Handel zagraniczny a poziom rozwoju krajów we współczesnych teoriach wymiany

Analizy dotyczące międzynarodowej wymiany handlowej prowadzone są głównie w odniesieniu do krajów, dlatego też zawarte w literaturze przedmiotu teorie z nią związane najczęściej odnoszą się do szczebla krajowego. Powód, dla którego w niniejszym rozdziale zdecydowano się podjąć rozważania na temat wpływu międzynarodowej wymiany handlowej na gospodarkę krajową wynika z dwóch faktów. Po pierwsze, z oczywistych względów, zarówno gospodarki krajowe, jak i gospodarki poszczególnych regionów poddawane są podobnym oddziaływaniom, wynikającym z ogólnoświatowych procesów oraz trendów, które w obydwu przypadkach mogą wywoływać takie same efekty. Zatem większość teorii wyjaśniających wpływ różnych czynników na rozwój gospodarczy znajduje swoje zastosowanie zarówno w przypadku krajów, jak i ich regionów. Po drugie, nawet jeśli pewne zależności zachodzą głównie w skali makro – w tym przypadku w skali krajów, najprawdopodobniej na zasadzie interakcji będą one w efekcie dotyczyły także regionów.

Obecnie decydujące znaczenie dla kierunków oraz struktury handlu międzynarodowego odgrywa poziom technologiczny krajów prowadzących wymianę, który przejawia się w możliwościach kreowania oraz wykorzystywania technologicznego postępu. Kraje najwyżej rozwinięte, których gospodarka oparta jest na innowacjach są eksporterami nowoczesnych wyrobów, dzięki czemu zdobywają przewagę nad innymi krajami. Państwa słabo rozwinięte, niezdolne do wytwarzania innowacji produkują tradycyjne wyroby, przez co zmuszone są do konkurowania za pomocą tradycyjnych metod np. cen. W dłuższym okresie czasu kraje te starają się osiągnąć poziom liderów, przez co ma miejsce zmiana kierunków

77

P. Krugman oraz M. Obstfeld w książce Ekonomia międzynarodowa. Teoria i polityka obalają te dwie, jak również inne tezy posługując się właśnie modelem przewagi komparatywnej. Jakkolwiek zaznaczają oni, że teoretycznie każdy kraj mógłby zyskać na wymianie, w rzeczywistości nie oznacza to, że tak się dzieje.

39

handlu. Dotychczasowa wymiana determinowana przede wszystkim różnicami w poziomie innowacyjności zostaje zastąpiona kierunkami handlu wynikającymi z różnic w kosztach produkcji. Proces ten odzwierciedla koncepcja międzynarodowego cyklu życia produktu autorstwa Posnera, która zakłada, że każdy produkt podlega procesowi starzenia się. Cykl życia produktów składa się z trzech faz: rozwój i wdrażanie (produkt innowacyjny), wzrost (produkt dojrzały) oraz opadanie (produkt standaryzowany). Pierwsza faza rozwoju wymaga istnienia potencjału innowacyjnego (ośrodków badawczych, kapitału ryzyka, rozwiniętej przedsiębiorczości), który zazwyczaj posiadają centra miejsko-przemysłowe. Ma ona miejsce zazwyczaj w kraju macierzystym ze względu na szereg udogodnień, takich jak np.: znajomość przez producentów lokalnych warunków, dostęp do wysokich technologii, potrzeba ciągłego doskonalenia produktu, a więc stałej współpracy pomiędzy firmami a jednostkami badawczymi. Trwa ona od momentu wykorzystania wynalazku przez wiodące przedsiębiorstwa do czasu wdrożenia go przez inne firmy krajowe (krajowa luka imitacyjna). Druga faza to okres międzynarodowego popytu na nowe produkty (międzynarodowa luka popytu), natomiast trzecia faza określona jest długością okresu upowszechniania się wynalazku oraz podjęcia jego produkcji w innych krajach (międzynarodowa luka imitacyjna). W okresie starzenia się produktu firma szuka nowej lokalizacji w krajach, gdzie koszty czynników wytwórczych (najczęściej pracy oraz surowców) są najniższe. Należy zauważyć, że długi czas upowszechniania się innowacji decyduje o silnych tendencjach polaryzacji rozwoju pomiędzy krajami czy też regionami78

.

Wpływ różnic technologicznych między krajami na wielkość i strukturę obrotów handlu zauważa także Hirsch. Trzy stadia rozwoju produktu przeniósł on na cykl życia gałęzi gospodarki. Ich przechodzenie do kolejnych faz zależy od przeobrażeń metod produkcji, popytu i struktury sprzedaży. Im wyższy stopień rozwoju kraju lub regionu, tym więcej gałęzi znajduje się w fazie innowacyjnej lub dojrzewania. Kraje i regiony najwyżej rozwinięte posiadają przewagę, która wynika z możliwości wykorzystania najlepszych zasobów do produkcji towarów innowacyjnych, które mogą być z łatwością wprowadzane na rynek. Wielkość obrotów oraz intensywność strumieni wymiany jest pochodną struktury gospodarek jej uczestników. Ponieważ cechy produktów ulegają ewolucji (w miarę przechodzenia do kolejnej fazy życia), rodzi to konieczność większego zróżnicowania struktury produkcji krajowej i współpracy z partnerami zagranicznymi79

.

78

H. V. Posner, Technical Change and International Trade, Oxford Economic Papers, October, Vol. 13, Oxford 1961, s. 324-341.

79

Za K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej: konwergencja czy

40

Z koncepcją życia produktów związana jest teoria Heckschera-Ohlina, także częściowo bazująca na założeniach teorii kosztów komparatywnych Ricardo. Tłumaczy ona, uwzględniając różny poziom zasobów (pracy i kapitału) poszczególnych krajów, strukturę handlu międzynarodowego. Kraje lub regiony będą eksportować te towary, do których produkcji wykorzystują czynniki, w które są zasobne, natomiast produkty wymagające czynników rzadkich, kraje te będą importować. Ceny czynników zależą od ich dostępności w danym kraju lub regionie, a różnice między cenami determinują wielkość i nasilenie międzynarodowych transferów czynników produkcji. Jeżeli istnieją trudności w tym przepływie, specjalizacja handlowa umożliwia racjonalne, zgodne z cenami wykorzystanie zasobów. Taka wymiana w zasadniczy sposób oddziałuje na dochód, na podziale którego zyskują posiadający czynniki występujące w danym kraju w dużych ilościach, natomiast tracą właściciele czynników, których jest niedomiar. Dzięki wymianie następuje80

:  lepsze wykorzystanie czynników produkcji w każdym kraju,

 zwiększenie skali produkcji.

W odniesieniu do rozwoju gospodarczego, na podstawie teorii Heckshera-Ohlina można wnioskować, że przy występujących różnicach w kosztach wytworzenia towarów między krajami bądź regionami wymiana handlowa jest korzystna dla wszystkich partnerów, niezależnie od stopnia ich rozwoju. Ponadto specjalizacja i wymiana prowadzą do wzrostu produktu oraz dochodu.

Ciekawe wnioski na temat roli handlu międzynarodowego w rozwoju gospodarki krajowej, a także gospodarek regionalnych zawarł, w ramach teorii tzw. nowego handlu międzynarodowego „new international trade” Krugman. Przede wszystkim neguje on stwierdzenie, że sukces gospodarczy kraju zależy w dużym stopniu od jego powodzenia na rynkach międzynarodowych81. Uważa on, że kraje nie konkurują między sobą w taki sam sposób jak przedsiębiorstwa, gdyż w przeciwieństwie do nich nie mogą „porzucić biznesu”. Każdy kraj biorący udział w wymianie międzynarodowej z czasem przekształca się z jednej strony w istotny rynek zbytu dla innych, z drugiej strony staje się dla nich dostawcą niezbędnych towarów. Dlatego też najważniejszym wskaźnikiem w eksporcie nie jest jego międzynarodowa konkurencyjność, ale to, za co w istocie stanowi zapłatę, czyli import. Według niego to właśnie import generuje korzyści kraju z wymiany międzynarodowej, gdyż zwiększa realne przychody dzięki możliwości kupna towarów po kosztach mniejszych niż zostałyby wytworzone na rynku rodzimym, przez co stanowi najważniejszy cel

80

Za ibidem, s. 63.

81

41 międzynarodowego handlu82

.

Odnosząc się do wymiany międzynarodowej Krugman stwierdza, że zgodnie z teorią Ricardo, każdy kraj może znaleźć takie dobra, których produkcja przyniesie mu korzyści komparatywne, nawet jeśli nie będą to dobra przynoszące korzyści absolutne83

.

Należy niewątpliwie zauważyć, że podejmowane w otwartej gospodarce decyzje uwzględniają nie tylko zasoby danego kraju, ale coraz częściej zasoby światowe, co sprawia, że innego wymiaru nabierają kryteria konkurencyjności, kosztów oraz wydajności. Innymi słowy, wykraczanie procesów wyborów poza ramy krajowe pozwala na zwiększenie efektywność alokacji czynników wytwórczych, a tym samym może prowadzić do wzrostu poziomu dochodu narodowego oraz poprawę poziomu życia mieszkańców danego kraju lub regionu.