s. 37.
19
E. M. Hoover, Lokalizacja działalności gospodarczej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, s. 166.
16
w przedsiębiorstwach działających w ramach gałęzi komplementarnych. Trzecią, istotną z punktu widzenia wszystkich przedsiębiorstw korzyścią, wynikającą z lokalizacji w pobliżu węzła komunikacyjnego, może być nagromadzenie różnych instytucji, świadczących profesjonalne oraz tańsze niż na innych obszarach usługi.
Na pozytywne efekty przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw wskazywał także Isard20, który w ramach korzyści aglomeracji wyróżnił korzyści urbanizacji oraz korzyści lokalizacji. „…różnica między jednymi a drugimi nie jest na ogół wyraźna. Zwykle określa się
korzyści urbanizacji jako takie, które powstają, gdy fabryki różnych rodzajów gromadzą się w jednej okolicy, czyli gdy – inaczej mówiąc – występuje zjawisko przestrzennej koncentracji, nie zaś rozpraszania się zakładów produkcyjnych21”. Korzyści lokalizacji wynikają z faktu
przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw jednej branży. Powstanie jednych i drugich korzyści najczęściej wiąże się z postępującym rozwojem gospodarczym regionu, przez co korzyści te Isard nazywa korzyściami urbanizacyjno-regionalizacyjnymi. Oprócz wielu korzyści związanych z koncentracją przestrzenną firm, a co za tym idzie szybkim rozwojem społecznym, gospodarczym oraz przestrzennym jednostek, zarówno Hoover jak i Isard zauważali pewne niebezpieczeństwa wynikające z nadmiernego nagromadzenia działalności gospodarczej. Ujemne skutki mogą się ujawnić kiedy nadmierny rozwój zacznie powodować wzrost kosztów pracy, transportu, którego system wraz z rozrostem aglomeracji musi być rozbudowywany, komplikację życia mieszkańców, a także problemy środowiskowe. Jeżeli koszty obsługi danej aglomeracji przewyższają korzyści jej funkcjonowania, wówczas przestaje być ona efektywna22. Ponadto efekty aglomeracji w dwojaki sposób mogą wpływać
na rozwój regionalny. Z jednej strony powodują one szybki rozwój ośrodków, gdzie miała miejsce koncentracja działalności gospodarczej, z drugiej jednak strony prowadzi to do postępującej i wydawałoby się nieuniknionej polaryzacji przestrzeni ekonomicznej.
Teoria korzyści aglomeracji nie może jednak w sposób pełny oraz obiektywny wyjaśniać przyczyn koncentracji działalności gospodarczej. W obecnych czasach wiemy, że odnosi się ona jedynie do pewnych czynników determinujących ten proces – czynników zewnętrznych. Teoria korzyści aglomeracji w żaden sposób nie odnosi się do istotnego czynnika lokalizacji przedsiębiorstw, jakim są lokalne uwarunkowania oraz charakterystyka danego obszaru. Co więcej, charakter czynników zewnętrznych tworzących korzyści
20
W. Isard jako pierwszy wprowadził pojęcie określające nauki zajmujące się teoretyczną i praktyczną problematyką rozwoju regionalnego – Regional science. Zwrócił on uwagę na koniczność uwzględniania w analizie regionalnej powiązań gospodarczych z innymi regionami.
21
W. Isard, Metody analizy regionalnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 258.
22
K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej: konwergencja czy
17
aglomeracji sprawia, że nie dają się ująć w ramy teoretyczne, a co za tym idzie, trudno jest je wyjaśniać. Według Krugmana analiza neoklasyczna stara się tłumaczyć przyczyny koncentracji działalności gospodarczej w przestrzeni za pomocą technologicznych efektów zewnętrznych, jednak stanowią one znaczne uproszczenia, co ogranicza możliwości dogłębnego poznania problemu23
.
1.1.3. Teorie rozwoju regionalnego oparte na czynnikach egzogenicznych
U podstaw paradygmatu egzogenicznego rozwoju regionalnego leżą dwa nurty ekonomii – keynesizm oraz szkoła neoklasyczna. Zakłada on, że o efektywnym funkcjonowaniu gospodarki decydują mechanizmy wolnorynkowe uzupełnione odpowiednimi działaniami interwencyjnymi państwa. Na wykształcenie się koncepcji rozwoju egzogenicznego wpływ miały takie teorie ekonomiczne jak24: teorie efektów
zewnętrznych i korzyści skali (Marshall, Pigou), wymiany międzynarodowej (Heckscher, Ohlin, Samuelson), trzech sektorów gospodarki (Fischer, Clark, Fourasité), wzrostu niezrównoważonego (Hirschman, Perroux), a także przekonanie o decydującej roli dużych jednostek gospodarczych w procesach rozwoju (Schumpeter, Perroux). Głównymi wyróżnikami koncepcji egzogenicznych było odwoływanie się do założenia o istotnym wpływie na dynamikę przemian jednostki terytorialnej zewnętrznych sygnałów rozwoju. Sygnały te mogły być wytworem zarówno regulacyjnych funkcji mechanizmu rynkowego, jak i mechanizmu interwencyjnego (polityki państwa). Koncepcje egzogeniczne wyrastały zazwyczaj z niskiej samodzielności finansowej i organizacyjnej jednostek terytorialnych25
. Wśród teorii rozwoju zaliczanych do koncepcji rozwoju egzogenicznego „od góry” najwięcej miejsca znajdują teorie rozwoju niezrównoważonego bazujące na przekonaniu, że wzrost ma swój początek w kluczowych sektorach gospodarki lub w regionach charakteryzujących się najwyższym potencjałem społeczno-gospodarczym, a następnie rozprzestrzenia się na zewnątrz.
Teoria wzrostu niezrównoważonego opracowana została niezależnie przez trzech badaczy Hirschmana, Myrdala oraz Perrouxa. Uważali oni, że rozwój w swych pierwszych fazach koncentruje się na wybranych obszarach tzw. biegunach, a następnie przenoszony jest
23
P. Krugman, Development, Geography and Economic Theory, MIT Press, Cambridge 1995.
24
I. Pietrzyk, Sterowanie rozwojem regionalnym we Francji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 8.
25
T. Kudłacz, Interpretacja „lokalności”, [w:] Ekonomia społeczna a rozwój, J. Hausner (red.), Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, s. 113.
18
na obszary sąsiednie, co w efekcie prowadzi do rozwoju całego regionu lub kraju.
Biegun stanowi przestrzenną koncentrację – ośrodek miejski, region ekonomiczny, gdzie pomiędzy jednostkami gospodarczymi istnieją powiązania, dzięki którym następuje wzrost. Jednak powiększanie się lokalnego produktu (np. zatrudnienia, dochodów) nie stanowi jedynej zmiany zachodzącej w biegunach wzrostu. Wzrost produkcji zazwyczaj pociąga za sobą rozwój infrastruktury technicznej oraz społecznej, zmianę mentalności ludzkiej, poprawę sposobu zarządzania terytorium przez władze samorządowe itp. Powyższe spostrzeżenia pozwoliły przejść od bieguna wzrostu do bieguna rozwoju. W przeciwieństwie do bieguna wzrostu, który zwiększa produkcję i dochód, ale nie narusza istniejącej równowagi społeczno-gospodarczej, biegun rozwoju zmienia strukturę gospodarki odpowiednio do mających miejsce procesów, umożliwiając przez to rozwój innowacji, co wzmaga pozytywne przemiany w regionie26.
Twórcą tej teorii był Perroux, twierdząc, że podstawę rozwoju stanowią tzw. bieguny wzrostu, którymi są wiodące branże przemysłu. W swoim podejściu do rozwoju gospodarczego nawiązywał do koncepcji Schumpetera, który wiodącą rolę dla rozwoju przypisywał występowaniu na danym obszarze wielkich innowacyjnych firm27. Pojęcie
bieguna definiował on nie jako miejsce charakteryzujące się skrajnymi i przeciwstawnymi zjawiskami, ale jako obszar wybijający się pod względem rozwoju w stosunku do otoczenia. Na początku biegun rozwoju definiowany był jako skoncentrowanie na jednym obszarze przemysłu, w wyniku czego, z czasem powstawały wokół podmioty współpracujące z określoną branżą, opierające swoją działalność na jej obecności, jak również prowadzące inną działalność, co w efekcie prowadziło do rozwoju całego terytorium. Perroux twierdził, że „…różnice rozwoju pomiędzy obszarami kraju mogą być niwelowane poprzez rozwój
biegunów wzrostu – dominującej gałęzi przemysłu lub grupy przemysłów, a w dalszej kolejności poprzez rozprzestrzenianie czynników rozwoju na tereny sąsiednie…rozwój nie pojawia się wszędzie w tym samym momencie, objawia się na obszarach będących biegunami rozwoju z różną intensywnością, szerzy się różnymi kanałami przynosząc efekty zróżnicowane w czasie dla całej gospodarki”28
.
W drugim podejściu do koncepcji biegunów wzrostu, określanym jako regionalne, za biegun wzrostu uważano jednostkę terytorialną, na której zlokalizowana jest określona masa inwestycji i infrastruktury, które stanowią o jej szybkim rozwoju społeczno-gospodarczym.
26
R. Domański, Podstawy planowania przestrzennego, PWN, Warszawa 1989, s. 60.
27
S. Mikosik, Teoria rozwoju gospodarczego Josepha. A. Schumpetera, PWN, Warszawa 1993, s. 68.
28
19
Biegun jest przestrzenną koncentracją (ośrodkiem miejskim, regionem ekonomicznym) jednostek gospodarczych, pomiędzy którymi istnieją wzajemne oddziaływania podtrzymujące wzrost. Ten samopodtrzymujący się wzrost może, dzięki efektom mnożnikowym, osiągnąć poziom taki, iż wzrost dyfunduje na zewnątrz do otaczającego regionu lub innych regionów29
. Jednostka gospodarcza pełniąca rolę bieguna wzrostu powinna charakteryzować się określonymi cechami, są to30
:
duży rozmiar po to, by mogła wywierać bezpośredni lub pośredni wpływ na gospodarkę,
przynależność do dynamicznie rozwijającej się gałęzi,
posiadanie licznych i intensywnych powiązań z innymi gałęziami tak, by duża liczba efektów indukowanych mogła być transmitowana.
Autorem innej koncepcji dotyczącej zjawiska polaryzacji procesów społeczno-gospodarczych w przestrzeni był Myrdal. Wyniki jego badań zostały zawarte w książce pt.
Economic Theory and Under-Developed Regions opublikowanej w 1957 roku. Słusznie
zauważył on, że na całym świecie istnieją nierówności gospodarcze, zarówno pomiędzy poszczególnymi krajami (bogata Europa Północno-Zachodnia, Stany Zjednoczone oraz biedne kraje Afryki), jak również w granicach poszczególnych państw. Według Myrdala jest to zjawisko naturalne i nieuniknione. Powstające dysproporcje w rozwoju stanowią efekt dwóch równoczesnych procesów zachodzących pomiędzy regionalnymi biegunami wzrostu a słabiej rozwiniętymi peryferiami. Związane są z jednej strony z przepływem impulsów rozwojowych z centrów do obszarów słabo rozwiniętych, z drugiej strony z absorpcją czynników pozytywnie działających na rozwój z obszarów słabiej do silnie rozwiniętych. Na gruncie tych spostrzeżeń zbudował on koncepcję okrężnej i kumulatywnej przyczynowości31
. Tempo rozwoju kraju zależy od siły oddziaływania procesu przepływu impulsów rozwoju np. inwestycji, stylu życia z regionalnych biegunów rozwoju na obszary sąsiednie.
Hirschman połączył koncepcję polaryzacji sektorowej Perrouxa oraz polaryzacji regionalnej Myrdala. Według niego konieczny dla rozwoju społeczno-gospodarczego jest jego nierównomierny w czasie i przestrzeni przebieg. ”Postęp gospodarczy nie pojawia się
wszędzie w tym samym czasie i gdy się już raz pojawi, potężne siły działają na rzecz
29
R. Domański, Podstawy planowania przestrzennego, PWN, Warszawa 1989, s. 60.
30
R. Domański, op. cit. s. 59.
31
G. Myrdal, Economic Theory and Dunder-Developed Regions, Gerald Duckworth and Co. Ltd., London 1957, s. 11-20.
20
przestrzennej koncentracji wzrostu gospodarczego wokół pierwotnych punktów wyjścia”32
.
Hirschman najważniejsze znaczenie dla rozwoju przypisywał inwestycjom zewnętrznym, które na początku lokowane są w najlepiej rozwiniętych centrach gospodarczych, przynosząc szybki rozwój tych obszarów, który w następnej kolejności jest przenoszony na obszary słabiej rozwinięte. Dlatego wszelkie działania ze strony władz lokalnych oraz państwowych na rzecz przyciągania inwestycji zewnętrznych stanowią zasadniczy element polityki gospodarczej.
Teoria biegunów wzrostu była rozwijana przez wielu regionalistów oraz stanowiła podstawę dla polityki regionalnej w wielu krajach. Odegrała bardzo ważną rolę w rozwoju teorii polityki regionalnej. Jednak w licznych przypadkach praktyka gospodarcza ukazywała nieadekwatność tej teorii do rzeczywistości. Bieguny wzrostu zamiast aktywizować otoczenie, stawały się odizolowanymi ośrodkami wzrostu gospodarczego33
.
W ramach koncepcji rozwoju niezrównoważonego, oprócz teorii biegunów wzrostu na większą skalę rozpowszechniła się teoria bazy ekonomicznej, powstała na gruncie założenia, że rozwój jednostek terytorialnych jest uzależniony od ich możliwości eksportowych. Teoria ta pierwotnie stanowiła wynik badań nad funkcjonowaniem miast, gdzie zakładano, że o ich rozwoju decyduje istnienie tzw. bazowych miejsc pracy, czyli tych, które skoncentrowane są w gałęziach wytwarzających produkty na eksport34. Pojęcie bazy ekonomicznej jest bardzo
szerokie, dlatego poszczególni naukowcy koncentrują się przede wszystkim na poszukiwaniu sposobów pomiaru poszczególnych jej elementów, aniżeli na próbach definiowania tego pojęcia. Według Fajferka „…na treść bazy ekonomicznej składają się wszelkie formy
aktywności społeczno-gospodarczej człowieka, które zostały zlokalizowane w granicach badanej jednostki przestrzennej (miasto, aglomeracja miejska, region). Tak więc bazę ekonomiczną tworzą zarówno przedsiębiorstwa przemysłowe, rolne, budowlane, transportowe oraz pozostałe jednostki i instytucje usługowe…. Co się zaś tyczy istoty teorii „bazy”, to polega ona na tym, iż dzieli się tę bazę na dwie części przyjmując za kryterium podziału funkcje jakie dany obiekt gospodarczy lub usługowy spełnia, a to funkcje egzogeniczne
32
J. Grzeszczak, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, Prace Geograficzne nr 173, PAN Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. ST. Leszczyńskiego, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 1999, s. 18.
33
Klasycznym przykładem potwierdzającym to spostrzeżenie jest obserwowana w ostatnich latach sytuacja rozwoju regionalnego w Polsce. Otóż, relatywnie dobrze rozwijającym się miastom – zwłaszcza dużym – nie towarzyszy zadowalający rozwój ich bliższego i dalszego otoczenia.
34
K. Dziewoński, Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast. Studium rozwoju pojęć, metod i ich
21
i endogeniczne”35. Funkcje egzogeniczne obejmują działalność produkcyjno-usługową na
rzecz dalszego oraz bliższego otoczenia miasta bądź regionu, natomiast funkcje endogeniczne dotyczą działalności na rzecz potrzeb wewnętrznych miasta lub regionu.
Teoria bazy ekonomicznej miast wywodzi się z początku XX wieku i za jej twórcę uważa się Sombarta. Jej kontynuatorami byli Hoyt oraz North. Ich zdaniem podstawową rolę w rozwoju miast i regionów odgrywają zarówno czynniki endogeniczne (uzupełniające), jak i egzogeniczne (miastotwórcze). Poprawa sytuacji gospodarczej regionu zależy od eksportu oraz popytu zewnętrznego. Rozwój produkcji oraz usług skierowanych do odbiorców zewnętrznych skutkuje rozwojem nowych miejsc, wzrostem dochodów ludności regionu, a w efekcie rozwojem społeczno-gospodarczym całego regionu. Oznacza to, że największe szanse rozwoju mają regiony duże, będące w stanie samodzielnie decydować o kierunku swojego rozwoju, otwarte na zewnątrz, posiadające liczne kontakty z innymi regionami.
Z czasem teoria bazy ekonomicznej znalazła swoich przeciwników. Jednym z zarzutów kierowanych w stronę jej zwolenników był fakt, że biorą oni pod uwagę jedynie wpływ popytu na wzrost regionalny, pomijając rolę podaży. Ponadto twierdzono, że model bazy ekonomicznej bada pojedynczy region bez możliwości analizy relacji międzyregionalnych, jak również, że trudno jest zmierzyć eksport regionalny, gdyż to samo przedsiębiorstwo może zaspokajać zarówno popyt lokalny, jak i zewnętrzny36
. Innym zarzutem kierowanym pod adresem teorii bazy ekonomicznej był fakt, że uzależnia ona rozwój mniejszych jednostek przestrzennych wyłącznie od czynników zewnętrznych37
.
1.2 Region we współczesnych teoriach rozwoju społeczno-gospodarczego
1.2.1 Wstępne wyjaśnienia
Szeroko rozumiana problematyka rozwoju regionalnego znajduje wśród badaczy duże zainteresowanie, co ma bezpośrednie przełożenie na mnogość teorii próbujących tłumaczyć mechanizmy nim rządzące. Jednocześnie należy podkreślić, że pomimo dużego zainteresowania tym tematem, zarówno przez pojedynczych autorów, jak również organizacje międzynarodowe (np. Unię Europejską), nie został do tej pory opracowany model, który
35
A. Fajferek, Baza ekonomiczna regionu, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej, nr 296, Akademia Ekonomiczna, Kraków 1989, s. 6.
36
R. Domański, op. cit., s. 98.
37
22
ostatecznie stanowiłby podstawę dla decyzji podejmowanych w ramach polityki regionalnej prowadzonej przez władze krajowe oraz terytorialne.
W niniejszym podrozdziale zostaną zaprezentowane koncepcje odnoszące się bezpośrednio do czynników decydujących o rozwoju regionalnym. Szczególna uwaga została zwrócona na te spośród nich, które według autorki wydają się być w istotny sposób powiązane z procesami internacjonalizacji gospodarki. Mowa tutaj przede wszystkim o koncepcji rozwoju lokalnego, czy terytorialnym czynniku rozwoju, zbudowanych na założeniu, że o rozwoju terytorium decydują czynniki o charakterze endogenicznym. Najogólniej mówiąc, o atrakcyjności terytorium może przesądzać jego wewnętrzny potencjał, który przy odpowiednio prowadzonej polityce władz będzie decydował o jego rozwoju, w tym także o międzynarodowej atrakcyjności prowadzącej do internacjonalizacji gospodarki. Istotne znaczenie dla przedmiotu badań zawartych w prezentowanej pracy posiada problem innowacyjności gospodarki. Innowacje w obecnym czasie stanowią istotny czynnik decydujący o międzynarodowej konkurencyjności krajów i regionów.
Ponadto w niniejszym podrozdziale zdecydowano się zaprezentować ogólne założenia nurtu badań, jakim jest nowa geografia ekonomiczna z dwóch powodów. Po pierwsze, nurt ten obejmuje między innymi rozważania dotyczące lokalizacji działalności gospodarczej w przestrzeni, które stanowią istotne uzupełnienie prezentowanych wcześniej klasycznych teorii lokalizacji przedsiębiorstw. Po drugie, zawiera on ciekawe wnioski dotyczące roli i miejsca regionów w procesie międzynarodowej współpracy gospodarczej.
1.2.2 Koncepcja rozwoju lokalnego
We współczesnych poglądach na rozwój terytorialny za jego główny czynnik motoryczny uważa się mobilizowanie endogenicznego potencjału rozwoju, którego celem jest uruchamianie trwałej dynamiki rozwoju lokalnego38
. Jego genezy należy doszukiwać się w latach sześćdziesiątych, w okresie kryzysu i wynikającym z niego proteście przeciwko modelowi konsumpcji masowej, gigantomanii i nierównomiernemu rozwojowi w przestrzeni. Procesowi temu towarzyszyło odkrycie zalet małej „skali”, docenienie małych miast oraz
38
I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 32.
23
przedsiębiorstw39. Należy podkreślić, że rozwój lokalny w tej sytuacji nie oznacza
zmniejszenia skali terytorium (mowa jest cały czas o szeroko rozumianym rozwoju terytorialnym, jego koncepcjach i czynnikach), ale jest rozumiany jako działania podejmowane z woli aktorów lokalnych, uwzględniających uwarunkowania rozwoju występujące na danym terytorium. ”Model rozwoju endogenicznego gwarantuje autonomię
w procesie transformacji systemu gospodarki lokalnej, gdzie główną rolę w procesie podejmowania decyzji odgrywają podmioty lokalne… bazuje na wykorzystaniu lokalnych zasobów, umiejętności kontrolowania na poziomie lokalnym procesów akumulacji, kontroli innowacji i reakcji na bodźce zewnętrzne”40
. Rozwój lokalny oznacza więc bazujący na
zasobach endogenicznych „oddolny” (bottom-up) sposób generowania dynamiki rozwoju. Nie należy utożsamiać go z rozwojem w skali mikro, ale ze „sposobem podejścia do rozwoju,
postawami i zachowaniami oznaczającymi gotowość do wzięcia w swoje ręce odpowiedzialności za swój los”41. W aktualnym ujęciu rozwój lokalny nie oznacza zamykania
się miejscowych społeczności, ale wprost przeciwnie, gdyż podkreśla się konieczność rozwijania kontaktów międzynarodowych, w których lokalne zasoby stanowią siłę konkurencyjną terytorium. Według Pecquera, korzyści bliskości (tzn. związane z sąsiedztwem podmiotów) i powiązania typu lokalnego, mogą przynieść efekty pozytywne tylko wówczas, jeśli są całkowicie otwarte na zewnątrz42
.
Greffer uważa, że rozwój lokalny polega na wzbogacaniu aktywności gospodarczych oraz społecznych na określonym terytorium poprzez mobilizowanie i wykorzystanie własnych źródeł i energii. Rozwój lokalny ma miejsce dzięki wysiłkom ludności lokalnej43
. Zatem aspiracje, możliwości lokalnej ludności, a także jej wzajemna współpraca stanowią główny czynnik tak rozumianego rozwoju lokalnego. Według Guigou rozwój lokalny stanowi efekt solidarności społeczności tworzącej nowe stosunki społeczne i oznacza ich wolę do waloryzacji zasobów lokalnych, co prowadzi do rozwoju gospodarczego44
.
Niektórzy autorzy podkreślają istotną rolę czynnika kulturowego wpływającego na sukcesy gospodarcze odnoszone przez środowiska lokalne. Scott wyróżnia trzy aspekty
39
I. Pietrzyk, Teoretyczne podstawy rozwoju lokalnego, [w:] Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 768, Wrocław 1997, s. 87.
40
C. Courlet, Territoire et développement, “Revue d’Économie Régionale et Urbaine, nº 3, 1999, s. 540.
41
Ibidem, s. 32.
42
B. Pecquer, Le developpement local, Syros/Alternatives, Paris 1989, s. 51, za I. Pietrzyk, Teoretyczne
podstawy rozwoju…, s. 90. 43
X. Greffer, Territoires en France: Les enjeux economiques de la decentralisation, Economica 1984, za: J. Chądzyński, A Nowakowska, Z. Przygodzki, Region I jego rozwój w warunkach globlizacji, CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa, s. 74.
44
24
wpływu kultury na rozwój lokalny45. Po pierwsze, rozwój kultury powoduje nie tylko
zacieśnienie więzi społecznych, ale także prowadzi do nieformalnego przepływu informacji, co w rezultacie pozawala na rozprzestrzenianie oraz upowszechnianie w regionie know-how. Innymi słowy, dzięki zbliżeniu kulturowemu w regionie łatwiej dochodzi do efektywnej komunikacji pomiędzy różnymi podmiotami, opartej na obopólnym zrozumieniu, dzięki czemu większość z nich może korzystać ze swobodnie przepływających informacji, także tych profesjonalnych, dotyczących metod produkcji, zarządzania, nowych rynków zbytu itp. Po drugie, koncentracja działalności gospodarczej w regionie (aglomeracja) stanowi często miejsce akumulacji powszechnie uznawanych konwencji, społecznych rytuałów, określonych sposobów zachowań międzyludzkich, które ułatwiają poszczególnym podmiotom efektywną komunikację ze środowiskiem poprzez przyjmowanie odpowiednich form zachowań w różnych sytuacjach biznesowych. Zachowania te w istotnym stopniu budują reputację poszczególnych podmiotów, która w obecnym świecie intensywnych relacji, szybkiego przepływu informacji oraz presji czasowej, stanowi siłę konkurencyjną i decyduje o powodzeniu. Po trzecie, niektóre regiony są silnie identyfikowane z konkretnymi produktami, charakteryzującymi się unikatowymi cechami (sposób produkcji, wygląd, smak, zapach), które są wynikiem uformowania się w danym regionie określonej kultury produkcji znajdującej uznanie na rynkach zewnętrznych.
Pomimo, jak by się mogło wydawać, słusznych założeń paradygmatu rozwoju endogenicznego, idea ta nie jest wolna od krytyki. Najczęstszym zarzutem kierowanym w jej stronę jest brak rozgraniczenia pomiędzy tym, co należy do kontekstu lokalnego oraz globalnego. Według krytyków (np. Boltanski, Thevenot) w endogenicznym podejściu do rozwoju lansuje się niejasne sposoby produkcji poprzez kładzenie nacisku na nakładające się działania podejmowane w różnych skalach, opartych na często sprzecznych interesach, które tworzą rzeczywistość społeczną oraz gospodarczą.
Chociaż wielu badaczy rozpatruje rozwój lokalny w pewnym oderwaniu od podziału terytorialnego, to należy zwrócić uwagę na fakt, że zazwyczaj istotną rolę w mobilizowaniu wewnętrznego potencjału konkretnego obszaru pełnią władze lokalne. Definiując samo pojęcie rozwoju jako „…wewnętrzne zmiany odpowiedniej jednostki terytorialnej, w wyniku
których następuje wzbogacenie elementów jej struktury wewnętrznej i (lub) wzbogacenie
45
A. J. Scott, Regions and The Word Economy. The coming Shape of Global Production, Competition and
25
relacji zachodzących między tymi elementami46” w odniesieni do poziomu lokalnego można
wskazać następujące aspekty jego rozwoju47
:
1. Proces pozytywnych przemian w odniesieniu do jednostki terytorialnej.
2. Proces kreacji dóbr przez mobilizację zasobów ludzkich, fizycznych, naturalnych i kapitałowych.
3. Zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności, władz publicznych oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w danej jednostce.
4. Złożony proces, w którym władze lokalne przy wykorzystaniu zasobów własnych oraz partnerów zewnętrznych stymulują rozwój jednostki terytorialnej.
1.2.3 Terytorialny charakter rozwoju społeczno-gospodarczego
Współczesne koncepcje rozwoju regionalnego charakteryzują się silnym ukierunkowaniem na terytorialny czynnik rozwoju. Oznacza to, że rozwój jest związany z konkretną przestrzenią geograficzną, społeczną oraz gospodarczą, natomiast jego poziom oraz tempo zależą przede wszystkim od jej endogenicznego potencjału. Klasyczne teorie rozwoju pomijały przestrzeń jako jego istotny czynnik, uważano, że była ona niejako „dana z góry” i łączona była jedynie z położeniem geograficznym. Zmiany w organizacji produkcji, które miały swój początek w latach 70. i 80. spowodowały przełom w podejściu do roli organizacji przestrzeni w rozwoju społeczno-gospodarczym. „Przestrzeń nie jest jedynie
miejscem gdzie zachodzą zjawiska gospodarcze, ale ważnym czynnikiem warunkującym ich organizację oraz dynamikę”48. Ewoluujące w nowe podejście do rozwoju regionalnego oraz
powstające w jego ramach paradygmaty, określane w literaturze anglosaskiej wspólną nazwą nowy regionalizm (New Regionalizm), stanowiły odpowiedź na rosnącą krytykę interwencyjnej polityki keynesowskiej. Zmiany w organizacji przedsiębiorstw, rosnąca skala współpracy pomiędzy podmiotami gospodarczymi, powstawanie tzw. nowych przestrzeni produkcyjnych sprawiło, że funkcjonujący do tego czasu fordowski paradygmat przemysłowy, charakteryzujący się intensywnym zaangażowaniem kapitału, dużą skalą produkcji rozwiniętą, głównie wokół przemysłu stalowego, elektromaszynowego i petrochemicznego, standaryzacją i trwałością produktu, dominacją wielkich firm
46
T. Kudłacz, Współczesne determinant rozwoju regionalnego i lokalnego, [w:] Szanse i kierunki rozwoju
gospodarczego Ziemi Gorlickiej. Materiały pokonferencyjne, Stowarzyszenie „Klub Gorliczan”, Gorlice 2006, s.
41.
47
Ibidem, s. 42.
48
C. Courlet, Territoires et regions. Les grands oubliés du développement économique, L’Harmattan, Paris 2001, s. 33.
26
w gospodarce, nie mógł dalej wyjaśniać zjawisk decydujących o kształtującej się nowej jakości zarządzania w skali przedsiębiorstwa, jak również w skali terytorialnej. Źródłem nowych tendencji w rozwoju, a co za tym idzie kryzysu dotychczasowego modelu organizacji produkcji, były postępujące procesy globalizacji, wzrost znaczenia wiedzy oraz zastosowania nowych technologii w produkcji, a także coraz większa potrzeba współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami. „Konkurencyjność wymaga wspólnego działania i jak pokazują regiony
odnoszące sukcesy, sieć współpracy w skali regionalnej jest najlepszą drogą do jej osiągnięcia”49
.
Nowy paradygmat terytorium odnosi się do określonej przestrzeni, która integruje bądź przyczynia się do integracji podmiotów ekonomicznych, dając im tym samym możliwość zakorzenienia się50. W takim rozumieniu terytorium, jego najważniejszą cechą jest
odpowiednia organizacja stymulująca rozwój przedsiębiorstw innowacyjnych, których działalność opiera się na silnej współpracy z innymi podmiotami, jak np.: firmy partnerskie, instytucje otoczenia biznesu, czy jednostki naukowo-badawcze51. Tak więc dynamika rozwoju terytorium wynika nie tylko z określonej strategii firm, ale przede wszystkim z odpowiedniej gry instytucji lokalnych oraz ich zdolności tworzenia oferty zasobów. Zasoby te mają charakter endogeniczny, gdyż wynikają bezpośrednio z wewnętrznego potencjału, na który składają się różnego rodzaju czynniki specyficzne dla danego regionu, a więc odróżniające go od konkurentów.
W literaturze wyróżnia się trzy typy trajektorii rozwoju terytorium: aglomerację (skupienie), specjalizację oraz specyficzność52. Mechanizm powstawania oraz korzyści
wynikające z każdej z nich zawiera tabela 1.
49
P. Cooke, K. Morgan, Associational Economies, Oxford Univwersity Press, Oxford 1999, za J. Lovering, The
Coming Regional Crisis (And How To Avoid It), “Regional Studies”, Vol. 35.4, 2001, s. 349. 50
A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 64.
51
Paradygmat uterytorialnionego rozwoju stanowił niejako powrót do wcześniejszej koncepcji dystryktów przemysłowych Marshalla oraz postulowanej przez niego „atmosfery przemysłowej” przyczyniające się w dużym stopniu do rozwoju oraz przyciągania nowych przedsiębiorstw na obszarze dystryktu.
52
A. Jewtuchowicz, Budowa konkurencyjności regionów. Rozważania na temat dynamiki rozwoju terytorialnego [w:] Gospodarka lokalna, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Nr 1023, Wrocław 2004, s. 350-353.
27
Tabela 1 Typy trajektorii rozwoju terytorium
Rodzaj trajektorii
rozwoju
Mechanizm powstawania Korzyści
aglomeracja
Przestrzenna koncentracja różnych rodzajów działalności gospodarczej
Niższe ceny czynników produkcji, łatwość komunikowania oraz sprawny przepływ informacji
specjalizacja
Istniejąca mocna struktura gospodarcza z dominującą jedną działalnością przemysłową lub produktem
Technologiczne efekty zewnętrzne wyrażające się istniejącą bazą edukacyjną oraz szkoleniową w zawodach związanych z wiodącą branżą.
specyficzność
Funkcjonowanie sieci lokalnych podmiotów zdolnych do podejmowania elastycznej współpracy w celu wytwarzania
specyficznego dla określonego terytorium produktu przy wykorzystaniu lokalnych zasobów
Większe możliwości dostosowawcze do zmieniających się warunków zewnętrznych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Jewtuchowicz, Budowa konkurencyjności regionów. Rozważania
na temat dynamiki rozwoju terytorialnego, [w:] Gospodarka lokalna, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej
we Wrocławiu, Nr 1023, Wrocław 2004, s. 350-353.
Proces tworzenia skupisk (aglomeracji) opiera się na koncentracji przestrzennej różnych rodzajów działalności gospodarczej, czego korzyści przejawiają się w obniżeniu cen oraz czynników produkcji. Ważną rolę odgrywają pieniężne korzyści zewnętrzne, działające poprzez rynek za pośrednictwem mechanizmu cen, co ma przełożenie na koszty czynników produkcji. Inne korzyści związane z bliskim położeniem przedsiębiorstw względem siebie wynikają z łatwości komunikowania się oraz szybkiego przepływu informacji. Proces aglomeracji może przebiegać samoczynnie lub być efektem polityki władz lokalnych. W procesie tworzenia się specjalizacji terytorium charakteryzuje silna struktura gospodarcza, opierająca się na jednym rodzaju działalności. W tym przypadku większe znaczenie niż korzyści pieniężne odgrywają technologiczne efekty zewnętrzne, wyrażające się w istnieniu centrów kształcenia w zawodach związanych z dominującą branżą, co pozwala na budowanie umiejętności lokalnych zapewniających pomoc technologiczną, a także pomoc w zarządzaniu strategicznym. Ten typ lokalnego systemu gospodarczego może powstawać na skutek prowadzonej polityki przedsiębiorstw prywatnych, jak również być efektem prowadzonej strategii władz publicznych, dla których wspieranie procesów specjalizacji może stanowić środek tworzenia specyficznych zasobów, które zmniejszają ryzyko ucieczki przedsiębiorstw. Jednak często proces tworzenia monokultury przemysłowej staje się w następstwie słabością
28
regionu. Budowanie specyficzności terytorium polega na umiejętności tworzenia kreatywnego lokalnego systemu gospodarczego oraz społecznego, który wykorzystując elastyczną kombinację swoich zasobów tworzy i realizuje wspólną strategię. Dzięki takiemu systemowi możliwe jest wytwarzanie niepowtarzalnego produktu, bez konkurencji, na zasadzie współpracy przynoszącej wspólne korzyści. Specyficzność oznacza ponadto zdolność do dostosowywania się do coraz to nowych problemów oraz zmieniających się uwarunkowań w otoczeniu, a także zdolność do identyfikowania nowych możliwości rozwoju.
1.2.4 Środowisko innowacyjne i środowisko umiędzynarodawiające
Praktyka pokazuje, że rozwój oparty na wiedzy i innowacjach cechuje przede wszystkim regiony wysoko rozwinięte. Prekursorem badań nad przyczynami przestrzennej koncentracji procesów innowacyjnych był Perroux53. Już wtedy dostrzegał, że
najważniejszym czynnikiem pobudzającym rozwój przedsiębiorstw oraz ich ekspansję terytorialną są innowacje. Schumpeter, który w początkach XX wieku wprowadził pojęcie innowacji do nauk ekonomicznych zakładał, że innowacja stanowi wynik pewnych decyzji oraz działań podejmowanych przez przedsiębiorcę, które skutkują wprowadzeniem nieodwracalnych zmian (np. wprowadzenie do produkcji nowych wyrobów, udoskonalenie dotychczasowych, zastosowanie nowych technologii, surowców, zastosowanie nowego sposobu sprzedaży).Nadawał on innowacji szerokiego znaczenia, tzn. nie ograniczał jej tylko do nowych rozwiązań i ciekawostek technologicznych, ale zaliczał do niej także zmiany o charakterze marketingowym oraz organizacyjnym. Schumpeter sformułował trzy postulaty istotne z punktu widzenia rozwoju innowacji oraz ich wpływu na rozwój gospodarczy54
: 1. Innowacje stanowią główne źródło dynamiki w rozwoju kapitalistycznej gospodarki. 2. Istotnym jest rozróżnienie znaczeń inwencji, innowacji oraz dyfuzji innowacji.
3. Występują istotne powiązania pomiędzy innowacyjnością organizacyjną, menedżerską, społeczną oraz technologiczną.
Z początkiem lat 70. XX wieku dostrzeżono, że innowacja stanowi czynnik wzrostu gospodarczego, tworzący nowe miejsca pracy w efekcie czego, w obecnym, globalizującym się świecie jest ona koniecznością. Obecnie uważa się, że postęp techniczny stanowi ciągły
53
F. Perroux, Note on the Concept of Economic Growth, London 1995.
54
J. Simmie, Innovation and Space: A critical Review of the Literature, “Regional Studies”, Vol. 39.6, pp 789-804, 2005, s. 791.
29
dynamiczny proces charakteryzujący się licznymi interakcjami pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w nim. Oznacza to, że powstawanie oraz dyfuzja innowacji to proces wzajemnego oddziaływania między podażą nowych rozwiązań przez podmioty naukowo-badawcze, a popytem na innowację zgłaszanym przez przedsiębiorstwa. Jest to proces globalny, wymagający współpracy miedzy różnymi partnerami. Zaangażowanie w proces rozwoju innowacji dotyczy nie tylko przedsiębiorstw oraz organizacji naukowych generujących nowe rozwiązania, ale także władz krajowych oraz samorządowych. Władze publiczne krajów rozwiniętych prowadzą szeroko zakrojoną politykę na rzecz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy poprzez takie działania jak: kreowanie i zarządzanie narzędziami finansowymi wspierającymi rozwój badań naukowych z jednej strony, oraz zaangażowanie małych i średnich przedsiębiorstw w generowanie oraz absorpcję innowacji z zewnątrz, z drugiej wpieranie inicjatyw rozpowszechniających innowacje czy wspieranie współpracy pomiędzy podmiotami B+R a przedsiębiorstwami. Celem władz publicznych jest „wzmocnienie i rozwój lokalnych zasobów technologicznych i w konsekwencji podniesienie
konkurencyjności poszczególnych regionów w stosunku do ich międzynarodowego otoczenia. Perspektywa otwarcia granic i zwiększonej konkurencji między regionami sprawiła bowiem, że potencjał badawczo-rozwojowy zlokalizowany w regionach uważany jest za przesłankę, która decydować będzie w przyszłości o ich racji bytu”55
.
Współczesne rozumienie procesu rozwoju innowacji doprowadziło regionalistów francuskich (m. in. Maillat, Courlet, Becattini, Camagni, współpracujących w ramach zespołu badawczego GREMI) do zdefiniowania pojęcia środowiska innowacyjnego. Prekursorem badań nad środowiskiem innowacyjnym był Aydalot, według którego stanowi ono najważniejsze źródło innowacji. Twierdził on, że to dzięki współpracy podmiotów lokalnych tworzących specyficzne powiązania oraz odpowiedni klimat mają miejsce procesy innowacyjne56.
D. Maillat wymienia pięć aspektów definiujących środowisko innowacyjne, są to57
: zbiór przestrzenny, czyli obszar geograficzny, nie posiadający granic w dosłownym
znaczeniu, lecz reprezentujących pewną jedność wyrażającą się w identyfikowalnych i specyficznych zachowaniach,
55
A. Jewtuchowicz, op. cit., s. 144-145.
56
Ph. Aydalot, Trajectoires technologiques et milieux innovateurs, [w:] Milieux innovateurs en Europe, GREMI, Paris 1986, s. 11.
57
D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures, No. 52, Kraków 2002, s. 10-11.
