Klasyczne teorie wymiany międzynarodowej

Nowa geografia ekonomiczna spotyka się z licznymi głosami krytyki69, z których do najczęściej spotykanych należy zbyt wąskie i niewystarczające potraktowanie faktycznych czynników, które mogą wpływać na procesy aglomeracyjne, jak również oparcie modelu trzonu i peryferii na istnieniu dwóch regionów. Taki model według wielu regionalistów nie znajduje przełożenia w rzeczywistość70

.

1.3 Handel międzynarodowy jako czynnik wzrostu gospodarczego

1.3.1 Klasyczne teorie wymiany międzynarodowej

Mówiąc o umiędzynarodowieniu gospodarki trudno byłoby nie dokonać analizy najważniejszych teorii wymiany międzynarodowej. Handel stanowił od dawna istotny czynnik inicjujący nawiązywanie stosunków pomiędzy krajami, regionami, a także pojedynczymi przedsiębiorstwami. Jednak pomimo, że handel międzynarodowy istniał już w starożytności, nie od razu miał znaczący wpływ na procesy gospodarcze zachodzące w poszczególnych krajach. Na początku sprowadzał się on jedynie do wymiany dóbr

67

Więcej na ten temat w Krugman, Venables, Globalization and the inequality of nations, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 60, 1995.

68

K. Behrens, J.-F. Thisse, Regional economics: a new economic geography perspective, “Regional Science and Urban Economics”, Vol. 37, 2007, s. 463. Podobne wnioski na temat znaczącej roli dostępności regionu dla jego rozwoju zostały wysunięte w artykule K. Beherens, A. R. Lamorgese, G. I. P. Ottaviano, T. Tabuchi, Changes In

infrastructure and tarrif barriers: local vs globar impacts, CEPR Discussion Paper 5103, London 2005. 69

Część z nich kierowana jest głównie w stronę Krugmana, który odrzucił dotychczasowy dorobek regionalistów (z wyjątkiem prac Isarda) .

70

Więcej na ten temat w artykule A. J. Scott, A perspective of economic geography, „Journal of Economic Geography”, Vol. 4, 2004.

36

luksusowych, o czym świadczą takie historyczne nazwy jak szlak bursztynowy, czy droga jedwabna.

Handel międzynarodowy najczęściej odnoszony jest w literaturze do skali krajowej, jednak nie oznacza to, że nie może on mieć wpływu na gospodarki poszczególnych regionów. Co więcej, można w obecnych czasach zauważyć, że problemy handlu międzynarodowego i przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych stanowią element polityki jeszcze mniejszych jednostek administracyjnych takich jak gminy czy pojedyncze miasta.

Wymiana międzynarodowa przyczynia się w znacznym stopniu do procesów umiędzynarodawiania gospodarki, prowadzi ona nie tylko do coraz intensywniejszej współpracy przedsiębiorstw, ale także do powstawania instytucji działających na rzecz współpracy środowiska lokalnego z partnerami zagranicznymi. To z kolei może prowadzić do rozprzestrzeniania kultury i wiedzy o innych krajach chociażby poprzez sprzedaż narodowych produktów charakteryzujących kulturę kraju i wzrost zainteresowania nią za granicą.

Pierwszą kompleksową teorię na temat międzynarodowej wymiany handlowej opracował Smith71. Uważał on, że o wydajności pracy decyduje w głównej mierze specjalizacja i związany z nią podział pracy. Na tej podstawie opracował on teorię kosztów absolutnych, głoszącą, że międzynarodowy podział pracy, czyli specjalizacja każdego kraju jedynie w kilku procesach produkcyjnych, przyniesie wszystkim włączonym w ten podział krajom korzyści. Międzynarodowy podział pracy pozwala na efektywniejsze spożytkowanie przez kraje dostępnych dla nich zasobów, co znajduje odbicie w tym, że eksportując towary będące przedmiotem specjalizacji danego kraju a importując to, czego produkcja wymagałaby znacznych nakładów kapitału oraz pracy, kraje obniżają koszty produkcji oraz w efekcie otrzymują większą ilość produktów72

.

Rozwinięciem, a zarazem kontynuacją teorii kosztów absolutnych Smitha były prace takich ekonomistów jak Torrens oraz Ricardo73. Według nich korzystna specjalizacja międzynarodowa jest możliwa także w sytuacji, kiedy jeden spośród dwóch krajów wytwarza dwa rodzaje produktów taniej (drożej) od drugiego. Wystarczającą przesłanką rozwoju specjalizacji handlu międzynarodowego jest bowiem występowanie względnych różnic

71

Pierwszą doktryną wyjaśniającą podstawowe pytania z zakresu międzynarodowej wymiany handlowej był merkantylizm, powstały w XVI wieku. Merkantyliści, za główny cel wymiany handlowej upatrywali pozyskanie jak największych ilości złota, które świadczy o bogactwie i dobrobycie kraju. Teoria ta ze względu na błędne, przez co dość szybko skrytykowane, założenia stanowi pewnego rodzaju ciekawostkę i nie daje podstaw dla formułowania nowych koncepcji.

72

A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 39-41.

73

Niektórzy uważają, że pionierem teorii o kosztach komparatywnych przypisywanej D. Ricardowi był R. Torrens, który swoje poglądy na temat handlu międzynarodowego zawarł w opracowaniu An Essay on the

37

kosztów wytwarzania mierzonych nakładami pracy. Zgodnie z tą zasadą chodzi jedynie o to, aby w sytuacji występowania absolutnej przewagi kraju A nad krajem B w wytwarzaniu obydwu towarów specjalizował się on w produkcji i eksporcie tego towaru, który może wyprodukować stosunkowo taniej niż kraj B. Nie należy zapominać, że koszty wytworzenia odpowiadają tutaj kosztom pracy. Wymierne korzyści dla obu krajów biorą się stąd, że w wyniku ograniczenia się jednego kraju do produkcji tylko tego dobra, w którym jest bardziej wydajny, łączna ich produkcja w porównaniu z sytuacją gospodarki zamkniętej jest większa.

Teoria kosztów komparatywnych Ricarda, ze względu na swoje uproszczone założenia m. in. dotyczące kosztów produkcji mierzonych jedynie nakładami pracy, modelu opartego na dwóch krajach produkujących dwa towary, wymagała rozwinięcia i uzupełnienia, co zresztą miało swoje miejsce. Przykładem może być model Dornbuscha-Fischera-Samuelsona, którzy ukazali podobne jak Ricardo zależności, ale z większą liczbą towarów oraz w ujęciu pieniężnym. Kontynuatorem idei Ricarda był także Mill, który wzbogacił analizę o nowe aspekty związane przede wszystkim z kształtowaniem się popytu na towary importowane. Według niego od wielkości tego popytu zależą warunki handlu (terms of trade). Nasilenie popytu zależy od preferencji konsumentów, czyli od tzw. skłonności i warunków konsumentów74. Innymi słowy, stosunek wymienny między dwoma krajami kształtuje się w granicach określonych przez koszty komparatywne (zgodnie z modelem klasycznym), w zależności od stosunku wzajemnego popytu. Cena międzynarodowa odzwierciedla relacje wartości dóbr importowanych do eksportowanych. W konsekwencji kraj o relatywnie wysokim popycie na towar importowany odnosi z wymiany mniejsze korzyści niż jego partner o stosunkowo mniejszym popycie na towar importowany. Stwierdzenie to stanowi prawo wzajemnego popytu⁷⁵. Model Ricarda był ponadto niejednokrotnie empirycznie weryfikowany m. in. przez MacDougalla czy Sterna⁷⁶.

Klasyczne teorie międzynarodowej wymiany handlowej słusznie dowodzą korzyści jakie wynikają ze specjalizacji produkcji. Nie można jednak pominąć faktu, że w literaturze przedmiotu funkcjonuje przekonanie o negatywnym wpływie wymiany handlowej opartej o zasady przewagi komparatywnej na gospodarki niektórych krajów. Przykładem może być teza, że wolny handel jest korzystny tylko wtedy, kiedy nasz kraj jest wystarczająco silny by

74

W późniejszych teoriach ekonomii pojęcie to zostało zastąpione pojęciem elastyczność popytu.

75

P. Bożyk, J. Mijala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 49.

76

Więcej na ten temat w P. Krugman, M. Obstfeld, Ekonomia międzynarodowa. Teoria i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 68-70.

38

sprostać konkurencji międzynarodowej lub że, handel prowadzi do wyzyskiwania danego kraju i zubaża go, kiedy pracownicy w tym kraju otrzymują niższe płace niż w innych krajach⁷⁷.

Niewątpliwym wkładem w teorię stosunków międzynarodowych opisanych koncepcji jest zwrócenie uwagi na znaczenie międzynarodowych stosunków handlowych jako narzędzia służącego podnoszeniu dobrobytu poszczególnych krajów oraz regionów.

1.3.2 Handel zagraniczny a poziom rozwoju krajów we współczesnych teoriach wymiany