Z nowszych badań nad III wiekiem Cesartwa rzymskiego

Kotula, Tadeusz

Z nowszych badań nad III wiekiem

Cesartwa rzymskiego

Przegląd Historyczny 78/2, 269-277

1987

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

T A D E U S Z K O T U L A

Z nowszych badań nad III wiekiem Cesarstwa rzymskiego

T em at sfo rm u ło w an y w ty tule d o m ag a się w yjaśnień. D zieje III w. n.e. przed staw iają jed en z trudniejszych p ro b lem ó w badaw czych h istorii staro ży tn ej, a to w zw iązku z n o torycznym i n ied o sta tk am i źródeł. Stulecie pow szechnie u zn an e za w ielki p rzeło m , stan o w iący u schyłku epoki w czesnego C esarstw a przejście d o p ó ź n eg o , zasługuje z d an iem w ielu b ad aczy na definityw ne w y o drębnienie w periodyzacji h istorii staro ży tn eg o R zym u ja k o p o śre d n i e ta p m iędzy „pryncy- p a te m ” a „ d o m in a te m ” . W dotych czaso w y ch ujęciach d łu g o prz ew ażała c h ara k te ry sty k a tego o k resu ja k o d o b y najgłębszego kryzysu Im perium R om anům , w ew nętrznego i zew nętrznego, z w ysunięciem na pierw szy p lan zjaw isk schyłkow ych. S tąd też pojęcie „kryzys III w ieku” weszło na trw ałe d o św iatow ej nauki.

S y m p to m y kryzysow e isto tn ie w ystąpiły w różnych dziedzinach życia ów czesnego p ań stw a i społeczeństw a rzym skiego, ze szczególną ostro ścią po w ygaśnięciu dynastii Sew erów , co sp raw iło , że za po czątek przejściow ego e ta p u zw ykło się w lite ratu rze p rzyjm ow ać zbyt m oże m echanicznie i um ow nie ro k 235. F a k tem jest. iż na tej m niej więcej cezurze u ryw ają się głów ne w spółczesne relacje h isto rio g raficzn e: z n a k o m ite dzieło K asjusza D io n a (d o 229 r. w w yciągach) o ra z H e ro d ia n a (d o 238). Po nich skazani jesteśm y — w zakresie histo rio g rafii — niem al w yłącznie n a lak o n iczn e streszczenia w p ó źn o rzy m sk ich e p ito m ac h , ja k też n a w ątpliw ej w arto ści łacińskie b io g rafie kolejnych cesarzy od H a d ria n a d o N u m e ria n a w p ostaci tzw. „ H isto ria A u g u s ta " , w edle p rzew ażającej opinii dzieła z sam ego k o ń c a IV lub z p o czątk ó w V w. W tej sytuacji p ierw szorzędnego znaczenia n a b ie rają d a n e n u m iz m aty k i, szczególnie liczne w III w. n.e. em isje m o n et im p erialn y ch oraz m en n ic a u to n o m iczn y ch . M im o m nogości o p ra co w a ń nie p o zw alają o n e n a rozw iązanie w ielu pod staw o w y ch kw estii, k tó re p o zo stają bez odpow iedzi w antycznej tradycji literackiej. Jed n o cześn ie po g łęb iający się kryzys znalazł odbicie w znacznym regresie ź ró d eł epigraficznych, zw łaszcza od drugiej połow y III w. W m ałej ty lk o m ierze w ypełnienie dotk liw y ch luk u m ożliw iają d o k u m en ty p apirusow e z rzym skiego E g ip tu , o isto tn y m znaczeniu głów nie dla ustaleń c h ro n o lo g iczn y c h . C h ro n o lo g ia w ydarzeń III w. należy d o najb a rd ziej skom p lik o w an y ch p ro b lem ó w tej przełom ow ej epoki. P rzy k ład o w o — p o dziś dzień trw a dyskusja n a d wielce k o n tro w e rsy jn ą d a tą perskiej niew oli cesarza W alerian a (259 lub 260).

W tych o k olicznościach ciągle b ra k syntetycznego o p ra co w a n ia III w., k tó re o d p o w iad ało b y dzisiejszem u stanow i wiedzy. N ależy się o baw iać, iż w y p ad n ie n a nie jeszcze d ługo czekać.

W niniejszym przeglądzie d o k o n a n o w y b o ru 25 pozycji bib lio g raficzn y ch , p rzed e w szystkim książkow ych, z o sta tn ie g o dziesięciolecia, k tó ry m zaw dzięczam y d o ść z asad n iczą rewizję d o ­ tychczasow ych zap a try w ań na zjaw iska k ry z y so w e 1. P rzy jęto przy tym n astęp u jący uk ład rzeczow y: zagadnienia p o lity czn o -u stro jo w e, sto su n k i sp o łe czn o -g o sp o d arcze, k u ltu ra z religią.

1 A u to r zdaje sobie spraw ę z subiektyw ności d o k o n a n e g o w y b o ru w m asie publikacji, k tó ry ch o g ro m n ą w iększość sta n o w ią a rty k u ły ty p u przyczynkow ego, a m ały jed y n ie p ro cen t obszerniejsze stu d ia pośw ięcone ró ż n o ro d n y m asp e k to m kryzysu III w. o raz o p ra co w a n ia

270

W e w nikliw ym stu d iu m źró d ło w y m F. H a r t m a n n z ap re ze n to w ał p ró b ę w yjaśnienia zaw iłego m ech an izm u zm ian n a tro n ie cesarsk im , p rzep ro w ad zan y ch w III w. najczęściej siłą przez u z u rp ato ró w - ..w ojskow ych cesarzy ". D o k o n a ł szczegółow ej analizy przyczyn i skutk ó w ow ych H errscherw echsel w d o b ie głębokiego im p a su w ładzy cen traln ej o ra z przedstaw ił d ążen ia co w ybitniejszych pryncepsów . od G a lien a d o P ro b u sa . m ające n a celu jeg o przezw y ciężen ie2. Szczególnej w ym ow y n a b ie ra lista ..leg aln y ch " a u g u stó w i u z u rp a to ró w w pięćdziesięcioleciu o d zab ó jstw a Sew era A le k sa n d ra w 235 r. d o p o czątk ó w rząd ó w D io k lec jan a w 284 r. W czasie tym niem iecki b ad acz naliczyć m ógł aż 40 p re te n d en tó w przeciw staw iających się n ad R enem i D u n ajem , n a W schodzie i w A fryce 25 w sum ie w ładcom u zn an y m za p ra w o w ity c h 3. O znacza to . że przeciętnie w ciąg u każdych trzech la t d o w ładzy cesarskiej p re te n d o w a ło czterech ryw ali. W w ykazie w ystępują m .in. u z u rp a to rz y w yniesieni przez w ojsko przeciw ko innym u z u rp ato ro m .

N a tle kryzysu III w., je g o przyczyn w ew nętrznych i zew n ętrzn y ch , a u to r klasyfikuje poszczególne form y zm ian y rz ąd ó w w trad y cy jn y m scenariuszu w ojskow ych uzurpacji. P o d k reśla udział, jak i w tych p rzew ro tach p rz y p ad a ł cywilnej ludności prow incji z ao p a tru ją cy c h arm ię w b ro ń i żyw ność. P o d d aje u z asad n io n ej krytyce p rzecenianie w alki klasow ej w rozgryw kach o tro n , zb y t schem atyczne p o g ląd y n iek tó ry ch now o ży tn y ch histo ry k ó w . P rzyjm uje now szy p u n k t w idzenia, że ruchy ty p u tzw. Im perium G alliarum lub O rientis nie w ykazyw ały tendencji separatystycznych. S tw ierdza pozytyw ne znaczenie o so b isteg o u d ziału sam ych cesarzy w w ypraw ach przeciw p re te n d en to m . N ależy się zgodzić z k o n k lu zją , że n a d er często zm iany w o b sad zie najw yższych stanow isk w p a ństw ie p ogłębiały w ew nętrzny kryzys. Przy tym jed n a k przygotow yw ały, n iejak o a u to m a ty c zn ie , g ru n t p o d ogólne refo rm y polity czn o -u stro jo w e, k tó ry ch d o k o n a n ie sta ło się k o niecznością ju ż w d obie tetrarch ii.

N a m ateriale n u m izm aty czn y m W . K u h o f f p o k u sił się o w yjaśnienie pew nych dyskusyjnych kw estii dotyczących p a n o w an ia W alerian a (253— 259?) o ra z jeg o syna G alien a, w sp ó łreg en ta, później następcy, nie bez zw ięzłego o b ra zu sam ych rz ą d ó w 4. R ozdziały o stanie b a d ań , o politycznej p ro p a g an d z ie o b u cesarzy w ich m ennictw ie niew iele w n o szą now ego; bardziej interesujące są uw agi o p o rtre ta c h w ładców ja k o w yrazie ideologicznych p ro g ram ó w . N a szczególną uw agę zasługuje ro zd ział pt. ..O sąd G a lien a w staro ży tn o ści a dziś” .

N ajdłuższe w d o b ie kryzysu III w. rząd y tego n iep rzeciętn eg o w ładcy (253— 268) sta n o w ią p rzed m io t zn ak o m ite j m o n o g rafii p ió ra L. D e B l o i s 5. W staro ży tn o ści zyskały one zdecydow anie negatyw ną ocenę, d łu g o u trzy m u jącą się rów nież w now ożytnej h isto rio g rafii. A u to r przeciw staw ił się zaró w n o an ty czn y m ja k w ielu dzisiejszym o p in io m na tem a t G alien a. P o d d ał g ru n to w n ej rew izji p o lity k ę cesarza, k tó rem u w y p ad ło p a n o w ać w najtru d n iejszy m okresie d ecentralizacji i zew nętrznego z ag ro ż en ia p a ń stw a , osobliw ie w latach po niew oli

o c h ara k te rze reg io n aln y m . D o 1975 r. g ru n to w n e o m ów ienie sta n u b a d a ń , z w ykazam i bibliograficznym i, znaleźć m o żn a w m o n u m e n taln y m w ydaw nictw ie A u fstieg und Niedergang der röm ischen W elt ( A N R W ) t. II 2, Berlin — N ew Y o rk 1975: Principal (P olitische Geschichte), ss. X II. 1061.

2 F. H a r t m a n n , H errscherw echsel und R eichskrise. U ntersuchungen zu den Ursachen und K onsequenzen der H errscherw echsel im Im perium R om anům der S o ldatenkaiserzeit (3. Jahrhundert n. Chr.), F ra n k fu t am M ain — B erlin 1982. '

3 A n alizu jąc pojęcie tyrannus o k reślające u z u rp a to ró w , H a rtm a n n nie z ap o zn aje fa k tu , że g ran ica m iędzy nim i a „leg aln y m i” pryncepsam i całkow icie się zacierała w m iarę ja k p ierw otni pretendenci odnosili zw ycięstw a nad dotychczasow ym i w ładcam i Im perium .

4 W. K u h o f f , H errschertum und R eichskrise. D ie R egierungszeit der römischen Kaiser Valerianus und Gallienus (253— 268 n. Chr.), B erlin 1979. N ie m ogłem się z ap o z n ać z p o d staw o w ą dla tego o k resu ro z p ra w ą d o stę p n ą jed y n ie w m aszynopisie: M . C h r i s t o l , L 'E ta t rom ain et la crise de l'E m pire sous le règne des em pereurs Valerien et Gallien (253— 268), P aris

1981.

W alerian a. Z arz u ty a m o ra ln o ś c i. zniew ieściatości. p o lity c zn o -m ilitarn e g o niedołęstw a staw ian e G alienow i przez staro ży tn y ch uznał w znacznej m ierze za oszczercze, lecz przypisał ich a u to rs tw o ty lk o częściow o opozycji senatorskiej.

Belgijski uczony d o k o n a ł w sum ie jeśli nie pełnej re h ab ilitacji, to w każdym razie n ow ego, o d m ien n eg o ujęcia p o staci i d ziałalności G a lie n a. n a co p o zw alają naw et źró d ła literackie, ale p rz ed e w szystkim m on ety , inskrypcje i dzieła s z tu k i6. S tw ierdził, że w swych refo rm ach w ojskow ych o raz a d m in istracy jn y ch (usunięcie se n a to ró w ze stan o w isk dow ódczych w arm ii ok. 260 r., p rzek azan ie ich ek w ito m ) d ał cesarz d o w o d y ro z sąd n e g o p ra g m aty z m u , w yzyskując długow ieczne do św iad czen ia ekw ickich viri m ilitäres. O p ryncypialnej w alce z senatem ja k o insty tu cją nie m oże być naw et m ow y. W k o n sek w en tn ej o b ro n ie interesów w ładzy cen traln ej zd o b y ł się n a ta k to w n ą i d y p lo m aty czn ą to leran cję w obec u z u rp a to ró w na W schodzie i Z ach o d zie, w pew nym sto p n iu resp ek tu jąc ich m ilita rn e zasługi (o d p ieran ie n ajazdów b arb arzy ń sk ich ), u n ik ając w m iarę m ożności w ojen do m o w y ch , n a k tó re nie pozw alał d łu g o trw ały kryzys o słab io n e g o pa ń stw a. W polityce religijnej i k u ltu rze to ro w a ł d rogę c esarsk iem u a u to k ra ty z m o w i. um iejętnie łącząc tra d y c jo n a liz m (klasycystyczny „ ren e sa n s” w oficjalnej sztuce) z d ążen iam i d o pod n iesien ia prestiżu b o sk ie g o w ładcy (przejście d o „ ek sp resjo n izm u " w im p erialn ej rzeźbie p o rtreto w ej). Słow em — d ał w całej swej w szechstronnej d ziałalności d o w o d y polity czn eg o realizm u o raz zro zu m ien ia d la tendencji w ieku i głębokich p rzem ian , zw iastujących n a ro d zin y p ó ź n eg o C esarstw a.

Z najpow ażniejszym o p o re m sp o tk a ł się syn i n astęp ca W aleria n a w zb u n to w an ej rzym skiej G alii. Jej losam i od 260 r. zajął się I. K ö n i g w książce będącej pierw szym w now szej lite ratu rze w yczerpującym op raco w an iem dziejów „ p a ń s tw a galijskiego” 7. W zw iązku z tym dość zad o m o w io n y m w now ożytnej lite ra tu rz e pojęciem a u to r definityw nie u d ow odnił, że tzw. Im perium G alliarum . d łu g o u w ażane za tw ó r sep araty sty czn y , p olega w tak im ro zu m ien iu n a błędnej in te rp reta cji an ty czn y c h źródeł. T erm in ten oznaczał po p ro stu w ładzę P o stu m u sa i jeg o następców n ad T rzem a G aliam i, bez pretensji d o tw o rzen ia o drębnej organizacji p aństw ow ej. K ö n ig p rz ek o n u jąc o w ykazał, że galijscy u z u rp ato rzy p reten d o w ali, w p ro st przeciw nie, d o w ładzy n a d całym Im p eriu m , jed y n ie czasow o o g ran iczając się d o o b ro n y pow ierzonych sobie prow incji p rzed germ ańskim i na ja zd am i. R ów nież rzekom y p a rty k u la rn y „ s e n a t” P o stu m u sa, in sty tu cja, w któ rej w id zian o jed e n z k o ro n n y c h d o w o d ó w separatystycznej p o lity k i, ok azu je się n iep o ro zu m ien ie m . S treszczone tu w yw ody stan o w ią isto tn e novum in teresującej p racy o p artej n a solidnej p o d staw ie źródłow ej (zw łaszcza stu d iu m m o n et i n ap isó w ; cenny an ek s epigraficzny). z k rytycznym w yk o rzy stan iem rozległej lite ratu ry p rz ed m io tu (obszerny przeg ląd b a d ań o d C. J u l l i a n a w części następ n ej). Praw ie po ło w a książki dotyczy rząd ó w sam ego P o stu m u sa, n a niekorzyść późniejszych galijskich u z u rp ato ró w z o sta tn im i, obu T etrici w łącznie, lecz tłu m aczy się to stan em źródeł.

N o w ą p ró b ę przed staw ien ia rów noległych w ydarzeń na W schodzie, a m ianow icie p ersk o - -rzym skich w ojen III w., od G o rd ia n a III d o W alerian a, p o d ją ł E. K e t t e n h o f e n przy g ru n to w n y m w yzyskaniu słynnej trójjęzycznej inskrypcji k o m m em o racy jn e j S za ch p u ra I (tzw. R es gestae Diví Saporis), k tó rej relacje k o n fro n tu je z literack ą trad y c ją g re c k o -ła c iń sk ą 8. W re k o n stru k cji fak tó w o raz ż m u d n y m u sta la n iu to p o g rafii posłużył się n a d u żą skalę m eto d ą k a rto g ra fic z n ą. S k o n sta to w a ł sta łą niem al przew agę p e rsk ą w b a d an y m okresie. P u n k t k u lm inacyjny d ziałań w ojennych stan o w iła ciężka klęska W aleria n a p o d K a rrh a e (E dessą)

b Jeg o p u n k t w idzenia przyjm uje się w najnow szych b a d a n ia c h ; np. W . К u h o f f . op. cit., passim .

7 I. K ö n i g . D ie gallischen Usurpatoren von P ostum us bis Tetricus, M ü n ch en 1981 („V estigia. B eiträge z u r A lten G esch ich te” , t. 31).

8 E. K e t t e n h o f e n . Die röm isch-persischen Kriege des 3. Jahrhunderts n. Chr. nach der Inschrift Saphurs I. an der K acbe-ve Z a rto št (Š K Z ). W iesbaden 1982.

272

i jeg o wzięcie d o niew oli, k tó re a u to r d a tu je zg o d n ie z przew ażającym i dziś ustaleniam i na 260 r. W tym że czasie po raz d rugi p ad la A n tio ch ia. P rócz cennych eksk u rsó w i m ap o d n o tu je m y streszczenie w jęz y k u n o w o p e rsk im ob o k an gielskiego Sum m ary.

O b ra z III w. w jednej w ybranej prow incji, a m ianow icie Betyce, najb o g atszej, najlepiej rozw iniętej części rzym skiej H iszp an ii. W b a d a n ia c h zjaw isk kryzysow ych zachodzących w p ro w in cjach tego ty p u należy się szczególnie w ystrzegać u p roszczonych sądów . N iełatw eg o też z ad a n ia p odjął się w swej niew ielkiej m o n o g rafii J. F. U b i ň a 9. A u to r stw ierdza n a rasta n ie kryzysu w życiu e k o n o m iczn o -sp o łe czn y m (ro ln ic tw o , system e k sp lo atacji ziem i, fo rm y w łasności z iem skiej; w ydobycie sreb ra i ru d y żelazn ej; rzem iosła i h an d el), w sto su n k a c h politycznych o ra z adm in istracy jn y ch s tru k tu ra c h Betyki (kryzys m iast i m iejskiego społeczeństw a, najazdy germ ańskie), wreszcie w k u ltu rz e (p rzem ian y w religii: schyłek trad y cy jn y ch k u ltó w rzym skich, rozw ój religii o rien taln y ch , chrześcijaństw o). Pew ne ujęcia w ydają się zbyt schem atyczne i u o g ó ln io n e (np. sch em at zw iązk u m iędzy kryzysem m iast i ich niew olniczym i villae a w zrostem wielkiej w łasności ziem skiej i k o lo n á tu ).

Czy staro ży tn i zdaw ali sobie spraw ę z g eneralnego kryzysu og a rn iając eg o Im p e riu m : p olitycznego, ek o n o m iczn o -sp o łecz n eg o , k u ltu ro w eg o ? N a to tru d n e py tan ie o d p o w ia d a a firm aty w n ie G . A l f ö l d y w in teresu jący m a rty k u le, głów nie n a p o d sta w ie antycznych relacji literack ich ja k o od b icia w zględnie w iary g o d n y ch p o g ląd ó w przedstaw icieli w arstw w yk ształco ­ n y c h 10. Jego zdaniem dość o g ó ln a św iadom ość rzeczyw istej sytuacji b u d ziła się i pogłębiała w to k u III w. w raz z n a rasta n ie m kryzysu (u p ad ek a u to ry te tu w ładzy c en traln ej, uzurpacje i n ajazd y b arb arzy ń có w , z ałam an ie życia g o sp o d arczeg o , ucisk społeczny, kryzys m o raln y i religijny). K ry ty k a pan u jący c h sto su n k ó w m iała specyficzny sens zw łaszcza w głosach a p o lo g etó w chrześcijaństw a, n o to ry czn ie tendencyjnych, ale p rzedstaw iali oni w szelkie przejaw y zła z zadziw iającym realizm em i z n ajo m o ścią rzeczy (szczególnie C y p rian , b isk u p K artag in y ). Pow szechnym staw ało się p oczucie zag ro żen ia o g ólnego p o rz ą d k u , n a k tó ry m o p ierał się O rbis Rom anus, a w konsekw encji zro zu m ien ie pilnej p o trze b y w szechstronnych reform .

Polskim czytelnikom w y p ad n ie szczególnie zalecić tru d n o d o stę p n ą w k ra ju p racę zb io ro w ą pt. „R zym ski Z ac h ó d w III w ” , sta n o w iąc ą (w śród kilk u innych now szych pu b lik acji) zasadniczy przełom w u jm o w an iu dziejów teg o ok resu . Są to m ateriały m iędzynarodow ej kon feren cji w O k sfo rd zie (1980 r.), ogłoszone w 33 a rty k u ła c h a u to rs tw a głów nie brytyjskich a rc h e o lo g ó w 11. Z naciskiem n a sto su n k i g o sp o d arczo -sp o łeczn e i k u ltu rę , dw a to m y pracy dzielą się na bloki tem aty czn e: e k o n o m ik a i h an d el, sztu k a (ceram ik a, rzeźba, arch ite k tu ra), religia o raz — w części regionalnej na o b sza ry : G a lia . B rytania. H iszp an ia, inne k raje rzym skiego Z ac h o d u , e u ro p ejsk ieg o jedynie, sk o ro p o m in ię to prow incje A fryki P ó łn o c n e j12. W sum ie p o w stało so lid n e p rzek ro jo w e o p ra co w a n ie z łożonych p ro b lem ó w III w. na w ym ienionym tery to riu m , przy w yzyskaniu najnow szych b ad ań arch eo lo g iczn y ch . Z a p o d staw o w e novum uznać należy w ykazanie n a k o n k re tn y m , szczegółow ym m ateriale, że sto p ień w ew nętrznego kryzysu był w poszczególnych p ro w in cjach b a rd z o zró żn ico w an y , ledw ie d o tk n ą ł izo lo w a n ą od k o n ty n en ta ln y c h w ydarzeń B rytanię, a p rzy b rał ostrzejsze fo rm y znacznie później niż d o tą d p rzy p u szczan o (nie p rzed p o ło w ą III w.). A u to rzy e k sp o n u ją pozytyw ne p rzem ian y zach o d zące w życiu p ro w in cjo n aln eg o społeczeństw a, to ru ją c e d ro g ę w ielkim refo rm o m d o b y tetrarch ii i późniejszym (zw łaszcza R. R e e c e : „ C risis o r C h a n g e ? ” ). P rzy k ład o w o kilka w ażniejszych o siągnięć: d o k o n a n o isto tn ej rewizji ch ro n o lo g ii sto p n io w e g o z an ik u p ro d u k cji terra sigillata

4 J . F . U b i ń a , L a crisis del siglo I I I en la Betica, G ra n a d a 1981.

10 G . A l f ö l d y . The Crisis o f the T hird C entury as seen by Contem poraries. „ G ree k — R o m an a n d B yzantine S tu d ies” t. XV, 1974. s. 89— 111.

11 A. K i n g , M . H e n i g (w yd.), The R om an W est in the Third C entury. C ontributions fro m Archaeology and H istory (B A R , IS 109) t. I— II, O x fo rd 1981.

12 N ależy z an o to w a ć, że p o jed n y m ty lk o arty k u le p rzy p ad ło n a Italię (śro d k o w ą) i p row incje n a d d u n ajsk ie (Illyria).

na Z ach o d zie, jed n e g o z głów nych k ry terió w stra ty g ra ficzn y ch d a to w a n ia zab y tk ó w i fak tó w (A. K i n g ) ; stw ierd zo n o , że nie w szystkie drogi p ro w ad ziły d o R zym u z biegiem III w., epoki zw iastującej p o d w ielu w zględam i przedśw it eu ro p ejsk ieg o średniow iecza (szlak ró w n o ­ leżnikow y z B rytanii przez G e rm a n ię na W schód. R. R eece); p o d w a żo n o wiele schem atycznych sądów na tem at kryzysu m iast o raz, ich k o sz tem , w z ro stu w ielkich d o m en i rozw oju k o lo n á tu ; d o k o n a n o krytycznej oceny trad y cy jn y ch opinii o s k u tk a ch n ajazd ó w b a rb arz y ń sk ic h (m .in. w H iszpanii. S. J. K e a y ) ; cen n e a n alizy p o św ięcono p ro b lem aty c e p rz em ian w system ie m o n eta rn y m o raz cyrkulacji p ien iąd za (C. E. K in g , R. R e e c e ) ; d u ży zespół stud ió w pozw olił uw ypuklić niezm iernie w ażne zjaw isk o tzw. ren esan su celtyckiego, nasila n ia się regionalnych trad y cji w k u ltu rz e (w ierzen ia ; ceram ik a, rzeźba, a rc h ite k tu ra ). Z ap re ze n to w an e w p u blikacji n o w a to rsk ie spojrzenie z a ró w n o na zjaw iska kryzysow e ja k i na k o n stru k ty w n e procesy p rzem ian posłużyć m oże za ow ocny p u n k t w yjścia d la przyszłych ujęć syntetycznych.

P ro b lem o m kryzysu i d ą że n io m d o wyjścia zeń, okresow i od połow y III d o połow y IV w., pośw ięcone było tak ż e k o lo k w iu m zo rg an izo w an e w 1981 r. w S tra sb u rg u , rów nież dotyczące przede w szystkim eu ro p ejsk ich prow incji Im p e riu m 13. W śró d p ra c składających się na a k ta konferencji w ym ienim y a rty k u ł E. D e m o u g e o t na tem a t p olityki K o n s ta n ty n a W ielkiego w D alcia R ipensis epoki p ó źn eg o C esarstw a, w zw iązku z ew ak u acją w łaściw ej D acji za A u re lia n a ; stu d iu m C. L e p e l l e y a dotyczące obiegow ych w y o b ra żeń an ty czn y ch o d e k u rio n a ch - -b o g aczach u ciskających m iejskie spo łeczeń stw o ; J.-P . F é v r i e r o chrześcijańskiej sztuce (sark o fag i, m o zaik i) n a tle sto su n k ó w społecznych b a d an e g o ok resu .

T en sam m otyw przew o d n i — sukcesy w ro zw iązyw aniu kryzysu osiągnięte przez w ładze i przez sam o społeczeństw o, w ystąpił w nieco w cześniejszej książce am ery k ań sk ieg o h isto ry k a R. M a c M u l l e n a 14. Z teg o p u n k tu w idzenia daje a u to r przeg ląd różnych dziedzin życia p u blicznego w całym stuleciu 235— 337; relacje p o g a n i c h rze ścijan ; p ro p a g a n d a cesarska i jej efek ty ; szkoły i w ykształcenie w trosce o pod n iesien ie p o zio m u ośw iaty i n a u k i; k o d y fik acja p ra w a ; refo rm y system u pieniężnego i p o d a tk o w e g o ; rozw ój p ro d u k c ji i w ym iany to w a ro w ej; o rg an izacja o b ro n y granic. W e w szystkich sferach społecznej działalności dostrzega reakcje n a ch ao s p rzeło m o w eg o e ta p u dziejów rzym skich, p rzy p isu jąc szczególnie pozytyw ną rolę refo rm o m D io k lecjan a i K o n s ta n ty n a W ielkiego.

W tym że k ieru n k u p oszła najn o w sza m o n o g rafia D io k lec jan a p ió ra A nglika S. W i l l i a m s a . k tó ry w sam ym ty tu le połączy ł rolę w ła d c y — tw órcy system u tetrarc h iczn eg o , z rzym skim dziełem o d n o w y 15. W trzech głów nych częściach p rzed staw ił: w z ro st kryzysu i przesilenie; w y n u rzan ie się z c h a o s u ; now y ład — bilan s refo rm d o m o m e n tu w stąp ien ia n a tro n K o n s ta n ty n a 16. Pod k reślić trze b a z n ak o m ite p rzed staw ien ie genezy i rozw o ju tetrarch ii. z w yzyskaniem b ibliografii zn ac zn ie pow iększonej od czasu książki W. S e s t o n a .

D w ie p race o sztuce III w. M . B e r g m a n n p rzed staw iła stylistyczną ew olucję rzym skiego p o rtre tu w III w., szczególnie p o rtre tó w cesarskich, z o b szern y m om ów ieniem now ożytnych dyskusji n a ten tem a t od X IX w .17. Stw ierdziła p rz ep la ta n ie się trad y cji klasycystycznych z n u rtem now ych ory g in aln y ch tendencji odzw ierciedlających w w yrazie tw arzy w brew fo rm a l­

13 E. F r é z o u l s (w yd.), Crise et redressem ent dans les provinces européennes de l'E m pire (m ilieu du I I I e — m ilieu du I V e siècle ap. J .-С.), S tra sb o u rg 1983.

14 R. M a c M u l l e n , R om an G overnm ent's Response to C risis A . D. 235— 337, N ew H aven 1976.

15 S. W i l l i a m s . D iocletian a n d the R om an R ecovery, L o n d o n 1985.

16 Ze swej stro n y tak że D . T. B a r n e s pod k reślił o s ta tn io n o w a to rstw o re fo rm a to rsk ie g o dzieła o b u w ładców : The N ew E m pire o f D iocletian a n d C onstantine, C am b rid g e, M ass.

1981.

17 M . B e r g m a n n , Studien zu m röm ischen Porträt des 3. Jahrhunderts n. Chr., B onn 1977; p o d staw o w e o p raco w an ie p o rtre tu cesarskiego w tym ok resie: M . W e g n e r . D as röm ische H errscherbild t. III 3: G ordianus I I I bis Carinus, B erlin 1979: p o r. J. C . B a lt y , L'iconographie rom aine du l l ľ siècle, „ A n tiq u ité C lassiq u e” t. X L IX , 1980, s. 269— 285.

274

nem u realizm ow i klim at niepew ności ja k o zm ianę „ ro z d a rte j" kryzysow ej epoki (sw oisty „ ek sp resjo n izm "). Z d ru g iej stro n y , w sto p n io w o n asilającym się d ążen iu d o lin earn eg o tra k to w a n ia rysów tw arzy i w ku b izm ie bryły plastycznej znalazły ju ż w yraz c h arak tery sty czn e cechy sztuki p o rtreto w ej d o b y p ó źn eg o C esarstw a przech o d zącej od zw ykłego realizm u d o a b strak cji zgodnie z w ym ogam i zm ie n io n e g o sm ak u o d b io rcó w .

W p o d o b n y m sensie, od b icia kryzysu III w. w sztuce d o sz u k u je się rów nież K. F i t t c h e n , n a p rzy k ład ach p o rtre tó w cesarskich zw łaszcza ze zb io ró w rzym skich, śledząc ew olucję stylów i arty sty czn y ch u p o d o b a ń , p o w staw an ie now ego re p e rtu a ru fo rm przy c o raz w yraźniejszym zerw aniu z chęcią o d d a n ia realn eg o o b ra z u , na rzecz k u b isty czn eg o a b strak c jo n iz m u i stereom etrii. Z ad ziw iająco szybkie postęp y ow ych m utacji stylistycznych d o k ład n ie zbiegają się w czasie — n o tu je a u to r — z e tap em n ajgłębszego kryzysu C esa rstw a w sześćdziesiątych latach III w., ale w rosnącej sile n u rtu e k spresjoniśtycznego w y rażają się ju ż n o w a to rsk ie ten d en cje o k resu o d n o w y 18.

B ardziej sk ró to w o sygnalizuję p ra ce ogólniejsze, jed y n ie częściow o d o ty czące o m aw ianej d oby. W syntetycznym stu d iu m A . C h a s t a g n o l a pośw ięconym po lity czn em u i sp o łeczn o ­ -g o sp o d arczem u rozw ojow i p ó żn o rzy m sk ieg o Im p eriu m , w jeg o najlepszym ok resie od D io k lecjan a d o Ju lia n a A p o staty , znajd zie czytelnik zw ięzłą lecz tra fn ą c h ara k te ry sty k ę ró ż n o ro d n y c h procesów kryzysow ych III w. (a sp e k t m ilitarn y , e k o n o m iczn y , polityczny, ad m in istracy jn y , społeczny, m o raln y ), z p ró b ą w yjaśnienia ich przyczyn o ra z p e rio d y z a c ją 19. T a w stępna część książki służy a u to ro w i d o w y k aza n ia, że odro d zetiie p ań stw a rzym skiego w IV w. było m ożliw e dzięki d o św iad czen io m w yniesionym z o k resu kryzysu i p rzem ia n zm ierzających d o w ielkiej reform y.

N ależy o d n o to w a ć kilk a m o n o g rafii poszczególnych prow incji lub w iększych części Im p eriu m w epoce C esarstw a, z p a rtia m i ch ara k tery zu jący m i ich dzieje w III w. J. F. D r i n k w a t e r o p u b lik o w ał now ą histo rię rzym skiej G alii, bez N a rb o n eń s k ie j, d o 260 r. n.e. (p rac a m a być k o n ty n u o w a n a, t. II o bejm ie e ta p Im perium G alliarum , t. III dalsze o k re s y )20. D ziesiąty ro zd ział książki doty czy T rzech G alii w d o b ie kryzysu III w .21. A u to r zreferow ał w nim p o k a ź n ą now szą lite ra tu rę p rz ed m io tu , zajm u jąc stan o w isk o b a rd z o z bliżone d o p o glądów szkoły angielskiej, wyżej p rzed staw io n y ch , polem izując z daw niejszym i u ję c ia m i22. Jeg o zd an iem aż do sześćdziesiątych la t III w. w łaściw ie tru d n o m ów ić o kryzysie w G a lii; sytuację tej k rain y zn acznie pogorszył d o p iero g e rm ań sk i n ajazd lat 275/6, lecz i w ów czas zniszczenia w ojenne d o tk n ęły przede w szystkim o b szary w iększego zagęszczenia o sad n ictw a i strefy w ażniejszych połączeń k o m u n ik acy jn y ch . ·

G a lią Belgijską zajęła się w najnow szym o p ra c o w a n iu (1985) E. M . W i g h t m a n 23, z asłu żo n a głów nie dla b a d a ń n a d T rew irem i o k o licą m ia sta, św ietnej stolicy epoki późn eg o C esarstw a (m .in. „ R o m a n T rie r a n d the T rev eri” , 1970). P rzed staw iła ona w książce h istoryczne czynniki sprzyjające szybkiem u rozw ojow i p ó łn o cn o -w sch o d n ieg o rejo n u G a llia Belgica, do rzecza M ozy i M ozeli, o d siedem dziesiątych lat III w. ja k o głów nego zaplecza to w aro w eg o lim esow ych p row incji n ad reń sk ich . D o ln ej, a także po zo stałej przy Im p eriu m części G ó rn e j G erm an ii. W ykazanie nierów ności g o sp o d arczeg o i k u ltu ro w eg o aw an su zach o d n iej i w schodniej części Belgiki ju ż od połow y II w. n.e. stan o w i szczególnie cenny w kład zn ak o m itej m onografii d o św iatow ej n auki. '

18 K . F i t t c h e n , Die Krise des 3. Jahrhunderts n. Chr. im Spiegel der K unst, [w :] Krisen in der A n tik e — Bew usstsein und Bewältigung. D ü sse ld o rf 1975, s. 133— 144.

19 A . C h a s t a g n o l , L'évolution politique, sociale et économ ique du monde rom ain de D ioctétien à Julien. La m ise en place du régim e du B as-E m pire (284— 363). P aris 1982.

20 J. F. D r i n k w a t e r , R om an Gaul. The Three Provinces 58 В С — A D 260, L o n d o n 1983.

21 J. F. D r i n k w a t e r , op. c it., s. 212— 227. 22 Z o b . wyżej przyp. I I .

K siążka H. v o n P e t r i k o v i t s a , ..N a d re n ia w czasach rzy m sk ich ", jest o p raco w an iem dziejów i k u ltu ry tego te ry to riu m z arch eo lo g iczn eg o p u n k tu w idzenia, z naciskiem na ek o n o m ik ę i p ro cesy k u ltu ro w e 24. R ozd ział trzeci p t. K ryzys i jeg o przezw yciężenie (B e­ wältigung) jest d o ść p o w ierzchow ny w relacji i ch a ra k te ry sty c e zjaw isk politycznej n atu ry . Z d an iem a u to ra d a n e arch eo lo g iczn e d o w o d z ą dość pow ażn y ch zw łaszcza w drugiej połow ie III w. zniszczeń n a znacznych o b sza rac h o b u g erm ań sk ich p ro w in cji, k tó re d o k o ń ca d o b y Sew erów osiągnęły szczyt rozw o ju przy w zględnej sam o w y starczaln o ści w zakresie p ro d u k c ji d ó b r co d zien n eg o uży tk u . P e trik o v its w skazuje na g o sp o d arcze i społeczne konsekw encje niszczących k raj n ajazd ó w b arb arz y ń sk ich , m .in . na schyłek p ro w in cjo n a ln y ch m iast i zm iany etn iczn e w zasiedleniu p o g ran ic za . C h a ra k tery s ty k a „w yjścia z kry zy su ” jest dość p obieżna.

C ztery m o n o g rafie dziejów rzym skiej B rytanii, św iadczą o ro z m a ch u b a d a ń , zw łaszcza archeologicznych. O graniczym y się d o k ró tk ic h uw ag o książce P. S a l w a y a , a m ianow icie d o jej treści odn o szący ch się d o III w .25 Przy w szelkich tru d n o śc ia ch ch ronologicznych w ydzielania z ab y tk ó w z tego o k re su , np. w b u d o w n ictw ie w illow ym , angielski bad acz stw ierdza w zględną pom yślność k raju skutecznie c h ro n io n e g o fo rty fik a cjam i W ału H a d ria n a o raz izo lo w an e­ go od w strząsów n a kon ty n en cie. Jeg o zd an iem tru d n o inaczej zro zu m ieć św ietny rozw ój B rytanii p rzy p ad ający na ep o k ę p ó źn eg o C esarstw a. P rzypuszczalnie lo k aln e rzem iosła i h an d el k orzystały naw et z kryzysu Im p eriu m , zd o b y w ając w tedy rynki z ac h o d n io e u ro p e jsk ie . Z a wielce in teresu jącą uzn ać należy część książki d o ty czącą k u ltu ry , zw łaszcza religii i k u ltów brytyjskich z a ­ ch ow ujących d o III w. silne p iętn o celtyckie p o m im o interpretatio Rom ana (np. rozpow szechnienie tzw. rzym sko-celtyckich św iąty ń ; cm en tarz y sk a ). W edle n iek tó ry ch b ad ac zy ..renesans celtycki” III w. m ógł wyjść w łaśnie z B rytanii.

P rzed m io tem jed n ej jeszcze zbiorow ej p racy a rch e o lo g ó w stał się pro b lem tzw. S m ali Towns w rzym skiej B ry tan ii, z w iązany w znacznej m ierze z tem a ty k ą III w .26. T e m niejsze m iejscow ości poniżej w łaściw ych m iast przyciągają o sta tn io w zm o żo n ą uw agę a rcheologów i h isto ry k ó w ja k o fo rm a p ro w in cjo n aln eg o osad n ictw a o d g ry w ająca p o w ażn ą rolę w życiu go sp o d arczy m p ro w in c ji27. C zęść z nich osiągnęła z czasem w B rytanii pełny s ta tu s m iejski, w iększość zachow yw ała d łu g o p ierw o tn y c h a ra k te r, lecz w edług w szelkiego p ra w d o p o d o b ień stw a o k re s kryzysu nie z ah a m o w ał ich bujn eg o rozw oju. N azw y w ielu z nich zn an e są z p ó źn o - rzym skich itin e rarió w począw szy od Itinerárium A ntonini rejestru jąceg o stan osad n ictw a w zdłuż szlaków k o m u n ik acy jn y ch w III w., a to d lateg o , że służyły m .in. ja k o m ansiones i m utationes. W iele a n o n im o w y ch osad o d sło n iły w yk o p alisk a. W angielskiej pub lik acji p rzed staw io n o liczne kateg o rie S m a ll Towns, o p ró cz p rz y d ro ż n y c h stacji i p u n k tó w m ag azy n o w an ia an n o n y , osady rzem ieślnicze, p o rty , większe w ioski — vici, p ó źn o rzy m sk ie fo rty — burgi, w reszcie k ąpieliska i słynne niekiedy o&rodki k u ltu religijnego przyciągające rzesze pielgrzym ów . B adania nad tak im i osiedlam i m ają przed so b ą w ielką przyszłość (p o d ło że p ro cesu urbanizacji).

E. W. B. F e n t r e s s z ap re ze n to w ała jed en z w ażniejszych asp ek tó w dziejów N u m id ii w d obie C esarstw a, a m ianow icie zw iązki prow incji z rzym ską o k u p a c ją w o js k o w ą 28- W ym ienim y

24 H. v o n P e t r i k o v i t s , D ie R heinlandie in röm ischer Z e it, D ü s se ld o rf 1980: T extteil, Bild- u n d D o k u m e n tä r e n . P raca nie m a w łaściw ych p rzy p isó w ; w części bibliograficznej pt. „ Q u ellen — und L ite ratu rh in w eise ” ź ró d ła c y to w an e są d o ść rzad k o .

25 P. S a l w a y , R om an B ritain , O xford 1981; p o zo stałe o p ra co w a n ia: J. S. W a c h e r , Rom an Britain, L o n d o n 1978: H. H. S c u l l a r d . Rom an Britain. L o n d o n 1979 — obie pow yższe książki p o p u la rn o n a u k o w e : M. T o d d , Rom an Britain. 55 B.C. — A.D. 400. V te province beyond the Ocean, L o n d o n 19 8 1 — m o n o g rafia ta nie była mi d o stę p n a . .

26 W. R o d w e l l , T. R o w e y (w yd.), The "Small T o w n s" o f R om an Britain, O xford 1975 (B A R , BS 15).

27 Z o b . np. H. v o n P e t r i k o v i t s , op. cit., s. 81 n n .: Kleinsiedlungen.

28 E. W. B. F e n t r e s s , N um idia and the R om an A rm y. Social, m ilitary a n d economic aspects o f the Frontier Z one, O x fo rd 1979 (B A R . IS 53).

276

szczególnie ro zd ziały : 6. L im es n u m id y jsk i; 7. A rm ia a o sa d n ictw o ; 8. A rm ia a lud n o ść cyw ilna : 9. rozw ój e k o n o m iczn y strefy lim esow ej. A u to rk a referuje now sze b a d a n ia archeologiczne, k o n sta tu je ro zb u d o w ę lim esow ych fortyfikacji zw łaszcza o d po ło w y III w. w obliczu po w stań m au retań sk ich plem ion (Fossatum A fricae. rozgałęziony system fo rtó w ), p rzed staw ia rolę w ojska i w eteran ó w na p o g ran iczu o raz p om yślny rozw ój g o sp o d arczy tego re jo n u także w III i IV w. (p ro d u k cja oliwy, rzem io sło w łókiennicze, h an d el i e k sp o rt oliw y o ra z to w a ró w w ełnianych).

T rzy p race z dziedziny religii. W książce o ciągłości tradycji, a z d rugiej stro n y o zryw ających z nią p rzem ian ach w rozw oju rzym skiej religii (d o późn eg o C esarstw a) J. H. G . W. L i e b e s c h u e t z ro z p a tru je III wiek ja k o e ta p w ielkiego p rzeło m u duchow ego, ro d zen ia się nowej m en taln o ści, now ej religijności, św iata późnej epoki rzym skiej w b a rd zo szerokim se n sie 24. K ryzys daw n y ch fo rm i treści religijnych n astęp u je w w a ru n k ac h głębokich przeo b rażeń w sferze w ierzeń i k u ltó w (ro zd ział „ C o llap se an d T ra n s fo rm a tio n in the T h ird C e n tu ry ” ), przy w zroście i ek spansji o rien taln y ch religii p o g ań sk ich o ra z ch rześcijaństw a. O d drugiej połow y III w. d o ść ra p to w n y deficyt św iadectw epigraficznych znacznie u tru d n ia śledzenie lokalnych p ro cesó w ; zd an i jesteśm y n a ź ró d ła literackie, p o g ań sk ie i chrześcijańskie, 0 n ad er tendencyjnych przek a za ch d o b y religijnych p o lem ik . M o n ety o d zw ierciedlają raczej o ficjalną p ro p a g an d ę , stają się narzędziem o kreślonej polityki religijnej epoki m o raln y ch k o n flik tó w . A u to r p o d k reśla niezw ykłą żyw otność a u to c h to n ic zn y c h ku ltó w , przy stałym p o g łęb ia­ niu się rozbieżności m iędzy w ierzeniam i m as a religią w yższych w arstw społecznych przesyconą filozofią w guście in telek tu aln y ch kręgów p o g ań sk ich (n e o p la to n iz m i religijny m istycyzm ). T em u zjaw isku dysocjacji n a d er n iebezpiecznem u dla losów p o g ań sk iej społeczności m iały przeciw działać p o d jęte ju ż przez D ecjusza, a na w iększą skalę przez D io k lecjan a energiczne p ró b y o d ro d zen ia tradycyjnej religii państw ow ej o raz jed n o ści w ierzeń (T h e Diocletianic Revival), ale nie p o g ań stw o , lecz w łaśnie ch rześcijaństw o m iało w szelkie d an e, aby stać się p a n u ją cą religią grecko-rzym skiej ekum eny.

R. M ac M ullen b a d ając p ro ces chrystianizacji (p o m o n o g rafii n a te m a t p o g ań stw a w rzym skim świecie, 1981 ) 30, w ykazuje, że społeczeństw o ch rześcijańskie nie sk ła d ało się ze zg ru p o w ań „św iętych” w y o bcow anych z p o liteistycznego o to czen ia , lecz przeciw nie łączyło się w p rak ty ce d n ia pow szedniego co raz silniejszym i w ięzam i z całym hellenistycznym 1 rzym skim społeczeństw em p ro w in c jo n a ln y m 31. F a k t ten u z n ać trze b a za jed e n z p o d staw ow ych czynników sprzyjających ch ry stian izacji C esarstw a w m ia rę u m acn ian ia się chrześcijańskich pozycji i nasilenia w spom nianej pen etracji, szczególnie od połow y III w. decydującej o w ynikach religijnych rozgryw ek.

P raca D. S t ö v e r a o p rz eślad o w an iach chrześcijan w p ań stw ie rzym skim m a c h a ra k te r p o p u la rn o n a u k o w y 32. W y m ieniam y ją ze w zględu n a u w y p u k lo n y w ty tu le a sp ek t w alki religijnej szczególnie w ażny w III w. C e sarstw a z jeg o oficjalnym p o tęp ien iem religio illicita uw ażanej za g ro źn ą d la p o g ań sk ieg o R zym u (edykty a n ty ch rześc ijań sk ie od D ecjusza d o D io k le c ja n a )33.

D o rejestru om aw ian y ch pu b lik acji należy d o d a ć cenne o p raco w an ie źró d ło zn aw cze, p racę D . F l a c h a z g a tu n k u „ w p ro w a d z e ń " d o h isto rio g ra fii34. K sią ż k a w y d a n a w 1985 r. zaw iera m .in. p o d staw o w e in fo rm a cje o dziełach h isto ry k ó w III— IV w „ z obrazem ak tu a ln eg o sta n u b a d a ń , najn o w szą b ib lio g ra fią i edycjam i tekstów .

24 J. H. W. G . L i e b e s c h u e t z , C ontinuity and Change in R om an Religion, O x fo rd 1979. 30 R. M a c M u l l e n , C hristianising the R om an Em pire ( A . D . 100— 400), N ew H aven 1984.

31 Z w łaszcza w rozdziale IV : “ P o in ts o f c o n ta ct, m o d es o f p e rsu asio n , before 312” . 32 D . S t ö v e r . Christenverfolgung in röm ischen R eich, ihre H intergründe und Folgen. M ü n c h en 1984 (u p rze d n io D ü s se ld o rf 1982).

33 Z o b . zw łaszcza ro zd ział: „ D ie grosse W ende. S oziale H in terg rü n d e d er A u sein an d ersetzu n g im 3. J a h ru n d e rt” , s. 198— 209.

W reszcie, zam y k ając rejestr, odeślem y z ain tereso w an eg o czy teln ik a d o b ib liograficznego a rty k u łu C. L e p e l l e y a , p o części odn o sząceg o się d o o m aw ia n eg o o k resu dziejów rzym skiego św iata (od drugiej połow y III w .) 35.

Z ap re ze n to w an e p race d o ty cz ą w zn aczn y m s to p n iu selektyw nych, cząstkow ych asp ek tó w histo rii trzeciego stulecia rzym skiego C esarstw a. Je d n a k że w a rto ść ich polega zw łaszcza na tym , że tw o rząc elem enty przyszłej syntezy p rz y n o szą o n e ro zw iązan ia d y skusyjnych z ag ad n ień przełom ow ej ep o k i, nie bez u z asad n io n ej kry ty k i d aw niejszych pogląd ó w . P o d staw o w y m rysem b a d a ń m in io n eg o dziesięciolecia jest g en eraln e odejácié od trad y cy jn ej Schw arzm alerei, od p o n u rej wizji polity czn eg o d ra m a tu i m ara zm u p erm a n en tn y c h w alk klasow ych, n a korzyść bard ziej o p tym istycznego o b ra z u w ydarzeń i zjaw isk III w. n .e., z uw ypukleniem najw ażniejszych przem ian o k resu przejściow ego, p rzem ian k o n stru k ty w n y c h , sprzy jający ch p o stęp o m dzieła o dn o w y rzym skiego p ań stw a i społeczeństw a. B ynajm niej nie n egując istnienia kryzysu, rzetelnie p o g łęb iając zn ajo m o ść tak ich czy innych je g o sy m p to m ó w i sy n d ro m ó w , now si histo ry cy p o stu lu ją p ro w ad zen ie k o n k re tn y c h stu d ió w , k tó re p o zw o lą n a bliższe p raw dzie uchw ycenie jeg o zró żn ico w an ia w czasie i przestrzeni, z o d rzu cen iem w ielu u p rzed zeń czy w ręcz fałszów , w ielu z b y t u o g ó ln io n y ch sądów w yn ik ający ch z m an k a m en tó w w iedzy o b a d an e j epoce.

35 C . L e p e l l e y , L e m onde rom ain de l ’avènem ent de Valerien à la m o rt de Julien (253— 36 3 ). O rientation bibliographique, „ In fo rm a tio n H isto riq u e ” t. X L III, 1981, s. 207— 210 (b ib lio g rafia selektyw na).