"Die Komturei Osterode des Deutschen Ordens in Preussen 1341-1525", Kinya Abe, Köln und Berlin 1972 : [recenzja]

Grzegorz, Maksymilian

"Die Komturei Osterode des

Deutschen Ordens in Preussen

1341-1525", Kinya Abe, Köln und

Berlin 1972 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 285-289

R

E

C

E

N

Z

J

E

I

O

M

Ó

W

I

E

N

I

A

K in y a A b e , D ie K o m tu r e i O ste r o d e d e s D e u ts c h e n O rd e n s in P r e u s s e n 1341—

1525, K ö ln u n d B e rlin 1972. S tu d ie n z u r G e sc h ic h te P r e u s s e n s , h e ra u s g e g e b e n

vo n W a lth e r H u b a t s c h , B d. 16, ss. 200 4- 4 ta b lic e .

N a jp o w a ż n ie js z y m — j a k się w y d a je — o sią g n ię c ie m n ie m ie c k ie j h is to rio g ra f ii d z ie w ię tn a s to - j a k i d w u d z ie s to w ie c z n e j, z a jm u ją c e j się d z ie ja m i Z a k o n u i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h b y ły sze ro k o z a k ro jo n e i n a ogół d o ść w s z e c h stro n n e b a ­ d a n ia o sad n ic z e , k tó re w g ru n c ie rz e cz y z d e c y d o w a ły o s ta n ie n a sz e j w ie d z y w te j d zied zin ie. J e ś li n a w e t w sp ó łc z e sn e p r a c e z a c h o d n io n ie m ie c k ie z a jm u ją c e się k r a j ­ o b ra z e m o sa d n ic z y m n ie z n a la z ły n o w y c h d ró g do p o s z e rz e n ia p r o b le m a ty k i b a d a w ­ czej i n ie p o s ta w iły n o w y c h , s p o ty k a n y c h w in n y c h k r a ja c h , c h o ćb y F r a n c ji, p y ta ń , ja k ró w n ie ż n ie s ię g n ę ły d o n o w y c h m e to d b a d a w c z y c h , to i t a k r e p r e z e n t u ją o ne i o b e cn ie dość d o b ry p o zio m e u ro p e jsk i.

N a jn o w sz a p u b lik a c ja z te g o z a k re s u , z u w a g i n a osobę a u to ra , n a le ż y do sw o ­ is ty c h e w e n e m e n tó w w te j d zie d zin ie , g d y ż K in y a A be j e s t p ro fe s o re m ja p o ń sk ie g o u n iw e rs y te t u w O ta ru . T y m n ie m n ie j w ią z a n ie je g o d z ie ła z n a u k ą h is to ry c z ­ n ą N R F i je j z a ło ż e n ia m i m e to d o lo g ic z n y m i w y d a je się c elo w e i to n ie ty lk o w s k u te k je g o o so b isty c h p o w ią z a ń i s tu d ió w n a s e m in a r iu m p ro f e s o ra W a lth e r a H u b a ts c h a , a le p rz e d e w sz y s tk im w ła ś n ie z u w a g i n a sp o só b p o d e jśc ia do p o d ję te j p ro b le m a ty k i b a d a w c z e j i z a p r e z e n to w a n e ro z w ią z a n ia .

N a p r a c ę K in y a A b e s k ła d a ją się: 1) sło w o w stę p n e , 2) ro z d z ia ł w p ro w a d z a ją c y a d o ty c z ą c y a s p e k tó w m e to d o lo g ic z n y ch , z w ią z a n y c h z b a d a n ia m i k rz y ż a c k ic h j e d ­ n o s te k a d m in is tra c y jn y c h (w ty m w y p a d k u k o m tu r s tw a o stró d z k ie g o ), 3) p ię ć ro z ­ d z ia łó w , 4) z w ięzłe s tre sz c z e n ie p o d s u m o w u ją c e g łó w n e r e z u lta ty b a d a w c z e a u to ra , 5) o so b n o z ałąc z o n e p rz y p is y , 6) z e s ta w ie n ia sk ró tó w , w g łó w n e j m ie rz e d o k u m e n ­ ta c y jn y c h , a je d y n ie w części rz e cz o w y c h , 7) d o ść o b s z e rn y sp is li t e r a t u r y , m a p y w si z o b o w ią z a n y c h do w y s ta w ia n ia słu ż b w o js k o w y c h n a rz e cz Z a k o n u i w si czy n ­ szo w y c h , 8) d o d a te k z a w ie ra ją c y s p is w sz y s tk ic h w si k o m tu r s tw a o s tró d z k ie g o z p o d z ia łe m n a k o m o rn ic tw a o ra z z z e s ta w ie n ia w si z o b o w ią z a n y c h do u d z ie la n ia słu ż b w o js k o w y c h m ię d z y 1336 a 1400 r., 9) in d e k s m ie js c o w o ś c i i osób o ra z 10) w y ­ k a z w sz y s tk ic h w si c zy n sz o w y ch k o m tu r s tw a o s tró d z k ie g o r ó w n ie ż z u w z g lę d n ie ­ n ie m p o d z ia łu n a k o m o rn ic tw a .

P o d s ta w ę do o p ra c o w a n ia te g o z a g a d n ie n ia d a ła a u to r o w i p rz e p ro w a d z o n a k w e ­ r e n d a ź ró d ło w a g łó w n ie m a te ria łó w ju ż w y d a n y c h d ru k ie m , k tó r ą je d y n ie n ie z n a c z ­ n ie u z u p e łn ił in fo r m a c ja m i ź ró d ło w y m i p ro w e n ie n c ji k rz y ż a c k ie j ze S ta a tlic h e s

A r c h iv la g e r w G e ty n d ze . K w e r e n d ę tę w sp o só b z a d o w a la ją c y p rz e p ro w a d z ił ty lk o

d la k w e s tii c zy sto o sad n ic z y c h , c h o ciaż i tu s p o tk a ć m o ż n a p e w n e lu k i. U z u p e łn ie ­ n ie m je j m ia ły b y ć s tu d ia ju ż p u b lik o w a n e , k tó re w y w o łu ją j e d n a k n a jw ię c e j z a ­ s trz e ż e ń n a s k u te k p o m in ię c ia p ra w ie całeg o d o ro b k u p o lsk ie g o w ty m z a k re sie , a ta k ż e n ie k tó r y c h p ra c n ie m ie c k ic h is to tn y c h z p u n k tu w id z e n ia p o d ję ty c h p rz e z K in y a A be b a d a ń . D la p rz y k ła d u m o ż n a p o d a ć, iż a u to r z u p e łn ie n ie u w z g lę d n ił p r a c p o ls k ic h : H e le n y C h ło p o c k iej, K a ro la G ó rsk ie g o , M a r ia n a B is k u p a i in n y c h , ja k ró w n ie ż p ra c n ie m ie c k ic h B e r n h a ld a E n g la czy G e o rg a A d a lb e r ta M ü lv e rs te d ta .

W o b s z e rn y m w stę p ie m e to d o lo g ic z n y m K in y a A b e s tw ie r d z a , że p o d p o ję c ie m k o m tu r s tw a o s tró d z k ie g o ro z u m ie o k rę g a d m in is tra c y j n y b ę d ą c y c z ą s tk ą p a ń s tw a k rz y ż ac k ie g o , n a k t ó r y ro z c ią g a ło się w ła d z tw o Z a k o n u . Z a d a n ie m je g o zaś — ja k o a u to r a — j e s t ja s n e p rz e d s ta w ie n ie f u n k c ji u s tr o jo w y c h te g o k o m tu r s tw a w ło n ie o rg a n iz m u p a ń stw o w e g o (s. 9), z je d n o c z e s n y m u w y p u k le n ie m cech t y p o ­ w y c h d la całeg o p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o , j a k ró w n ie ż c ec h sp e c y fic z n y c h d la d a n eg o

2 8 6 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A

k o m tu r s tw a . N ie d o s ta te k b a d a ń u stro jo w y c h i sp o łec z n y c h w h is to rio g ra fii z a j m u ­ ją c e j się p a ń s tw e m k rz y ż a c k im tłu m a c z y się ty m , że p a ń s tw o to s ta n o w iło tw ó r je d n o ra z o w y , sobie je d y n ie w ła śc iw y . P o g lą d te n re p r e z e n to w a ł szczeg ó ln ie E ric h W eise К K in y a A bc nie k w e s tio n u je b y n a jm n ie j te z y o w y ją tk o w y m , n ie p o w ta rz a l­ n y m , je d n o ra z o w y m c h a r a k te r z e s t r u k t u r y p a ń s tw a Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o , choć ró w ­ n o c ze śn ie w y ra ż a p rz e k o n a n ie , że ta w y ją tk o w o ś ć w in n a ta k ż e p o d le g a ć b a d a n io m . S t r u k t u r a u s tro jo w a Z a k o n u z n a la z ła b o w ie m sw ó j p ie rw o w z ó r w z a ło ż e n ia c h c e sa ­ rz a F r y d e r y k a II i m ia ła sw o je ra c jo n a ln e p o d s ta w y (s. 9).

P o w s ta je też p y ta n ie , n a ja k ie j d ro d z e s tw o rz o n e fo rm y u s tro jo w e w ra m a c h a d m in is tra c y jn y c h je d n e g o k o m tu r s tw a u m o ż liw iły z a s y m ilo w a n ie się lu d n o ści m ie js c o w e j, a u to c h to n ic z n e j z n a p ły w a ją c ą w a r s t w ą n ie m ie c k ic h k o lo n istó w . A u to r o d p o w ia d a n a n ie s tw ie rd z e n ie m , że lu d n o ść k o m tu r s tw a p a trz y ła n a z w ie rz c h n ią w ła d z ę a d m in is tra c y j n ą s p ra w o w a n ą b e z p o śre d n io p rz e z k o m tu r a i jeg o k o n w e n t, ja k o n a p rz e d s ta w ic ie li k o rp o r a c ji z a k o n n e j (s. 10). D o p ie ro p o c z ą te k X V w ie k u p rz y n ió s ł po d ty m w z g lę d e m is to tn ie js z e zm ia n y . U p o d s ta w ich le g ła w a lk a r y ­ c e r s tw a i m ia s t o sw o je p rz y w ile je , n a ru s z a n e szczeg ó ln ie ja s k r a w o w k w e stia c h g o sp o d arcz y c h . N iezn o śn y d la lu d n o śc i o k a z a ł się zw łasz cz a w zm o żo n y fisk a liz m K rz y ż a k ó w . A u to r j e d n a k n ie b ie rz e w ty m w y p a d k u p o d u w a g ę w p ły w u w o je n k rz y ż a c k o -p o lsk ic h , o p o ru s ta n ó w p rz e c iw a g re s y w n y m p o su n ięc io m w ła d z k rz y ­ ż a c k ic h d ą żą c y c h do w o jn y z P o ls k ą o ra z fa k tu , że g łó w n y o rę ż w a lk i z w ła d z ą Z a k o n u w ty m o k re s ie u z y sk a ły s ta n y p rz y w y ra ź n y m p o p a rc iu P o lsk i. B yło n im p ra w o do w y p o w ie d z e n ia p o s łu sz e ń stw a K rz y ż a k o m z a g w a ra n to w a n e t r a k ta te m m e in e ń sk im . P o ra z p ie rw s z y w ię c s ta n y u z y sk a ły m o ż liw o ść o d d z ia ły w a n ia n a p o lity k ę z e w n ę trz n ą Z a k o n u s ta ją c się je d n o c z e śn ie g w a r a n te m t r a k t a t u m e ln e ń - sk ieg o . P r a w o o p o ru fo rm a ln ie u z n a n e p rz e z Z a k o n w 1422 r. zo sta ło w y ra ź n ie p rz e ­ ję te od P o lsk i. P r z y k ła d sz la c h ty p o lsk ie j w w ie lu w y p a d k a c h z w ią z a n e j w ię za m i k rw i z m ie s z k a ń c a m i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o b y ł z a ra ź liw y . A tra k c y jn o ś ć p o lsk ic h p rz y w ile jó w s ta n o w y c h n ę c iła ry c e rs tw o , a z w ią z k i g o sp o d arcz e z z ap lec z em p o l­ sk im b y ły s ty m u la to ra m i ro z w o ju g o sp o d arcz e g o m a ły c h m ia s t w p a ń s tw ie k rz y ­ ż ac k im , a w szczególności w ie lk ic h e m p o rió w h a n d lo w y c h , ta k ic h ja k T o ru ń i G d a ń sk . D ro g a p ro w a d z ą c a od a u to k ra ty c z n e g o p a ń s tw a zak o n n e g o do n o w o czes­ nego, ja k n a ow e czasy , p a ń s tw a s ta n o w e g o w io d ła n ie w ą tp liw ie w ą sk im p rz e s m y ­ k ie m m ię d z y w ła sn y m i tru d n o ś c ia m i w e w n ę tr z n y m i w Z a k o n ie i p a ń s tw ie k rz y ­ ż ac k im , a ro z le g ły m i k o n ta k ta m i z z a g r a n ic ą , w ty m szczeg ó ln ie z P o ls k ą . N ied o ­ s trz e g a n ie ty c h zależn o ści i p o w ią z a ń p rz e z K in y a A be w y n ik a z f a k tu o g ra n ic z e ­ n ia lite r a t u r y p rz e d m io tu do p r a c z a c h o d n io n ie m ie c k ic h i z u p e łn e g o p o m in ię c ia o siąg n ięć h is to rio g ra fii p o lsk ie j.

Z a g a d n ie n ie p o w s ta n ia i ro z w o ju ru c h u s ta n o w e g o , k tó re m u a u to r p o św ięc a sp o ro z re sz tą m ie js c a w w y p a d k u k o m tu r s tw a o s tró d z k ie g o — g łó w n e g o o ś ro d k a T o w a rz y s tw a Ja sz c z u rc z e g o i je d n o c z e śn ie o k rę g u , s k ą d w y sz li czołow i p rz y w ó d c y Z w ią z k u P r u sk ie g o , a z a ra z e m in ic ja to rz y p o w s ta n ia a n ty k rz y ż a c k ie g o , m a d e c y d u ­ ją c e z n ac z e n ie. Z z ało że n ia m i m e to d o lo g ic z n y m i a u to r a w ty m w y p a d k u n ie m o żn a się je d n a k zgodzić. N ie m o ż n a ró w n ie ż z a a p ro b o w a ć r e z u lta tó w je g o b a d a ń n ad op o zy cją s ta n ó w i w o jn ą trz y n a s to le tn ią , k tó r e s ta n o w ią p o p ro s tu duże u p ro s z ­ czenie.

W ro z d z ia le d ru g im a u to r o m a w ia z a g a d n ie n ie p rz e b ie g u g ra n ic a d m in is tra c y j­ n y c h k o m tu r s tw a o stró d z k ie g o , a ta k ż e p o d e jm u je s p ra w ę p o c z ą tk ó w w ła d z y k rz y ­ ż a c k ie j n a ty m te ry to r iu m s ię g a ją c n a w e t do czasó w , g d y z ie m ie te s ta n o w iły rd z e n n e te ry to r iu m P ru só w . W k o n k lu z ji K in y a A be s tw ie r d z a , że k o m tu r s tw o o s tró d z k ie p o w sta ło n a jp ra w d o p o d o b n ie j m ię d z y ro k ie m 1340 a 1341, g d y ż H e n ry k v o n M eitz, k tó r y jesz c z e w 1340 r. w y s tę p u je ja k o w ó jt D ą b ró w n a , p o ja w ia się w ź ró d ła c h w 1341 r. ju ż ja k o k o m tu r o stró d z k i (s. 16). O b sz a r p ó ź n ie jsz e g o k o m ­ tu r s tw a o s tró d z k ie g o p o d le g a ł p ie rw o tn ie k o m tu r s tw u d z ie rz g o ń sk ie m u , a ściślej — w c h o d ził w s k ła d w ó jto s tw a k rz y ż a c k ie g o z s ie d z ib ą w D ą b ró w n ie o ra z p ro k u r a - to rs tw a o stró d z k ie g o . Z aś no w o u k s z ta łto w a n e g ra n ic e k o m tu r s tw a o stró d z k ie g o — z d a n ie m a u to ra — o d p o w ia d a ły w p e łn i te r y to r iu m z a sie d lo n e m u n ie g d y ś p rz e z R

a-1 E. W e i s e , E n tw ic k lu n g s s tu fe n d e r V e r fa ss u n g s g e s c h ic h te d e s O rd e n s la n d e s

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 2 8 7

s in ó w (s. 16). T o o s ta tn ie s tw ie r d z e n ie K in y a A be w y d a je się dość ry z y k o w n e , je śli się w e źm ie po d u w a g ę m in im a ln y s ta n b a d a ń w ty m z a k r e s ie 2.

W 1437 r. k o m tu r s tw o o stró d z k ie d z ie liło się n a sześć k o m o rn ic tw , a m ia n o w ic ie: o s tró d z k ie , iła w sk ie , d ą b ró w n ie ń s k ie , o lszty n ec k ie , n id z ic k ie i d z ia łd o w sk ie .

W ro z d z ia le trz e c im po d o g ó ln y m ty tu łe m A ż do c za s ó w z a ło że n ia k o m tu r s tw a o m a w ia a u to r w a lo ry ś ro d o w is k a n a tu r a ln e g o k ła d ą c g łó w n ie a k c e n t n a ro d z a j g leb, k lim a t, d ro g i lą d o w e i w o d n e itp . N a s tę p n ie p o d e jm u je z a g a d n ie n ie p la n o w e j a k c ji o sad n ic z e j p ro w a d z o n e j p rz e z Z a k o n , w s k a z u ją c je d n o c z e ś n ie n a je j u z a le ż ­ n ie n ie od n a p ły w u k o lo n is tó w i ic h s k ła d u so cja ln e g o o ra z n a b y ty c h n a w y k ó w g o s­ p o d a rc z y c h , k tó re o d g ry w a ły d e c y d u ją c ą ro lę w sto so w a n iu o d p o w ie d n ic h fo rm k o lo n iz a c y jn y c h w P r u s a c h . T a część ro z d z ia łu s ta n o w i in te re s u ją c e , choć n ie p e łn e , p o d s u m o w a n ie s ta n u b a d a ń n a d k o lo n iz a c ją o b s z a ró w P r u s w ła śc iw y c h . N a le ż y j e ­ d y n ie ż ało w a ć , że a u to r p o m in ą ł tu d z ia ła ln o ś ć o s a d n ic z ą b is k u p s tw p ru s k ic h , z w ła s z ­ c za p o m e z a ń sk ie g o . W k a ż d y m ra z ie p o c z y n a n ia b is k u p ó w p o m e z a ń s k ic h , j a k i ich k a p itu ły w y p rz e d z a ły z n a c z n ie a n a lo g ic z n e s ta r a n i a K rz y ż a k ó w n a ty m p o lu . D o k o ­ n a n ie p o ró w n a ń w k w e s tia c h czasu i m e to d p ro w a d z e n ia a k c ji k o lo n iz a c y jn e j o ra z w z a je m n e g o o d d z ia ły w a n ia n a sieb ie p o c zy n a ń b is k u p ó w i Z a k o n u m o g ło b y p rz y ­ n ie ść in te re s u ją c e r e z u lta ty . W y d a je się b o w ie m , że K rz y ż a c y n ie je d n o k ro tn ie k o ­ r z y s ta li z d o św ia d c z e ń i o sią g n ię ć b is k u p s tw i k a p itu ł p r u s k ic h w te j d zied zin ie. W s p r a w a c h k a n c e la ry jn y c h z c a łą p e w n o śc ią w z o ro w a li się n a w y so k o ro z w in ię te j k a n c e la r ii b is k u p s tw a sa m b ijsk ie g o , s k ą d ś c ią g a li p is a r z y do sw e j k a n c e la rii. P r z y ­ szłe b a d a n ia m o g ą ta k ż e w y k a z a ć w p ły w p o z o sta ły c h k a n c e la r ii b is k u p ic h i k a ­ p itu ln y c h n a ro z w ó j s to su n k ó w k a n c e la r y jn y c h w p a ń s tw ie k rz y ż a c k im , a szczeg ó l­ n ie n a w y tw o rz e n ie się sk ró c o n y c h , s c h e m a ty c z n y c h fo rm p rz y w ile jó w lo k a c y jn y c h , k tó ry c h p o w s ta n ie zo sta ło n ie ja k o w y m u sz o n e p o s tę p a m i k o lo n iz a c y jn y m i w P r u ­ sac h w ła śc iw y c h o ra z ta k z w a n ą w e w n ę tr z n ą k o lo n iz a c ją P o m o rz a G d a ń sk ie g o .

W y p a d a ró w n ie ż d o d a ć, iż a u to r d o k o n u ją c p e w n e g o p o d s u m o w a n ia d z ia ła ln o śc i o sad n ic z e j Z a k o n u n ie p rz e p ro w a d z ił k o n ie c z n y c h p o ró w n a ń , k tó re p o zw o liły b y w sp o só b p rz e k o n y w a ją c y u m ie ścić d z ia ła ln o ś ć o s a d n ic z ą K rz y ż a k ó w n a o b sza rz e k o m tu r s tw a o s tró d z k ie g o w c a ło k sz ta łc ie ty c h p o c z y n a ń n a te r y to r iu m ó w czesn eg o p a ń s tw a k rz y ż ac k ie g o . O k a z a ło b y się w ó w czas, że w y so k o śc ią n a d a ń n a rz e cz ry c e ­ rz y i w o ln y c h P r u s ó w a k c j a k o lo n iz a c y jn a w k o m tu r s tw ie o stró d z k im ró ż n iła się z d e c y d o w a n ie od p o z o sta ły c h z iem i d a się p o ró w n a ć je d y n ie z w y so k o śc ią n a d a ń , ja k ą s p o ty k a m y ty lk o w k o m tu r s tw ie c z łu c h o w sk im . W ty m w y p a d k u d a ła ró w n ie ż 0 sobie z n ać z b y t s ła b a z n a jo m o ść l i t e r a t u r y p rz e d m io tu .

K in y a A b e p o ru s z a ta k ż e n ie z w y k le w a żn e z a g a d n ie n ie p e w n eg o p rz e o rg a n iz o ­ w a n ia się a d m in is tra c ji k rz y ż a c k ie j w P r u s a c h w ła śc iw y c h , p o c z y n a ją c od la t d w u ­ d z ie sty c h X IV w ie k u (ss. 28 n.). N ie m oże on j e d n a k ocen ić w ła śc iw ie w p ły w u ro li P o m o rz a G d a ń sk ie g o z d o b y te g o p rz e z K rz y ż a k ó w w 1309 r. n a te w y d a rz e n ia . P o ­ w a ż n ie js z ą p rz e sz k o d ą w y d a ją się t u b y ć z d e c y d o w a n ie b łę d n e u s ta le n ia K a r la K a - sisk eg o , p o w ie la n e w ie lo k ro tn ie ta k ż e w l i te r a tu r z e p o ls k ie j w szczeg ó ln o ści o d n o ś­ nie do p o c z ą tk ó w a d m in is tr a c j i k rz y ż a c k ie j n a P o m o r z u G d a ń sk im , a częściow o ta k ż e n a s ą s ie d n ie j z iem i c h e łm iń s k ie j. S p r a w y te n a d a l o c z e k u ją n a d o k ła d n e p r z e b a d a n ie 3.

W ła śc iw ą część p ra c y s ta n o w i d o p ie ro ro z d z ia ł c z w a rty . O tw ie ra go dość o g ó ln y p rz y c z y n e k do d z ie jó w s to s u n k ó w p o ls k o -k rz y ż a c k ic h od w y d a rz e ń z l a t 1308— 1309 p o c zy n a ją c , a n a ro z e jm ie z 1330 r . k o ń c zą c . P is z ą c o p ro c e sa c h p o lsk o -k rz y ż a c k ic h 1 w a lc e o ś w ię to p ie trz e K in y a A b e p o m ija z u p e łn ie — j a k m ia ło to ju ż m ie jsce w p o p rz e d n ic h p a r tia c h jeg o p ra c y — p o lsk i d o ro b e k n a u k o w y . O p ie ra s ię zaś g łó w n ie n a p rz e s ta rz a łe j l i te r a tu r z e n ie m ie c k ie j, k tó r a z re sz tą w te j w ła ś n ie k w e stii ż a d n y c h is to tn ie jsz y c h o sią g n ię ć n ie m ia ła . B ez p r a c H e le n y C h ło p o c k iej i A n d rz e ja W o jtk o w sk ieg o w szczeg ó ln o ści p o d ję c ie teg o z a g a d n ie n ia n ie w y d a je się o b ecn ie m o żliw e. K o ń c o w e j e d n a k s tw ie r d z e n ie K in y a A be, że zd o b y cie P o m o rz a G d a ń s k ie ­ go p rz e z Z a k o n o zn aczało , iż P r u s y p r z e s ta ły b yć ju ż o k rę g ie m m is y jn y m (M issions· 2 J. P o w i e r s k i , S to s u n k i p o ls k o - p r u s k ie do 1230 r. ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d ­

n ie n ie m ro li P o m o r za G d a ń sk ie g o , T o r u ń 1968, ss. 26 n.

3 K . K a s i s к e, D as D e u tsc h e S ie d e lw e r k d e s M itte la lte r s in P o m m e re lle n , K ö n ig s b e rg P r . 1938, ss. 109 n.

2 8 8 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

g eb iet), a s ta ły się p a ń s tw e m (T e r r ito r iu m ) — choć d y s k u sy jn e , je s t n a p e w n o

in te re s u ją c e (s. 31).

Z a k o n , k tó re m u z ależ a ło n a s k o lo n iz o w a n iu c a ły c h P r u s , a w szczeg ó ln o ści r e ­ g io n ó w p rz y g ra n ic z n y c h , p rz y s tą p ił te ż w p o c z ą tk a c h X IV w ie k u d o z a s ie d la n ia ziem i s a s iń s k ie j. P o c z ą te k te j a k c ji p rz y p a d a n a ro k 1321, k ie d y to 14 k w ie tn ia u g o d zo n o się z k s ię c ie m m a z o w ie c k im W ac ła w e m . W d n iu zaś 14 s ie rp n ia 1321 r. n a s tą p iło p ie rw s z e w ie lk ie n a d a n ie z ie m sk ie d o k o n a n e n a rz e cz P io t r a H e se lic h ta , ry c e rz a z ziem i c h e łm iń sk ie j ze w si L eszcz, k tó r ą a u to r o m y łk o w o n a z y w a L ecz (s. 3 3 )4. A k c ja k o lo n iz a c y jn a n a z iem i s a s iń s k ie j m ia ła sw ó j s p ec y fic z n y p rzeb ieg , g d y ż p o p ie rw s z e w z g lęd y w o js k o w e sp o w o d o w a ły , że Z a k o n z ac z ą ł w ty m re g io n ie tw o rz y ć p rz e d e w s z y s tk im w sie z o b o w iąz a n e do s łu ż b y w o js k o w e j, a p o d ru g ie czy n ił to w te n sposób, że o d d a w a ł w rę c e p rz y s z ły c h z a sa d ź c ó w o lb rz y m ie k o m ­ p le k sy d ó b r, z k tó ry c h z czasem w y k r a w a n o po szczeg ó ln e w sie. A u to r w y lic z a łą c zn ie 16 k o m p le k s ó w d ó b r (ss. 33—43), w s k a z u ją c n a p o c h o d ze n ie i n a ro d o w o ść o trz y m u ją c y c h n a d a n ia . B y li w śró d n ic h w z n a c z n e j w ię k sz o ści P o la c y i P ru so w ie . O tr z y m y w a n e d o b ra ry c e rs k ie n a p ra w ie c h e łm iń sk im n ie b y ły le n n a m i. N ie o b ło ­ żono też ic h ż a d n y m i o b o w ią z k a m i p o za s łu ż b ą w o js k o w ą . N ie u iszc z a ły o ne n a w e t sy m b o lic zn e g o p rz e c ie ż c zy n szu re k o g n ic y jn e g o (ss. 39—4 3 ), s ta n o w ią c e g o o z n ak ę u z n a n ia z w ie rz c h n ie j w ła d z y k rz y ż a c k ie j. Z w ię k sz e n ie o b o w ią z k ó w n a s tą p iło w o k re ­ sie p ó ź n ie jsz y m , k ie d y to w 1403 r. w ie lk i m is trz K o n ra d v o n J u n g in g e n d o k o n a ł n a d a n ia n a rzecz P io t r a B aż y ń sk ie g o (s. 37). D o b ra te sta n o w iły w ię c p e łn ą w ła s ­ n o ść osób i ro d z in , k tó re je o trz y m a ły (s. 43). W ła śc ic ieli d ó b r w ię k sz y c h n iż 40 ł a ­ n ó w z o b o w iąz a n o do słu żb y w z b ro i c ię ż k ie j z d o d a tk ie m n a jm n ie j d w ó c h k o n n y c h . P o n iż e j 40 ła n ó w o b o w ią z y w a ła s łu ż b a w z b ro i le k k ie j. R ó w n ież P ru so w ie z ty c h w ie lk ic h k o m p le k s ó w d ó b r m u s ie li p e łn ić s łu ż b ę w z b ro i le k k ie j (s. 43). K in y a A be p isze, że p e w n a lic z b a d ó b r a lo d ia ln y c h o d e g ra ła ro z s trz y g a ją c ą ro lę w h is to rii u s tro ju p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o (s. 44). R o zw ó j o s a d n ic tw a w ty m re jo n ie s łu ż y ł u m o c n ie n iu p o łu d n io w e j g ra n ic y Z a k o n u . P o lity k ę p o le g a ją c ą n a n a d a w a n iu w ie l­ k ic h d ó b r u z n a ć trz e b a za k o n ieczn o ść o w ego c za su (s. 45).

W d a lsz e j k o le jn o ś c i a u to r o m a w ia s p ra w ę o b s a d z e n ia d ó b r z o b o w ią z a n y c h do słu żb y w o js k o w e j w la ta c h 1336— 1400 z w ra c a ją c u w a g ę n a s t r u k t u r ę s p o łec z n ą i g o s p o d a rc z ą ty c h d ó b r, b y w re sz c ie p o d d a ć szczeg ó ło w ej a n a liz ie ta k z w a n e w sie ła n o w e i ra d ło w e , fo lw a rk i z a k o n n e o ra z d o b ra s ta n o w ią c e u p o saż e n ie m ia s t k o m - t u r s tw a o stró d z k ie g o , a ta k ż e k w e s tię s a m e j lo k a c ji m ia s t. J e ś li p o p rz e d n ie n a d a n ia k o m p le k s ó w d ó b r z o b o w iąz a n y c h do słu żb y w o js k o w e j o m ó w io n o w sp o só b c h ro ­ no lo g iczn y , to d z ie je k s z ta łto w a n ia się k ra jo b ra z u o sad n iczeg o p o 1336 r. u k a z a n o ju ż w r a m a c h s tw o rz o n e j o rg a n iz a c ji k o m o rn ic tw , k tó re p o w s ta w a ły w o g ro m n e j w ięk szo ści w z n a c z n y m o d s tę p ie c za so w y m po u tw o rz e n iu k o m tu r s tw a .

C ec h ą szczeg ó ln ą, w ła śc iw ą d la w si z o b o w iąz a n y c h do s łu ż b y w o js k o w e j by ło p o 1340 r. o g ra n ic z en ie , a lb o te ż z u p e łn e z n ie sie n ie l a t w o ln iz n y , p o ja w ie n ie się c zy n szu re k o g n ic y jn e g o , o b o w ią zk u p ra c y p r z y b u d o w ie z a m k ó w o ra z d a lsz e ś w ia d ­ c ze n ia k o rc a b is k u p ie g o (P flu g g e tr e id e ), k tó re g o n ie m o ż n a je d n a k u z n a ć za czynsz (s. 46). W k o ń c u X IV w ie k u p o ja w iły się te ż te n d e n c je do w y k u p u w si z r ą k r y ­ cerzy i z a m ia n y ic h n a z a k o n n e w sie czy n szo w e (ss. 47 n.). W ią za ło się to w y ra ź n ie z p ró b a m i o g ra n ic z e n ia w ie lk ie j w ła sn o śc i ry c e rs k ie j, co m u s ia ło b u d z ić n ie z a d o w o ­ le n ie z a in te re s o w a n y c h . S p o ro m ie js c a p o św ięc a a u to r r ó w n ie ż t a k z w a n y m w o ln y m P r u s o m , ic h o b o w ią zk o m i u p ra w n ie n io m . W y n ik i jeg o b a d a ń w ty m z a k r e s ie nie o d b ie g a ją od re z u lta tó w p ra c w c ze śn iejsz y c h . R o zd ział te n łą c z n ie z w y c z e rp u ją ­ cą a n a liz ą d o ty c z ąc ą t a k z w a n y c h w si ra d io w y c h i ła n o w y c h o ra z m ia s t je s t w z n ac z ­ n e j m ie rz e s a m o d z ie ln y m o siąg n ięc ie m a u to ra , choć w y n ik a m i n ie o d b ie g a o d z n a ­ n y c h ju ż u s ta le ń . Z a s łu g ą a u to r a je s t n a to m ia s t p e łn ie jsz e o d tw o rz e n ie sieci o s a d ­ n iczej w id o c zn e w z ałąc z o n y ch z e s ta w ie n ia c h .

R o zd z ia ł p ią ty w p e łn i p o św ięco n o w a lk o m s ta n ó w p r u s k ic h o z a c h o w a n ie sw o ich p rz y w ile jó w . Z u w a g i je d n a k n a je d y n ie c zą stk o w e w y k o rz y s ta n ie lite r a t u r y p rz e d m io tu n ie p rz e d s ta w ia on ty c h w a lo ró w , ja k ic h m o ż n a b y od n ieg o o c ze k iw a ć .

W ro z d z ia le szó sty m p o d ją ł K in y a A b e z a g a d n ie n ie ro li k o m tu r s tw a o s tró d z k ie -4 S ło w n ik h is to r y c z n o -g e o g r a jic z n y z ie m i c h e łm iń s k ie j w ś re d n io w ie c z u . O p r a ­ c o w ała K . P o r ę b s k a p rz y w s p ó łp ra c y M. G r z e g o r z a , W ro c ła w —W a rsz a w a — K ra k ó w — G d a ń sk 1971, s. 64.

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 2 8 9

go ja k o o ś ro d k a a d m in is tra c y jn e g o i g o sp o d arcz e g o , o m a w ia ją c s p ra w ą p re ro g a ty w s ą d o w n ic z y c h k o m tu ró w , s ą d u z ie m sk ie g o , k w e s tii p rz y n a le ż n o ś c i d ie c e z ja ln e j (s. 112), w y k s z ta łc e n ia sią sieci k o ścio łó w i p a ra fii, a n a s tę p n ie d o k o n a ł dość w n ik ­ liw e j o c en y p o szc z eg ó ln y ch o k re s ó w w d z ie ja c h k o m tu r s tw a o stró d z k ie g o . P r a c ą k o ń c zy z w ięzłe p o d s u m o w a n ie o sią g n ię ty c h w y n ik ó w b a d a w c z y c h . C e n n y m d o d a t­ k ie m są z ałąc z o n e z e s ta w ie n ia o ra z m a p a w si z o b o w ią z a n y c h do s łu żb y w o js k o w e j. P r a c a o k o m tu r s tw ie o stró d z k im p ió ra K in y a A b e w e sz ła do d o ro b k u w s p ó ł­ c ze sn ej h is to rio g r a f ii z a jm u ją c e j się d z ie ja m i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o . B ę d ą z n ie j k o rz y s ta li p rz y s z li b a d a c z e n a ró w n i z in n y m i o p ra c o w a n ia m i. T o też p o z o sta ją c z p e łn y m u z n a n ie m d la w y siłk ó w a u to ra , n ie m o ż n a n ie w y s u n ą ć k ilk u is to tn ie j­ szy c h z a s trz e ż e ń , k tó r e p o w ta rz a ły się w tra k c ie te j re c e n z ji. N a jw a ż n ie js z y m z n ic h — j a k ju ż w s p o m n ia n o — j e s t n ie m a l z u p e łn e p o m in ię c ie d o ro b k u l i t e r a t u r y p o ls k ie j w te j d z ie d z in ie o ra z n ie p e łn e w y k o rz y s ta n ie d o ro b k u n ie m ie ck ieg o , co łą c z n ie w sp o só b b a rd z o d o tk liw y o g ra n ic z y ło m o ż liw o ści w s z e c h stro n n ie jsz e j a n a ­ liz y z a g a d n ie ń z w łasz cz a s ta n o w y c h , a ta k ż e s p o łec z n y c h . P e w ie n n ie d o s y t w y s tę ­ p u je ró w n ie ż w z w ią z k u z b a rd z o o g ra n ic z o n y m p rz e d s ta w ie n ie m s p ra w czy sto a g r a r n y c h . N ie k tó re in n e k w e s tie , j a k c h o ćb y s p r a w a w o jn y trz y n a s to le tn ie j, p o ­ tr a k to w a n o w rę c z m a rg in a ln ie . W reszcie a u to r n ie p o tr a f i ł o d p o w ie d zieć p rz e k o n y ­ w a ją c o n a je d n o z n a jis to tn ie js z y c h p y ta ń : dlaczeg o w re g io n ie o s tró d z k im is tn ia ła ta k s iln a o p o z y cja a n ty k rz y ż a c k a , je ż eli r y c e rs tw o te g o k o m tu r s tw a o d z n ac z a ło się s to su n k o w o w ię k sz ą z am o żn o śc ią. C z y te ln ik a m oże te ż n ie k ie d y d z iw ić p e w n a g lo ­ r y f ik a c ja Z a k o n u p rz e w ija ją c a się w te k śc ie p ra c y a u to ra . S tr o n a e d y to rs k a te j k sią ż k i ta k ż e w y w o łu je z a s trz e ż e n ia . N ie w ia d o m o b o ­ w ie m d laczeg o w y d a w c a z d e c y d o w a ł się n a u m ie szc z en ie p rz y p is ó w n a k o ń c u p r a ­ cy z a m ia s t po d te k s te m , co d la c z y te ln ik a s ta n o w i p e w n e u tr u d n ie n ie . W re sz c ie e f e k te m n a d m ie rn e g o p o ś p ie c h u w y d a ją się b y ć d u b lo w a n e p rz y p is y , ja k ró w n ie ż b łę d y k o re k ty w y s tę p u ją c e p rz y k ła d o w o b io rą c n a s tro n a c h 43, 46, 84, 93, 161. P r a c a K in y a A be m oże m ie ć d la a u to r a z n ac z e n ie sw e g o ro d z a ju p r z e p u s tk i do d a lsz y c h i g ru n to w n ie js z y c h s tu d ió w n a d d z ie ja m i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u ­ s a c h , z w łasz cz a g d y a u to ro w i u d a się o p a n o w a ć c h o ćb y w sto p n iu m in im a ln y m j ę ­ z y k p o lsk i. M a k s y m ilia n G rze g o rz R e in h a r d W e n s k u s , D as O rd e n s la n d P r e u ss e n a ls T e r r ito r ia ls ta a l d e s II. J a h r h u n d e r ts , V o r tr ä g e u n d F o r sc h u n g e n , Bd. 13, 1970, ss. 347— 382. Z a c h o d n io n ie m ie c k ie s tu d ia n a d d z ie ja m i Z a k o n u i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u ­ sa c h o b o k z a g a d n ie ń z d z ie d z in y s to s u n k ó w p o lity k i z e w n ę trz n e j, g e o g ra fii h is to ­ ry c z n e j i o s a d n ic tw a z a jm u ją się c o ra z częściej b a d a n ia m i n a d s t r u k t u r ą o rg a n i­ z a c y jn ą , ro lą i k o m p e te n c ja m i w ie lk ic h d o s to jn ik ó w k rz y ż a c k ic h . A b s o rb u ją je ró w ­ n ie ż s p ra w y u s tr o ju p ra w n e g o i ideo lo g ii. N a jn o w sz a p ra c a z te j d z ie d z in y p ió ra R e in h a r d a W e n s k u s a d o ty c z ąc a c z t e r n a ­ s to w ie c z n y c h P r u s k rz y ż a c k ic h , ja k o p a ń s tw a te ry to r ia ln e g o , s ta n o w i n ie w ą tp liw ie in te r e s u ją c ą p ró b ę n o w eg o s p o jrz e n ia n a u k s z ta łto w a n ie s ię u s tr o ju w e w n ę trz n e g o i c ałej s t r u k t u r y o rg a n iz a c y jn e j Z a k o n u i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w X IV w ie k u . W a rto ść je j j e s t ty m w ię k sz a , że p o r a z p ie rw s z y w t a k s z e ro k im z a k re s ie z a ję to się ty m i is to tn y m i z a g a d n ie n ia m i w m o m e n c ie k s z ta łto w a n ia się ich , to je s t na p rz e ło m ie X I I I і X IV w ie k u . W sz y stk ie p o p rz e d n ie p ra c e t r a k tu ją c e o u s tro ju a d ­ m in is tra c y jn y m P r u s k rz y ż a c k ic h się g a ły w z a sa d z ie p o c z ą tk ó w X V w ie k u , je d y n ie w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h o d s y ła ją c c z y te ln ik a do o k re s u w cze śn iejsz e g o . To c h ro n o lo g ic z n e o g ra n ic z e n ie p ro b le m a ty k i b a d a w c z e j w y w o d z iło się rz e cz ja s n a z z a ­ c h o w a n e j b a zy ź ró d ło w e j. K rz y ż a c k a a d m in is tr a c j a w y k s z ta łc iła w p ra w d z ie w sz y s t­ k ie s w o je w a ż n ie js z e in s ty tu c je ju ż p rz e d k o ń c em p ie rw s z e j p o ło w y X IV w ie k u , ale w id o czn e ś la d y ic h d z ia ła ln o ś c i d o c h o w a ły się w z n a c z n ie jsz e j m ie rz e d o p ie ro z p o ­ c z ą tk ó w X V w ie k u . S tą d b a d a c z o m b y ło zn ac z n ie ła tw ie j p ro w a d z ić s tu d ia n a d p o szc z eg ó ln y m i in s ty tu c ja m i w ła ś n ie d la te g o o k re s u , d la k tó re g o is tn ia ł k o m p le t m a ­ te r ia łó w ź ró d ło w y c h g w a r a n tu ją c y c h o sią g n ię c ie p o z y ty w n y c h n a ogół re z u lta tó w , a n iż e li p o d e jm o w a ć ry z y k o w n e p ra c e z m o ż liw o ścią z a k o ń c z e n ia ich u je m n y m i w y n ik a m i.