"Die wissenschaftliche Hypothese", H. Korch, Berlin 1972 : [recenzja]

J. Herbut

"Die wissenschaftliche Hypothese",

H. Korch, Berlin 1972 : [recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 10/2, 151-157

R E C E N Z J E

I

S P R A W O Z D A N I A

S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ris tia n a e ATK

10/1974/2

z

H e r b u t J.

H. K orch (red.) Die w iss e n sc h a ftlic h e H y p o th e se , B erlin 1972. L u b a ń s k i M .

I. I. G riszkin, P o n ja tie inform acii, Ł o g ik o -m eto d o ło g iczesk ij a sp e k t, M o­ sk w a 1973.

M e to d o ło g ic z e sk ij a n aliz tie o re tic z e sk ic h i e k sp e rim e n ta ln y c h o sn o w an ij fiziki g ra w ita c ii, K ijew 1973.

H. K orch (red.), D ie w is s e n sc h a ttlic h e H y p o th e se , VEB D e u tsc h e r V e rla g d e r W isse n sc h a fte n , B erlin 1972, ss. 431.

R ola h ip o te z y w n a u k o w y m p ro c e s ie pozn aw czy m o raz je j fu n k c ja w stru k tu rz e p o s ia d a n e j w ie d z y to z a g a d n ie n ie b u d zące żyw e z a in te re s o ­ w a n ie w sp ó łc z e sn y c h te o r e ty k ó w n a u k i. J e s t to bow iem je d n o z ty c h w ę ­ zło w y ch z a g a d n ie ń , k tó ry c h d y s k u s ja p rz y c z y n ia się do w y św ie tle n ia sze­ re g u ta k is to tn y c h d la n a u k i k w e stii ja k np. tw o rz e n ie se n s o w n y c h em p i­ ry c z n ie te rm in ó w i zdań, ro la in d u k c ji, r e la c ja m ięd zy w ied zą e m p iry czn ą a te o re ty c z n ą , s tru k tu r a p e łn y c h te o rÿ j n a u k o w y c h p o z w a la ją c y c h w y ja ś ­ n ia ć o k re ś lo n ą dziedzinę z ja w isk i w y su w a ć ty c z ą c e się ich pro g n o zy .

K siążka, k tó rą tu o m aw iam y, z a jm u je się h ip o te z ą ja k o p e w n ą form ą ro z w o ju w iedzy. J a k c z y ta m y w je j w stę p ie , je s t re z u lta te m p ra c y k o le k ty ­ w u (sześciu au to ró w ), k tó re m u p rzew o d ził prof. H. K orch. A u to rz y d e k la ­ r u ją się w y ra ź n ie ja k o z w o le n n ic y filozofii m a rk sis to w sk ie j i je j in s p ira c je s ta r a ją się w y k o rz y sty w a ć p rzy ro z s trz ą s a n iu w y b ra n e j przez sie b ie p ro ­ b le m a ty k i.

Z aw arto ść k sią ż k i dzieli się n a 6 rozdziałów . P ierw szy (s. 15— 87) d a je p rz e g lą d w a ż n ie jsz y c h z a p a try w a ń n a is to tę h ip o te z y o raz je j fu n k c je p o ­ znaw cze, zn an y c h z h is to rii w iedzy. C z y te ln ik zn a jd z ie tu n ie w ie le no w eg o p o n a d to, co m oże w y c z y ta ć w in n y c h p u b lik a c ja c h , a le z o sta je d o b rze w p ro w a d z o n y w p ro b le m a ty k ę n a u k o w y c h h ip o te z w je j d zisiejszej p o staci.

R ozdział d ru g i (s. 88— 138) g ru p u je ro z w a ż a n ia o isto c ie i stru k tu rz e h i­ p o te z y na tle w sp ó łczesn ej k o n cep cji n au k i. P o jęcie h ip o te z y ja k o n ie ­ w y s ta rc z a ją c o u z a sa d n io n e j w y p o w ied zi o p e w n e j rzeczy w isto ści je s t — zd an ie m a u to ró w — z b y t sta ty c z n e i n ie p o z w a la n a w sz e c h stro n n e u ję c ie fu n k c ji h ip o te z y w p ro c e s ie w z b o g a c a n ia i o rg a n iz a c ji w ied zy . Z a c e ln ie jsz e u z n a ją o k re ś le n ie n a s tę p u ją c e : je s t to ta k a fo rm a ro z w o ju w iedzy, k tó ra m a c h a ra k te r n a u k o w o u z a sa d n io n e g o p rzy p u sz c z e n ia i k tó re j p ra w id ło ­ w ość je s t ty lk o w ja k im ś sto p n iu p ra w d o p o d o b n a . T w o rzen ie h ip o tez ro z ­ szerza g ra n ic e a k tu a ln e j w iedzy, g d y ż o d sła n ia n o w e d zied z in y rz e c z y w i­ stości, a ju ż p o z n a n e — p o z w a la z b ad ać g łę b ie j. H ip o te z a p o śre d n ic z y w p rz e c h o d z e n iu p o zn aw czy m od zja w isk do is to ty rzeczy , co je s t ró w n o ­ w ażne p rz e c h o d z e n iu od w ied zy em p iry c z n e j do te o re ty c z n e j. N a o becnym e ta p ie ro z w o ju p ra c y n a u k o w e j h ip o te z y w p o sta c i sy s te m u zd ań o d g ry w a ­ ją ro lę zn aczn ie p o w a ż n ie jsz ą niż h ip o te z y je d n o zd a n io w e. W sp ó łcześn ie chodzi bow iem o tw o rz e n ie sy stem ó w p ra w o d b ija ją c y c h p raw id ło w o ści n a tu r y i sp o łeczeń stw a. H ip o te z a będ ąc p rzy p u szczen iem zasad n iczo s p ra w ­ d z a ln y m ró żn i się od p rzy p u sz c z e ń in n e j p o staci, a w szczeg ó ln o ści od w szelak ich sp e k u la c ji. C h a ra k te ry s ty k a h ip o te z y a k c e n tu ją c a je j lo g iczn ą s tru k tu r ę — w e d le a u to ró w ty p o w a d la te o re ty k ó w n a u k i o d c in a ją c y c h się od filozofii m a rk sis to w sk ie j — n ie je s t w y s ta rc z a ją c a . (W y d a je się, że z a ­ m iast o s tru k tu rz e h ip o te z y le p ie j b y ło b y m ów ić o stru k tu rz e w y ja ś n ia n ia i p ro g n o z o w a n ia h ip o te ty c z n e g o ). B ardziej in fo rm a ty w n e je s t u ję c ie p o ­ zn aw czej s tru k tu r y h ip o te z y („ E rk e n n tn isstru k tu r" ) d a ją c e j się sk ró to w o w y sło w ić n a s tę p u ją c o : n a p o d sta w ie w y ja ś n io n y c h zd a ń A j, A , . . . A n i p o ­ sia d a n e j w ied zy , tw o rz y się h ip o te z ę H z a w ie ra ją c ą id eę I,- z H m o żn a w y ­ p ro w ad zić ja k o w n io sk i A n+i , . . . А л+т · M ów im y, że H w y ja ś n ia A! , .. . A n i p ro g n o z u je A n+1 , . . , A n+m. W h ip o te z ie złożonej z k ilk u zd ań id e a z a j­ m u je m ie jsc e c e n tra ln e , p o n ie w a ż sfo rm u ło w an ie h ip o te z y je s t w ła śn ie w y- łuszczeniem o b ie k ty w n e j tre ś c i p e w n e j id ei s y n te ty z u ją c e j p o s ia d a n ą w ie- 4zę o d a n e j d zied z in ie rzeczy w isto ści. P o ję c ie id e i ja k o „ śro d k a k ry s ta liz a ­ cji" h ip o te z y to jed n o z ty c h k lu czo w y ch p o jęć, k tó r e — zd an ie m prof. K orcha i jeg o to w a rz y s z y —- p o z w a la ją tra fn ie an a liz o w a ć ro zw ó j p ro c e su b ad aw czeg o o raz jeg o re z u lta ty . J e ś li idzie o ty p o lo g ię h ip o tez, a u to rz y o g ran iczy li się je d y n ie do w sk a z a n ia ró ż n y c h m o żliw y ch p o d sta w ich p o ­ działu.

C e n tra ln e m ie js c e w o m aw ian e j p o z y c ji z a jm u je ro zd ział p o św ię c o n y p ro b le m a ty c e tw o rz e n ia h ip o tez (s. 139— 312). F o rm u ło w an ie h ip o te z y n a u ­ k o w ej to sk o m p lik o w a n y p ro c e s d ia le k ty c z n e j n a tu ry . A u to rz y tr a k tu ją g o . ja k o je d n ą z form ro z w ią z y w a n ia p ro b lem ó w n a u k o w y c h i s ta r a ją się w y ­ św ietlić ró ż n e jeg o a sp e k ty . N ie stro n ią p rz y ty m od ro z w a ż a ń filozoficz­ n y ch , g d y ż ich zd an iem w ła śc iw e u ję c ie p ro c e s u h ip o te z o tw ó rc z e g o u z a le ż ­ n io n e je s t od tra fn e g o ro z w ią z a n ia p o d sta w o w e g o p ro b le m u ep istem o lo g ii: sto su n k u p o d m io tu do p rz e d m io tu p o zn an ia . J e d y n ie m a te ria liz m d ia le k ­

ty c z n y o fe ru je d o ró w n a n e ro z w ią z a n ie te g o ż p ro b lem u , a to dzięk i w p ro ­ w ad z e n iu k a te g o rii p ra k ty k i zaró w n o ja k o źró d ła w ie d z y ja k i o sta te c z n e ­ go k ry te riu m w szelk ich form je j ro zw o ju .

Bliższej d e te rm in a c ji sp o so b u tw o rz e n ia h ip o tez d o k o n a n o n a tle g łó w ­ n y c h k ro k ó w n a u k o w e g o c y k lu p o zn aw czeg o . S k ła d a ją się n ań : 1) P o sta ­ w ie n ie p ew n eg o p ro b le m u i jeg o d o k ła d n e sfo rm u ło w an ie, 2) A n a liz a p ro ­ blem u i k o n s tru k c ja p ro je k tu jeg o ro z w iązan ia, 3) W y p ro w a d z e n ie k o n se k ­ w e n c ji z n a s u w a ją c e g o się ro z w iązan ia, 4) S p raw d zen ie ty c h ż e k o n se k w e n ­ cji i o cen a o trz y m a n y c h p rzy ty m re z u lta tó w , 5) P o ró w n a n ie sp ra w d z o ­ nego ro z w ią z a n ia z w y tk n ię ty m p ro b lem o w i celem . Z aró w n o w tr a k c ie a n a ­ lizy p ro b lem u ja k i p rz y fo rm u ło w an iu jeg o ro z w ią z a n ia w y s tę p u ją ró żn e o p e ra c je m y ślo w e. Z ależn ie od teg o , k tó r a z ty c h o p e ra c ji przew aża, m ów i się, iż o k re ś lo n a h ip o te z a p o w sta je przez: a) a n a lo g ię , b) in d u k c ję , c) d e ­ d u k c ję z o g ó ln ie jsz e j h ip o tezy , d) tw ó rczą k o n s tru k c ję . O d c in a ją c się o stro od sta n o w isk a K. P o p p era, w e d le k tó re g o te o rie n a u k o w e o p a rte są na częściow o k o n w e n c jo n a ln e j bazie e m p iry czn ej, zesp ó ł K o rch a tw ierd zi, że u sta lo n e o d p o w ied n im i m eto d am i f a k ty d a ją zasad n iczo n ie p o w ą tp ie w a ln ą i n ie z m ie n n ą p o d sta w ę d la p o z n a n ia is to t rz e c z y i re la c ji m ięd zy nim i. W ie d z a e m p iry czn a z d o b y ta dzięk i sp o łeczn ej p ra k ty c e sta n o w i p u n k t w y jś ­ cia o p e ra c ji h ip o te z o tw ó rc z e j, w ied za zaś te o re ty c z n a s te ru je p rzeb ieg iem ty c h o p e ra c ji. Idzie tu n ie ty lk o o te fra g m e n ty w ied zy te o re ty c z n e j, k tó ­ re p o z o sta ją w b ezp o śred n im zw iązku z d an y m p roblem em , lecz o c a ły gm ach z d o b y te j w ied zy , z filo zo ficzn o -św iato p o g ląd o w ą w łącznie.

W o d cin k u o m a w ia ją c y m n a u k o w ą tw ó rczo ść n a u w a g ę z a słu g u je p rz e d e w szy stk im p ró b a ro z sz y fro w a n ia n a tu r y in tu ic ji. M a rk sis to w sk a te o r ia p o ­ zn a n ia d ą ż y do ra c jo n a ln e g o w y ja ś n ie n ia p ro c e só w in tu ic y jn y c h i do w y ­ k ry c ia ich zw iązk ó w z m y ślen iem logicznym . A u to rz y p rz y jm u ją n a s tę p u ­ ją c e o k re ś le n ie in tu ic ji: je s t to ta k a fo rm a z d o b y w a n ia w ied zy , w k tó re j c zło w iek z sy m p to m ó w w d an y m m om encie n ie z u p e łn ie z ro zu m ian y ch i bez ja s n e g o ro z e z n a n ia d ró g w ła sn e j m y śli w y c ią g a w n io se k d o ty c z ą c y is to ty o k re ś lo n e g o p rz e d m io tu lub p ro c e su . In tu ic ja d o sta rc z a p ie rw sz e j w ied zy o p rzed m io cie i p rz y n a jm n ie j p o te n c ja ln ie w y s tę p u je w g łó w n y c h fazach n a u k o w e g o p o zn an ia , a w ięc zaró w n o p rzy p o sz u k iw a n iu i w y b o rze p ro ­ b lem ów ja k i p rz y k o n s tru k c ji id ei ich ro z w iązan ia. W w ię k sz e j m ierze niż w in n y c h fo rm ach p o z n a n ia w in tu ic ji d o ch o d zą do głosu em o cje i p rz e ­ ś w iad czen ia człow ieka. In tu ic ja m usi b y ć p o p rz e d z o n a d o b ry m ro z e z n a n ie m p ro b le m o w e j s y tu a c ji i n ie d o sta rc z a w ie d z y p e w n e j: je j w y n ik i m u szą być lo g iczn ie sp recy zo w an e, a n a stę p n ie sp ra w d z o n e przez p ra k ty k ę . P rz e ­ k o n an ie, że in tu ic y jn e fo rm y p o z n a n ia p o s ia d a ją w g ru n c ie rz e c z y ta k ą sam ą n a tu r ę ja k fo rm y m e to d y c z n ie w y a rty k u ło w a n e , k a ż e au to ro m p o s tu ­ low ać p ro g ra m o w a n ie tw ó rc z y c h zab ie g ó w p o zn aw czy ch .

O sta tn i p u n k t te g o ro z d z ia łu z a w ie ra o m ó w ien ie fu n k c ji a n alo g ii i m o ­ d elu w p ro c e s ie tw o rz e n ia h ip o tez. O m ów ienie to w zasad zie n ie o d b ieg a

o d ty ch , k tó r e sp o ty k a się w in n y c h p u b lik a c ja c h m e to d o lo g iczn y ch . C h a ­ ra k te ry s ty c z n e je s t ty lk o p o d k re ś la n ie s y s te m a ty c z n e j i g e n e ty c z n e j je d ­ n o śc i m a te ria ln e g o św ia ta ja k o o b ie k ty w n e j p o d s ta w y s to so w a n ia ró ż n y c h an a lo g ij w p o zn an iu .

C z w a rty z k o lei ro zd ział d o ty c z y ro li h ip o te z w n a u k a c h sp o łeczn y ch (s. 313— 353). W ie d z a o sp o łe c z e ń stw ie w m a rk sisto w sk im ro z u m ie n iu je s t in s tru m e n te m do n a u k o w e g o u ję c ia p ro c e s ó w sp o łe c z n y c h o raz ich p ro g r a ­ m o w a n ia . O d p rz y ro d n ic z e j ró żn i się p rz e d e w szy stk im w y ższy m sto p n iem złożoności b a d a n e g o p rzed m io tu . N a to m ia st o g ó ln e m e to d y b ad ań , a w szczególności o p e ra c je tw o rz e n ia h ip o tez, są w zasa d z ie ta k ie sam e. A u to rz y a k c e n tu ją p ra w d z iw o śc io w y c h a ra k te r te o r y j i h ip o te z d y sc y p lin sp o łe c z n y c h i o d c in a ją się o stro od p o g ląd u , że d o ty c z ą one ty lk o p e w n y c h id e a ln y c h ty p ó w (M. W e b e r) lu b są su b ie k ty w n y m sc h e m a te m m y śle n ia o ró ż n o ro d n y c h s to su n k a c h w g ru p a c h ludzi.

K o ń co w y ro z o d z ia ł k sią ż k i tr a k tu je o k w e stii sp ra w d z a n ia h ip o tez (s. 354—421). G łó w n e k ro k i o p e ra c ji sp ra w d z a n ia h ip o te z y są n a stę p u ją c e : 1) w y p ro w a d z e n ie z h ip o te z y lo g iczn y ch k o n s e k w e n c ji i o p ra c o w a n ie p ro ­ g ra m u b a d a n ia o d p o w ied n ieg o o b iek tu , 2) p rz e p ro w a d z e n ie p ra k ty c z n y c h z a b ie g ó w i an a liz a ich re z u lta tó w , 3) p o tw ie rd z e n ie lu b o d rz u c e n ie h ip o te ­ zy w w y n ik u re d u k c y jn e g o w n io sk o w a n ia ze sp ra w d z o n y c h k o n se k w e n c ji. W y m ie n io n e w (2) z a b ie g i p ra k ty c z n e to —■ z ale żn ie od tre ś c i h ip o te z y — b ą d ź p ro s ta o b se rw a c ja , b ą d ź p o szczeg ó ln e fo rm y p ra k ty k i (np. e k s p e r y ­ m en ty ), b ąd ź c a ła p ra k ty k a lu d zk o ści. K ry te ria te o re ty c z n e o c e n y p ra w d o ­ p o d o b ie ń s tw a h ip o tez m a ją w a rto ś ć je d y n ie d ru g o rz ę d n ą . W y n ik i czy n n o ś­ c i s p ra w d z a ją c y c h d e te rm in u ją a u to rz y p rzy p o m o cy p o ję ć a b so lu tn e j i r e ­ la ty w n e j p ra w d y oraz a b so lu tn e j i re la ty w n e j p ew n o ści. A w ięc: 1° jeże li w sz y stk ie m ożliw e k o n s e k w e n c je h ip o te z y z o sta n ą p o tw ie rd z o n e , u z n a je się ją z a b so lu tn ą p e w n o śc ią ja k o a b so lu tn ie p ra w d z iw ą ; 2° je ż e li w sz y st­ k ie zn a n e k o n s e k w e n c je p o tw ie rd z a ją się, a le n ie są w y k lu c z o n e ja k ie ś k o n s e k w e n c je fałszy w e, m am y a b s o lu tn ą p ew n o ść, że h ip o te z a je s t p rz y ­ n a jm n ie j re la ty w n ie p ra w d z iw a . W re s z c ie a u to rz y b ro n ią p o g ląd u , iż h ip o ­ te z y m o g ą ro zw in ąć się w te o rie ca łk o w ic ie p e w n e lu b w e jść w s tru k tu rę ta k ic h te o ry j.

P rzech o d ząc do o g ó ln ej c h a ra k te ry s ty k i o m aw ian e g o d z ie ła n a le ż y n a j­ p ie rw p o d k re ś lić a k tu a ln o ść je g o g łó w n eg o te m a tu . K lasy czn a te z a neopo- zy ty w izm u g ło sząca, że ra c jo n a ln e b a d a n ie tw ó rc z y c h p ro cesó w n a u k o w y c h n ie je s t m ożliw e, sp o ty k a się dziś z co raz szerszą k ry ty k ą . P rzew ag ę z y ­ sk u je stan o w isk o , że ta k ie d y s c y p lin y ja k : lo g ik a, te o r ia in fo rm ac ji, c y ­ b e rn e ty k a , p sy c h o lo g ia m y ślen ia, h is to ria n au k i, są w sta n ie w y św ie tlić ró żn e s tro n y z ab ie g ó w w ie d z o tw ó rc z y c h i w sk azać p e w n e re g u ły k ie ro w a ­ n ia nim i. P ra c u ją c y p o d p rzew o d em H. K o rch a k o le k ty w so lid a ry z u je się w p e łn i z ty m stan o w isk iem . S w o ją k sią ż k ę p isze ró w n ie ż z in te n c ją w y ­ k azan ia, że i filozofia d ia le k ty c z n e g o m a te ria liz m u w n o si w a ż n y w k ła d do

w y ja ś n ie n ia ta k ic h k a te g o rii, ja k fak t, pro b lem , h ip o teza, p ra w o i te o ria n a u k o w a , że p o m a g a p o p ra w n ie an a liz o w a ć p o szczeg ó ln e e ta p y p ro c e s u b a d a w c z e g o i o cen ia ć je g o re z u lta ty . J e d n a k ż e re a liz a c ja te j in te n c ji w y ­ p a d ła n ie p rz e k o n u ją c o . R o zw ażan ia filo zo ficzn o -św iato p o g ląd o w e (w m a r­ k sisto w sk im ro zu m ien iu te g o term in u ) p rz e p la ta ją się tu w p ra w d z ie z m e ­ to d o lo g iczn y m i, a le n ie w id a ć m ięd zy nim i w y ra ź n y c h po w iązań .

M eto d o lo g iczn e p a rtie k siążk i, zw łaszcza je ś li są z ilu stro w a n e p rz y k ła ­ d a m i z p rz y ro d o z n a w stw a , z a ry s o w u ją dość w sz e c h stro n n ie sp o so b y d o c h o ­ d zen ia do n a u k o w y c h h ip o te z o raz ic h ro lę o g n iw a p o śre d n ie g o w d ro d ze d o p ra w i te o ry j. J u ż m n iej w sz e c h stro n n ie p o tra k to w a n o s p ra w ę w y ja ś ­ n ia ją c e j fu n k c ji h ip o tez, w szczeg ó ln o ści — s tru k tu r y w y ja ś n ia n ia h ip o te ­ ty czn e g o . P o m in ięcie H e m p la -O p p e n h e im a m o d e lu w y ja ś n ia n ia (te na- -zw iska w k sią ż c e n ie fig u ru ją ) w y ra ź n ie zu b o ża to k ro zw ażań . A u to rz y są p rz e k o n a n i, iż b a rd z ie j in fo rm a ty w n a je s t an a liz a „p o zn aw czej n a tu r y " h i­ p o te z y i „ b u rż u a z y jn e j te o r ii n a u k i a k c e n tu ją c e j u ję c ie h ip o te z y s tru k tu - r a lis ty c z n e ” z a rz u c a ją je d n o s tro n n o ś ć , a le c z y te ln ik c h c ia łb y zap o zn ać się b liżej z k r y ty k ą in k ry m in o w a n e g o u ję c ia .

S tan o w isk o a u to ró w w n ie k tó ry c h k w e s tia c h szczeg ó ło w y ch ró w n ie ż n a ­ s u w a w ą tp liw o ści. O to np. p rz y d y s k u s ji h ip o te z y ja k o p rz y p u sz c z e n ia p o d ­ leg łeg o k o n tro li (zasadniczo sp raw d zaln eg o ) piszą, że o d ró ż n ie n ie m ięd zy zasa d n ic z ą a h is to ry c z n ą n iem o żliw o ścią sp ra w d z e n ia h ip o te z y p o sia d a w a rto ś ć ta k ż e w d zied z in ie filo zo ficzn o -św iato p o g ląd o w ej, p o n ie w a ż p o ­ z w a la elim in o w ać b e z z a sa d n e s p e k u la c je . N a s tę p n ie u z n a ją c za ty p o w e te w y ja ś n ie n ia p o ję c ia sp e k u la c ji, k tó re z a w a rte są w „ H a n d w ö rte b u c h für T h e o lo g ie u nd R e lig io n sw isse n sc h a ft" (T übingen 1962) o raz w „P h ilo so ­ p h isc h e s W ö rte rb u c h " W . B ru g g era (F reib u rg 1957), d o ch o d zą do n a s tę p u ­ ją c y c h w n io sk ó w : 1) d la s p e k u la c ji is to tn e je s t sk ie ro w a n ie n a p e w ie n p rzed m io t tra n s c e n d e n ta ln y , b y t in te lig ib iln y , a n ie n a o b ie k ty w n ą rz e c z y ­ w is to ś ć , co im p lik u je id e a lis ty c z n y p o d z ia ł św ia ta n a k ró le stw o id e i oraz d zied z in ę rz e c z y d o stę p n y c h d o św ia d c z e n iu ; 2) ty p o w y m i zab ie g am i spe- k u la ty w n y m i są: W e se n s c h a u , tr a n s c e n d e n ta ln a an aliza, ro zu m ien ie, a p rio ­ r y c z n a sy n te z a . Są to zaw sze s u b ie k ty w n e i n ie p o w ta rz a ln e m a n ip u la c je ;

3) w y n ik i p o z n a n ia sp e k u la ty w n e g o , rzek o m o a p o d y k ty c z n ie p raw d ziw e, n i e p o d le g a ją ro z s trz y g a ją c e m u k ry te riu m p ra w d y — sp o łeczn ej p ra k ty c e . O tóż w y d a je się, że o są d u „ s p e k u la c ji" d o k o n a n o tu w p ro w a d z a ją c p e w n e z n ie k s z ta łc a ją c e rzecz u p ro szczen ia. Po p ierw sze, zab ie g i p o zn aw cze sto so w a n e w z a k re s ie filozofii s ta w ia się tu n a je d n y m poziom ie z m e to ­ d am i n a u k szczeg ó ło w y ch . T ym czasem c h y b a n ik t z w sp ó łc z e sn y c h o b ro ń có w ■owych zab ie g ó w n ie ch ce ic h u ż y w a ć do b u d o w a n ia te o ry j p rz y ro d n ic z y c h .

M a ją o n e słu ży ć do p o z n a w a n ia rz e c z y w isto śc i w je j n a jp ro s ts z y c h k o ­ n ie c z n y c h u w a ru n k o w a n ia c h , n ie le ż ą c y c h n a lin ii p ra w id ło w o śc i u jm o w a ­ n y c h przez fizy k ę czy bio lo g ię. Po d ru g ie, z e sta w io n o tu o b o k sieb ie „m a­ n ip u l a c je ” o ró ż n e j n a tu rz e i n a stę p n ie o cen io n o je łącz n ie n a p o d sta w ie

o p isu n ie k tó ry c h n ie n a jle p sz e j ja k o ś c i. J e ś li te rm in e m ,.s p e k u la c ja ” o b e j­ m iem y w sz y stk ie sp o so b y p o z n a w a n ia ro szczące so b ie p ra w o do p raw d y , a ró ż n e od m e to d w ła śc iw y c h p rz y ro d o z n a w stw u , to n a le ż y d o k ła d n ie o d ­ d zielać po szczeg ó ln e o d m ia n y sp e k u la c ji. N ie w sz y stk ie z a k ła d a ją np. p o ­ d z ia ł rz e c z y w isto śc i n a św ia t id e i i św ia t p rz e d m io tó w m a te ria ln y c h , n ie w sz y stk ie n ie d a ją się p o w ta rz a ć i r a c jo n a ln ie k o n tro lo w a ć . D ość p rz e k o ­ n u ją c o p o k a z a n o ju ż, że p e w n e p o sta c i s p e k u la c ji sto so w a n e w fen o m e n o ­ logii lub w filozofii b y tu p ro w a d z ą do re z u lta tó w n ie p o w ą tp ie w a ln y c h , aczk o lw iek ow ą n ie p o w ą tp ie w a ln o sć z d o b y w a się in acz ej niż w n a u k a c h szczeg ó ło w y ch . Z resztą, g d y b y zesp ó ł prof. K o rch a cen ił ty lk o ściśle em p i­ ry c z n e m e to d y p o zn an ia , to c h y b a o stro ż n ie j fo rm u ło w a łb y ro z s ia n e w jego· p ra c y tw ie rd z e n ia z z a k re s u m a te ria liz m u d ia le k ty c z n e g o .

D ru g a p rz y k ła d o w o w y b ra n a k w e stia szczeg ó ło w a to p o ję c ie p ra k ty k i, k tó ry m a u to rz y sz a fu ją b a rd z o szczodrze. P ra k ty k a ro z u m ia n a ja k o c a ły sp o łe c z n y p ro c e s m a te ria ln e g o p rz e k s z ta łc a n ia ś w ia ta m a b y ć n ie ty lk o k ry te riu m p raw d ziw o ści p o zn an ia , lecz ta k ż e jeg o p u n k te m w y jśc ia , s iłą n a p ę d o w ą i celem . C h a ra k te ry s ty k a ty c h fu n k c ji p ra k ty k i i ich w z a je m ­ n y c h p o w ią z a ń je s t je d n a k ta k lu źn a, że fa k ty c z n ie n ie d a je m eto d o lo g ii o p e ra ty w n y c h n a rz ę d z i p o ję c io w y c h p o z w a la ją c y c h s y s te m a ty c z n ie o p isy ­ w ać p ro c e s z d o b y w a n ia w ie d z y i je g o re z u lta ty . N a w ątp liw o ść, czy p ro s ta o b se rw a c ja , przez k tó r ą sp ra w d z a się n ie k tó re h ip o tezy , m usi by ć tr a k to ­ w a n a ja k o szczeg ó ln a fo rm a p ra k ty k i, a u to rz y o d p o w ia d a ją tw ie rd z ą c o . Ale· zaraz p o tem d o w ia d u je m y się, że zw iązek o b se rw a c ji z p r a k ty k ą je s t j e ­ d y n ie ta k i, że o b se rw a c ji d o k o n u je się 1° w o p a rc iu o p e w n e stw ierdzone· e k s p e ry m e n ta ln ie p ra w a i 2° — d zięk i o d p o w ied n im p rz y rz ą d o m w y tw o ­ rzo n y m przez czło w iek a. C zy w o b ec ta k ie g o p o śre d n ie g o zw iązk u o b se r­ w a c ji z p ra k ty k ą je s t rzeczą w ła śc iw ą głosić, że o sta te c z n y m sp ra w d z ia n e m w szelk ich h ip o te z p o z o sta je sp o łeczn a p ra k ty k a ?

W y d a je się, że n ie dość w sz e c h stro n n e i k ry ty c z n e u ję c ie w ie lu p o ru sz o ­ n y c h w k sią ż c e z a g a d n ie ń sp o w o d o w a n e je s t g łó w n ie sto su n k o w o n ik ły m w y k o rz y sta n ie m p ra c n ie m a rk sisto w sk ic h te o re ty k ó w n a u k i. A u to rz y często- stw ie rd z a ją , że „ b u rż u a z y jn a " filozofia n a u k i ro z w ią z u je d a n ą k w e stię w ad liw ie, a le c z y te ln ik n a b ra łb y w ięk szeg o p rz e k o n a n ia do ro z w ią z a ń p r e ­ z e n to w a n y c h w ich dziele, g d y b y p rz e śle d z ił k ry ty k ę sta n o w isk np. Ph.. F ra n k a , C. G. H em pla, E. N a g ła , W . V. Q u in e a czy K. A jd u k ie w ic z a . C ie ­ k aw e, że w c a łe j k sią ż c e n ie fig u ru je żad n e n azw isk o p o lsk ie . C zy n a le ż y to tłu m a c z y ć je d y n ie b a rie rą ję z y k o w ą ?

K ończąc trz e b a stw ierd zić , że o m a w ia n a k sią ż k a p rz y n o si dużo in te re s u ­ ją c y c h in fo rm ac ji i ro z w a ż a ń w ty c h p a rtia c h , w k tó ry c h a u to rz y p o ru s z a ją się n a p łaszczy źn ie ściśle m e to d o lo g ic z n e j. J e ś li p re z e n ta c ja ta k ie j czy in ­ n e j p ro b le m a ty k i n a w e t budzi w c z y te ln ik u n ie d o sy t, to w k a ż d y m razie· d o sta rc z a p u n k tu w y jś c ia re f le k s ji n a d n a u k o w y m p ro c e se m poznaw czym * G orzej n a to m ia s t p rz e d s ta w ia ją się te u stę p y , w k tó ry c h o d w o łan o się do- p o ję ć i tez filozoficznych. N ie u le g a w ątp liw o ści, że tru d n o je s t u p ra w ia ć

p e łn ą te o rię n a u k i bez o p a rc ia się n a ja k ie jś te o rii p o z n a n ia i o n tologii. A le z esp ó ł prof. K o rch a n ie z a d a ł sobie tru d u d o sta te c z n e j e k sp lik a c ji sto ­ so w a n y c h przez sieb ie k a te g o rii filo zo ficzn y ch i p o k a z a n ia ic h o czy w isty ch zw iązk ó w z p ro b lem am i m eto dologicznym i.

J. H erb u t

I. I. G riszkin , P o n ja tie in iorm acii, Ł o g ik o -m e to d o io g ic ze sk ij a sp e k t, Izda- tie ls tw o „ N a u k a ” , M o sk w a 1973.

W y ra z in fo rm a c ja p rz e ż y w a o b e c n ie sw ój ro zk w it. J e s t o d m ien ian y w ró ż n y c h p rz y p a d k a c h . W ch o d zi ta k ż e ja k o e le m e n t k o n s ty tu ty w n y do n a z w o raz tre ś c i ró ż n y c h gałęz i w ied zy . W y s ta rc z y p rz y k ła d o w o w sp o ­ m n ieć o te o rii in fo rm ac ji n a u k o w e j, in fo rm a ty sty c e , in fo rm a ty c e 1. O sta tn ia z w y m ie n io n y c h d zied zin w ie d z y d o s ta ła się n a w e t do p ra s y co d zie n n ej. T o też nic d ziw nego, że cią g le u k a z u ją się n o w e o p ra c o w a n ia zaró w n o te o rii in fo rm a c ji2, ja k i je j a s p e k tó w m e to d o lo g ic z n y c h o raz filozoficznych. L ite­ r a tu r a z z a k re s u p o w y ższy ch z a g a d n ie ń w z ra sta w p ro st law in o w o . P u b lik a ­ c ji je s t co raz w ię c e j. J e d n ą z te g o ro d z a ju p ra c o c h a ra k te rz e m eto d o lo g icz­ ny m je s t w ła śn ie re c e n z o w a n a k siążk a. J e j p o ja w ie n ie się św iad czy o zw ięk ­ sz a ją c e j się sam o w ied zy n a u k o w e j w o d n ie sie n iu do p o ję c ia in fo rm ac ji. Z ch w ilą k ie d y te o r ia z o sta je u ję ta p re c y z y jn ie , p o ja w ia się w n a tu r a ln y sp o só b p o trz e b a d o k o n a n ia n a d n ią re fle k s ji n a u k o w e j. Z teg o ro d z a ju s ta ­ n em rz e c z y m am y do c z y n ie n ia w p rz y p a d k u te o r ii in fo rm ac ji. T oteż, w in ­ te re s u ją c y m n as p rz y p a d k u , r e je s tr u je m y n ie b y w a le szy b k ie p rz e jśc ie od ro z w a ż a ń o d n o sz ą c y c h się"· do sam ej d zied z in y do ro z w a ż a ń o d n o szący ch się do m e ta d zied zin y . P rzecież h is to rię te o rii in fo rm ac ji m ożna ro z p o c z y ­ n a ć z ch w ilą u k a z a n ia się p ra c C. S h an n o n a, a w ięc z ro k ie m 1948. P ra c e H a rtle y a i N y q u ista , w cz e śn ie jsz e o 20 lat, n ie sp o w o d o w a ły teg o ro d z a ju e k sp lo z ji n a u k o w e j, ja k ą o b se rw u je m y po u k a z a n iu się p ra c S h an n o n a. W sz y s tk o to św ia d c z y n ie w ą tp liw ie o dużej d o jrz a ło śc i n a u k o w e j sam ej te o rii in fo rm ac ji, ja k i o w ażn o ści je j w z a sto so w a n ia c h o ró żn o ro d n y m c h a ra k te rz e . T e o rię in fo rm a c ji sto su je się p rzecież w ró ż n y c h n a u k a c h , a ta k ż e w te c h n ic e , sztu ce, m uzyce itd. J e j w p ły w y s ię g a ją n a w e t do filo ­ zofii. N ie ty lk o d lateg o , że in s p iru je o n a in te re s u ją c e z a g a d n ie n ia filo zo ­ ficzn e o raz św ia to p o g lą d o w e , ale ta k ż e z te j ra c ji, iż p o ję c ie in fo rm ac ji p rz e ż y w a isto tn e, u o g ó ln ia ją c e p rz e m ia n y p rz y b ie ra ją c c h a ra k te r p o ję c ia

1 Por. J. R a ta je w sk i, W s tę p do in fo rm a cji n a u k o w e j, K ato w ice 1973, 23. 2 J e d n ą z n o w szy ch p o z y c ji teg o ro d z a ju w lite r a tu rz e p o lsk iej je s t p ra c a W . S obczaka (E lem enty te o rii in fo rm ac ji, W a rs z a w a 1973).