ZDANIE SPRAWY 0 GOSPODARSTWIE
NA FOLWARKU
M E C H A L O W IE W L U B E L S K IÉ M (prze z A . Hr. Z .)
W S T E P.c
Ciekawe i b a r d z o wazne p od wZglçdem go- s p od ar st wa rolnego i k rajowego o d b \ \ v a siç dosw iadczenie w okolicy , w ktorej mieszkam, W uptynione'm dziesiçcio-leciu rozpoczçte i z do- b r j m skutkiem, choc dopiéro poczqtkowvm da- lej prowadzone, na wielkq. skalç, bo na kilku- dziesiat folvvarkach. Doswiadczenie smiate, po- t rz e bq w pr awdz ie wy w o l a n e , aie pof rzeb^ do- b r ze zrozuiniana, i n a pojçciacb wyzszego rzçdu o p a r t a ; s miale ze str ony dziedzica i dzierzawy
24
biorqcych, bo rzecz u nas nowa, dla tego sa- înego obawç ogolnie wzbudzajqca, nie j e d n e j uz te'z zawczesna a ostrq w v wo t a t a krytykç.
Obywa t el e duchem przedsiçbierczy m przejçci, duchetn w s p a r t y m pr aktycznemi widokami ku d o b r u ogolnemu, p o tr ze b ne mi wiadomosciami, oraz konieczna surowq roztropnosciq, i nieugiç- tq wyt rwal os ci a, rzadkie'in sq zaiste zjawiskiem
\ve wszystkich k r a j a ch — takicb obywatel i nie winic nalezy, ze siç odwazajq na wtasne risico nowe wykr yc dr ogi, nowe zrodta, nowe srodki b l og i e dla k r a j u pod wszelkim wzglçdem ro- kujqce w ypadki;— aie raczej wspie'rac ich po- winn is iny choc zyczeniami naszemi, i powaza- niem, a b y w d o b r y m zamiarze p r ze t r wa l i , po- miino trudnosci niezliczonych.— P r z y wykona- niu kazdej odmiany, czynnosci kazdej, opor ele- mentdw i przekonan, t arcie cial i zdan j ednych o drugie, sarae przez siç ba rd zo ulrudzajqcq j u z sq przeszkodq, w r u c hu , w postçpie i m a chin i wyobrazen, te tr udnosci do br y w p ra w- dzie skutek wywierajq, bobys my inaczej w sen- sie m at er yaî ny m i m o r a l n y m swi at na powie- trze wysadzili;— podobniez opor wywotuje u p o r ze t ak powiem, budzi w nas wytr walosc i ener- gjq, bez tego navvet, czynu by moze nie bylo:
s l a b y c h tylko, rzecz pewna, tr udnosci konieczne, zawsze przewidziane zniechçcajq, tym te'z nie do piérwszego isc szeregu, nie na pie'rwszy o- gieii, ci do massy p ol rze bnej liczyc siç tvlko winni, do massy, ktor a stosownie kierowac siç
— 185 —
dajqca, na dzwigni dzialanie w y w ié r a .— W sze- lako z y c z y c b y n alezaïo, a b y av k r a ju o b y w a te le tacy, j a k w yzéj Avymienieni, zaw sze ra c h o w a c inogli z pewnosciq na p op arcie moraine ca- téj czçsci rozsqdnéj, oswieconéj m ieszkancow.
W naszyin w ie k u w ada je d n a bardzo npo- wszecluiiona nie jed n ego inyslqcego sinuci, w a da, ktorej zasadq zarozum ialosc, p y ch a , p rzyc zy- na, j a k nas Pismo S w iç te uezy, dla ktorej pie'r- Avsi rodzice nasi z raju strqceni zostali: „ fP szy - scy o wszyslkiém chcq unjrokowac" czçstokroc' po- w tarzajq c ty lk o zdanie cudze , n ie z g le b iw s z y nawet takoAvego,' byle ujsc za k ry ty ka, badac, dochodzic, sainemu sproboAvac, slowein oswiecic siç rzad ko siç chce koinu, to je d n a k konieczna zasada trafnego sqdu.
O zaw czesnyeh sqdach p rz yc h o d zi mi 11a pa- miec b a jka F e d r a , ktorq mi dobitnie tlomaczo- no av méj pie'rwszéj inlodosei; nie bardzo ona siç grzeczn ie w y ra z a, czytelnik la sk a w ie to ra- czy darow ae, je s t to Avspomnienie szkolae, tain czçsto dajq nam rady nie bardzo grzeezne, aie to wszystko dla naszego d o b r a ,— zaczyna siç ta b ajka: „Ne sutor ultra crepidam“ ze to po la- cinie, z ziinnq w içc krw iq p rzyjq c inozna, oso- bistosci nie u p a try w ac , aie doeiec sensu i sto- sunku; otoz do dzis dnia zdaje siç trafn a rada n ieb o szczyk a F e d ra : unikajm y skorych s q d ô w, a popiérajm y, gdy to od nas zaleiy. usitowania osob uczciivych, rozsqdnych, i sw iatlych, bçdzie ztad na d zw igni silniéjsze dzialanie.
Doswiadczenie, o ktorém mowiç wyzej, j est to: oczynszowanie wloscian i w ypuszczenie dzier- zatv bez pan szczyzn y w D obrach O rdynacyq Za- m ojskq sktadajqcych. Z a m i a r to ze wsz ech w'zglç- ddw godny zatozycieli tej ordvnacyi ( po mnyc h na obowi^zki ciqz^ce tych, kt or ym P a n Bog d a l wiçksze mienie), jezeli wspomnimy o do- b r y m zt^d wp lywie na tak znaczna odr r a z u ludnosc, a te'm bardziëj, gdy pomyslimv, ze takie doswiadczenie moze silnie poprzec tç s p r aw ç w calym k r aj u, i przekonac jeszcze wqtpi^cych itieby nasz wtoscianin b y t w stanie czyn sz opta- c a ê ‘ — Kilka tysiçcy gospodarzow dzis opîaca- j q t u za pahszczyznç pieniçdzmi w t e r i n i n a c h ustanowionych; l at teinu blisko dziesiçc' j a k pie'r- wsi na ten okup przeszli.— W oddzielne'in pi- smie godzi siç tç t ak waznq czynnosc rozebr ac, zawady, wykonanie, skutki cz^stkowe i ogolne zwazyc, bl çdy nawet dla dalszej nauki wysledzic, lecz dose przytoczyc', iz kilka tysiçcy r olni kow przestato r obic paiiszczyznç i czynsz o p t a c a j ^ od l a t j uz kilku, ab y kazdego cztowieka uczciwie myslacego szezerze ucieszyc.
Wiçkszosc u nas godzi siç w koricu na czynsz od wloscian, j a k o na postçp piçkny i zgo- dny z uezueiem jéj s e r ca , g ot ow ah v nawet zawierzyc, izby siç udac mogty, aie wielu j e szcze, i powiem smiaio, wiçkszosc takze boi siç zapr owadzenia t ych czynszow dla tego je- dynie, ze w ich umysle nastçpuje zaraz pytanie nie ma îo wazne „« co bçdzie zn a szém yospo-
durstw em p‘‘r' wîasnie lez doswiadczenie, o kto- réin wspominam, dotknçlo i téj drugiej b ar dzo t r u dn ej czçsci sp ra w y o czynsze i kilkoletnie j u z doswiadczenie choc czqstkowe jeszcze, nie- zupetne, j e d u a k przekony wajqce, wqtpliwosc tç rozwiqzuje szczçsliwie, bo kilkadziesiqt folwar- kbw od l a t juz 6^C1U i 7miu w dzierzawç puszczone bez panszczyzny, bez pr opinacyi , a niektore bez gorzelni, dzis sq dobrze zagospodarowane, w piçkn ei li czne inwent arze zaopatrzone, — na czç
sci ptodozmiany wyrozumowane juz zaprowadzone, budowle lepiej niz przedtëin utrzyinane , zbio- r y z i a r n a , kartofli, i paszy roznëj znaczne.
Przechodzenie wloscian na okup stopniowe, nie r ap to wn e, bar dzo korzystnie w p i y w a na uïa- twienie dzierzawcom przyjscia do takiego po- r z q d k u , — i dzis jeszcze malo folwarkow, gdzi eby panszczyzny zupelnie nie bylo , wszakze j uz ta panszczyzna innëj nieco je st nat ury, bo gdzie dzi erzawey dajq wioscianinowi do rçki pieniq- dze, aby siç sain okupil, okupiona zas pariszczy- zna wolna j e s t od daremszczyzn, zatëm wloscia nin pr ac uj e dzierzawey poniekqd za ugodq, za- najein ryczaltowy roczny; j uz to stosunek inny, n i z pr os ta panszczyzna. Swie'zo wydzierzawi l dziedzic tyin dzierzawcom i pro pi nae je miejsco
we i gorzelnie, bçdzie to dla nieli poinocq.
Dzierzaw y puszczone sq na lat wiele, bo na 20*cia i wiecëj. — Dierzawca ma ohowiazek gospo- d ar s t w o zaprowadzic plodo-zmienne , budowle swoim kosztem utr zymywac w d o b r y m stanie,
— 187 —
sïowem: sq to k on tr ak t y p odobne do k on tr akt dw w Anglii uzywanych , ktore do naszych okoli- cznosci zastosowac s tarano siç. — Kto rozwazy, j a k daleko siçga pod wzglçdem g o sp od ar s tw a r ol nego i kr aj owego , owe doswiadczenie dzis j u z na stu fo lw arkach odbywajqce siç, chçt nie przyzna, ze j est bar dzo ciekaw'e, wielce kazdego o by wat el a zajqc powinno , i b to gi w p l y w dla ludnosci rolnej i ogolnej obiecujace.—
S kutkie m okolicznosci inieszkain w tëj okoli
cy wtasnie od s ame go poczatku wspomnioncgo doswiadczenia; sam w d o b r a c h moich w Mazo- wieckie'm i Podlaskie'm zaprowadzaj^c czynsze od l at j u z piçtnastu, z n i e w y m ow né m tu zajç- ciem p at rz ç n a tç czynnosc, o ile w mojej ino- cy byto i j e s t , s tarat ein siç i s tarain popie ra c jjj i r a d ^ i czynem. Chçc' ta przyt oz eni a rçki do dzieta t a k waznego dla k r a j n , jedynyni mi b y t a powodem, zem siç c hwycit go spo dar st wa rolnego w tych stronach. Go spo da ruj ç na dwoch f o lw ar kach bez staîëj paiiszczyzny, bez propinacyi i bez gorzelni. Na tych f ol war kach niiatein na celu, nie tyle zapr owadze ni e gospo- darstvva wzorowego n a ksztalt znanych mi za- granica, ile szczëre doswiadczenie, j a k tez siç takie dzierzawy dadz«i u nas zastosowac' do nie u ta rt ych jeszcze z innycb wzglçdow, stosunkôw potrzebnych. Scistîj. rachunkowosc z tego go
s p o da rs t w a ut rzymujac, chciatein zdac spr awç w kazdëj chwili nietylko sobie, aie kazdemuod- wiedzaj^cemu a ciekaw emu, j a ki in sposobem, ja-
— 189 —
kie'mi s ro dkami do wy kazanych rezultaldw do- szedîein ■— o to siç zas usilnie st ar at em, a by srodki byly do nas lado wani a Jatwe: uu ika iem wiçc w y k l a d o w nadzwyczajnych , robo't zbyt wyinuszonych , nie zapr owadzi lei n f olwarku inodelowego, aie prak tyczn ie yospodarow alem na y ro sz. T o ostatnie zdaje mi siç wiçeëj pozy- teczne, anizeli g dy by m byJ ch ci al za pomocq w i el k i c h w y kl a d o w od razu sklecie' w zorek, od ktôrego kazdy b y l b y uciekaî, j a k od pokusy nie podobnëj do zaspokojenia.—
Z j e d n e go przesfjjpienia przyjçtego przepi su wytldmaczyc' siç muszç.—• Oto od r az u w pier- M'szym z a r a z rok u, p l a n do pl odozmianu ulozy- wszv sobie, takowy na gr un cie na swoim fol
w a r k u w y k on aï em , i dla z rownania prçdszego s ta nu u p r a w y n i w , zaforsowalem nieco przez t rzymanie znaczniéjszego i n w e n t a r z a niz b y m wlas nemi poczatkowo zasobami paszy, wydotac p ot ra fi l , a to w celu pr zymnozenia nawozu; du- zo wiçc paszy kupowatem. Zr o bi l ei n to, a by prçdzëj okazac w téj okolicy, czëm j e s t plodo- zinian, i ulatwic' przez to nowyin dzierzawcom zaprowadzenie t a k o w y c h u siebie; — niewie- dz^c zas w r oku 1835, j a k mi dlugo tu wypa- dnie przeinieszkiwac', — chci alem skutek przy- spieszyc.—
Pahszczyzny kupione wciqz jeszcze rniewam, chociaz nie co rok rowne, — niezadlugo uioze j uz wcale j ë j nie bçdzie, juzein gotow n a wy- padek, — przywyklisiny do ciqglego najmu; wie-
rzç zas w to, ze w mi ar ç jak wloscianie do czynszowania p rz yw yk ac bçdq, naj em latwiéjszy siç stanie. — Ro b ot y, u p r a w y , r ezul t at y oraz i inné szczegôly, a r t y k u t a m i przejdç; nastçpnie zamiescitein swiezo wydanq przezemnie instru- kcjq do przystqpienia z drugii n folwarkiein do plodozmianu, co z nadchodzqcq wiosnq dopie'ro uia miec miejsce, bo teraz wlasnie snieg i inro- zy tç czynnosc p r z e r w a l y . — W krôtce przeslac Redakcyi zamierzyl em dla uzytku kollegôw dzierzawcdw i 11a drodze postçpu r o l n i k o w , za- sacly n a zjazdach r olniczych niemieckich w la- ta c h u p î y ni o n yc h podane, ku u ta twien iu kazde- mu ocholnikowi zrobienia opisu wtasnego gospo- da rslw a , tak, a by mogt zdac sobie spr awe i przy- tém nauczyc' d r u g ic h. — Spieszç z oswiadczeniem wdziçczném, ze jezeli p otr al il em p r o b ç gospo- d a r s l w a do skutku doprowadzic, w in ie nem to przyjaciel skiej gorliwosci i ciaglemu poswiçce- ni u pomocnika mojego: j ego staranioin winie- nem miedzy innemi bar dzo l a dn q oborç, piçknq t rzodç owiec d obr ze p o pr aw n yc b, i stajniç o- pat rzonq w ksztaltne i dzielne konie pod wierzch i do zaprzçgu, wszystko wiasnego wychowania, procz sztuk zaktadowych.
Nigdy nie o d d a w a l e m siç wylqcznie nauce r olni ctwa, pr zedmiot ulubi ony b y l zawsze inzy- nieryi a cywilna i w o j s k o w a , nauki scisle i p r z y r o d z o n e ; — bawiqc j e d n a k l at kil ka wszko- l a c h w Anglii i vv i nnych k r a j a c h , nie chcia- lein ich opuscic, nie zwiedziwszy miçdzy innemi
— 191 —
rolnictwa; znalem j e wiçc, nie je d no tez prze- czytalo siç o t e i n , — aie nigdy dotychczas nie inialein b y î p î u g a w rçku, — byîo to u mnie wiçcej wiadomosciq amatorskq, l a t teraz siedm szcze'rze siç tein zajaîem, i przyznajç sobie smia- lo, iz nie sa mi obce tak zasady, j a k o i postçpy tej nanki i sztuki.— Do wykonania praktyczne- go r o b o t rolniezycb, uksztaîcenia oraczv, sicja- cyeh, p a r o b k d w przy i nw e n t a r z a eh , p r zy j a l em n a s amy m poczafku Szkota zawolanego go- spodarza praktycznego. Nieszczçsciein typ h us l a t temu kilka w okolicach naszych grasuja- cy z a b r a t go nam, i poczciwej a licznej je- go rodzinie. Szczerze go do dzis dnia zalojeiiiy, i pod wzglçdem p raw dzi wi e dobr ej u p r a w y ro- li stalibysniy niezawodnie wyzej, gdyby by î po- zyî.— W d o w a jego n tr z y m u j e u innie nabi aî, zajmuje siç f ab r yk ac j a inasîa dla doinn, i sérow ktôre d obr y inajq. o d b y t w okolicy, przez co nie zly mi dochod czynia krovvy, w tych stro- n a c h zwykle tanio w p ac ht staro-zakonnyin pnszczane.— Ktoby cbciaî w p r a wy nabyc w go- s podarstwie, niecbaj siç uda na naukç do Szko- ckich dzierzawcow w kr aj u naszyin osiadîycb:
mianowicie duzo mozna skorzystac u pana Dick
son w Zawiszynie pod Jadowetn, w obwodzic Stanisîawowskim , obok niego w Podlçzu u p.
Govenloch , i n p. Broomtield W Gruszczynie pod Mniszowem.— Sa lo ludzie praktyczni, d o brze siç majacy, i trafnie umiejijcy zastosowac
25
zasady g os podar slwa angielskiego, do naszego kliinalu, i do miejscowych okolicznosci.
W m i are j a k w r olnictwie postçpnj emy, oso- bliwie p r z y dzl erzawach bezpariszczyznianych, do kt or y ch i Hz ad w d o b r a c h ro zd ar owan ych takze dazy, coraz bar dzi ej okazuje siç po tr ze ba zdalnych parobkdiv , sadzç, iz nie od rzeczy jest t u w s p o m n i ë c o tenu, ze my rolnicy powinnibysmy podac pr os b ç do Rzqdu, aby raczyt rolnictwo pod r o wn q vvziasc opiekç z inncmi rodzaj ami prze- myslu tak hojnie pizez niego wspieraneini. — Z d a t n y c h majstrdw, d ob r y c h rzemiesJnikbw', po- zwala itzad podac do iiwohnenia od konskry- pcyi, niechby i wyksztatceni p ar ob cy inogli po- d o b n e j uzywac s w o b o d y , bçdzie to silnym dla nich bodzeem i zywotnëm popar ci em usilowah naszych ku doprowadzeniu rolnictwa do szczyt- ncgo punktu, k ldr y w k r aj u zajmowac moze i powinno. ISie tajç nadziei, ze gdy zwrdciiny u- wagç Rzqdii na tçn tak wazny dla nas szcze- got, zapewne raczy siç do naszej pr os by przy- chyïic. —
P r z e d p rzys tapi enic m do opisu szezegblowego g o s p o d a r s t w a , powtar za ni lu, ze nie idzie mi weale o pokazanie, ze gospodarstwo bylo ma- drze zaprowadzone: owszein jest to zdanie so
bie s p r a w y szezëre z tego, co siç zrobiîo, j ak siç z rob iï o i j a k ie r ezul tat y siç okazaly — ctla dalszej nauki, p o p r a w y i korzysci z doswiadtze- nia. T y m sposobem mnieinam, iz najlepiej po-
— 193
trafiç odpowiedzic pozytecznyin zamiaroi n R o cznikotv (jospodarstiva krajowego.
I 3Iiejscowose\ oraz ja k bylo przecl 1835 r.
F o l w a r k i Michalow i Deszkowice îcza obok siebie pod Klemensowem, gdzie mieszkam w do- b r a c h ordvnacyi Zamojskiej, o pot inili od mia- sta Szczebrzeszyna , dwie od Z aï n o s c i a , dwie mile od drogi b i t é j , dziesiçc mil od L ub l i n a . Cal a okoîica je st pagorkowata, czyli falowata, we di og wyrazeni a j edn eg o z naszych poelow.
Rzeka W i e p r z wcale tu jeszcze nie sptawn a, wçzykiem ptynie, t a d o a dolina ku Krasnostawo- wi; gtowne spadki skierowane sa do rzeki, grun- ta leza po ob u jej br zegach, od niej oddzielone pasmem j l ^k srednio w siano obfitych , a ktore dla I ioni j e st najprzedniejsze ; wiçksza czesc g ru n to w po lewvm brzegu. Niwy nie maja spadku jednost ajnego, owszem wznoszq. siç gdzie- ïiiegdzie, zblizajac siç do rzeki, i mnôstwo z.laal jeziorek znajduje sie na nich; rowy w nich nie wiele p o ma g aj a — tqki zas i pastwisko osuszywszy, nie bçdzie tr awy. Spadki sa ku wschodow i, zacho dowi i poliiocy. W i a t r y , osobliwie na gd-
r a e h bar dzo czasein p r z yk r e i szkodliwe z wio- sny i w czasie kwiatu. Pastwiska nat ura lne b ar dz o biedne, nie wiele t a k o w y c h , a mnd- stwo do nich pretendentdw; zdalne one j e d y n i e dla b yd ta i koni. Na Michalowie dawniej ulrzy- niywano dosyc licznc stada koni; do br y to b y t
zawod, i pozostaïe sztuki n aw et w f or nalka ch bar dzo siç do br ze wystugujij, odznaczajqc siç cingle wytr watos ciq i d o b r ç powierzchownosciq.
P içkne zabudowani a po stadzie, dzis na owezar- niq i ob or y przeistoezone, mieszczq. moje inwen- tarze. Gosp od arst wo tu bylo zawsze trzypolo- we, zasiewy o d e b r a ï e m naslçpujace.
w M ichalowie
Ko rce Z y t o —
Pszenica Jeczinien Hr eczka Owies G r o c h Mieszanka Kartolle
56 36 60 3 83 J 20 18
w D eszkowicach.
Korc<
Zyt o — Pszenica Jçczmien
Hr eczka Owies Gro ch Mieszanka
Kartofle
34.
29.
43.
9.
64.
1.
7.
17.
— 195 —
t*t . . (na M jc h a lo w ie 21 mor<row W y w ie z io n o naw o zu) . 0 ., &
J (na Deszkowicch 20 „
Czçsc blizsza f olwarku przeznaczona b y t a n a cicigly wypas koni, co nie d o b r y ma w p ty w na t r a w y , bo kon nie rowno, lecz kçpkami t r aw ç w y j a d a , i powierzchniç kopytami bar dzo psuje?
d olki w ygniat ajac wr ktorych woda siç z bi ér a. — JNawoz z pod koni wywozono pod pszenicç, kto- r a najblizëj fo lw ar ku zawsze wypadata; zadnycb t r a w , koniczyn, wyk, ani kartofli nie bylo. Po- wyzëj wykazane mieszanki i kartofle pië rws zy r az pod obn o w tym roku zaprowadzono. Gl eb a j e s t d o b r a — stosunek gliny do piasku dobrze u- t rafionv, — wszystkie gatunki ziarn udac siç mog£j, aie nawozu p o t r z e b a duzo, bo r o la wycieiiczona przez cingle od l a t niepamiçtnych siewanie z i ar - n a w trzy-polowéj kolei z ugorein, tak dalece, ze u g o r bielejqc-y siç wcale t ra wq n ie zar as tal , tyl- ko na dzialanie sïoiica po sam S £y J an kazd ego r ok u wyst awionym b ywal , w stanie zupelnie go- l ym. Slowem, b y ï o t o dawne, co raz na szczçscie rzadsze, proste trzypolowe gospodarstwo, b a rd zo nieeiekawe.— W a r s t w a tu zieini rodzaj nëj z by t cienka; spdd ( cal ec, surowiec) wody nie prze- puszczajqcy, a zatëm skoro rok pr zepa dzis ty, ziarno wymaka, a w czasie suszy, j a k w t roci nach lezv; al bo tez jezeli po wilgoci slonce spiecze, w tedy g r u n t skorupq. siç powleka, pçka i wszel- ki po ros t tamuje. Téj wfasnosci g r u nt u, gdzie siç n ap ot yka, p rzypis uj e E l s n e r czçste wyr adza- nie siç nasion,— doswiadzczainy tego napszeni cy.
Zafqczona obok inapka okazu je figu rç catq.
Ilosc inorgôw nastçpujqca:
N a M ichalowie.
IViwy À. II. G. pr zy dworze nawozone, inorgôw 83.
„ ]). E. n iydy nienawozone „ 126.
„ F- ... „ 30.
G. piaskn 18.
H - 55 * • • 5 5 55 3 3 .
1. na gôr ach g l i n a ...„ 100.
55
55
Razein „ 384.
N a D eszlw wicach. (*)
sNiwy a. b. c. p r z y dworze nawozone^ mo rg ôw 143 ,, d. n iyd y nie nawozone . . „ . 44
,, e. na gôr ach GO
,, f. za rzekq 40
Razein ,, 287
■hqk wszystkich i n o r g ô w ...150 Na Michal owi e pod ptodozsnian wzieto ni- wy A. R. C. D. E. F . G. przeszto 240 m o r gôw' wvnoszqce, ktore d at y pole lek8 po 30 m o r gôw. Niwy H. I. przeznaczone n a gospodar- stw'a wewnçtrzne.
(* ) Mappy Deszkowic nie za-l’acza sic dla tego, ze o tym folwarku mai'o m owy.
— 197 —
Na Deszkowicacîi g r u n t a podziela siç, i za- g o s po dar owane bçdq p od l u g nizéj zamieszczonej instrukcyi, mianowicie: niwy a. h. c. pod kolej^
7ni'i polowq,— Niwa d. pod kolejq. 6 ^ p o l o w q — Niwa e , pod gospodarstwem zewnçlrzne'm 5C,°
p o l o w é m — f. zapuszczona na odîog.
L adzac po wymiarze stodolek na obu fol war kach iniisialy bywac zbi ory inierne, bo stért nicu- stawiano dla stada, wiçc naj wi eksza czçsc owsa i siana luipowano.
P lu g ow d wor ski ch nie bywalo, pahszczyzna zas ciçzkim ptwgiem na kolkach, z nadzwyczaj diug^ odkladnica szeroko siçgajaca i ogrotnnym Nnnieszem 4ma foi;mi l u b 4,na woïmi, wszvslkie> «/
n i w y w duze skiby plylkie nieskruszone ora- îa , Il y 1 e prçdzej robotç inwenfarskq vvykorîczyc.
I lak rokrocznie jçczinieri po p s zen ic y, po zy- eie owies, pod tu g pr zyslowia gospodar owano
„wrzuc' ziarno i spusc siç na P a n a Boga“ nie poiniiac na lo, ze nam P a n Bog daje oprocz zi arna i rozuin, abysinv siç wprzod staral i u- prawiae' zieiniç, nim ziarno jéj powierzymy;—
w i n a w tém, j a k zwykle u nas nielezala w ehç- ciacb, bo te sa d o b r e , aie w b r a k u potrze- b nych wiadomosci, star aj myz siç wiçc wszyscy o onych rozszerzenie.-— Niwy najniedogodniéj wzglç- betn i o l w a r k u sa p o l o z o n e , tak iz nie tylko daleko z nawozein jecliac, i ze zbi orami, aie niepodobif nslwo owiec na pastwisko dopçdzic, bo wiele j e z i o r po drodze. Niwy od f ol wa r- ku i miçdzy solia porozdzielane gr nnt ami wlo-
sciarîskicmi;— Czçsc g ru nt ow na gor ach o d ob rq cwierc mili od folwarku sie ciagnie.— Gdy go- r z e l n i i b r o w a r u w m i e j sc u nieina, p r o du k ta prost- sze odstawiac t r z e b a o p ôlt or y mili naj mni ëj — pszenicç na h an d e l do W i s t y mil 11, — welnç do W a r s z a w y dr o ga bitq mil przeszto 30.
F o l w a r k Deszkowice stykajqcy siç z poprze- dnim, w polozeniu i gat unku gîeby podobnych, moze nieco wpadaj^ cy w czarno-ziem, — Na ugo- r a c h p od f olwarkie m widac b yl o koniczynç b i a l ^ dziko iosnqc£j. T u gospodarstwo bylo t a k nazwane 4ro polowe, to jest, ze u g o r dwule- tni. Na tv m f o l w ar ku uwazanyin poniekad jako posilkowy przy Micbalowie, zabu do wani a b a r d z o szczupîe — procz d ob re j owczarni mu- r o w a n é j , w ktorëj j e d n a k owce dopiero w o- s tatnich dwdch latach p r z e d dzierzaw.i znajdo- w a ly siç.
I I . UwtHji ogélne.
P r z e d S ‘ym. Janein czçsto w pôle chodzilismy, dla poznania dokladnie kazdego k a w a l k a grun- tu, gatunku ziemi, stanu u p r aw y , ile na oko sadzic r aoina bylo, a tein santém dla przygo- t owani a zasad do przyszlego gospodarstwa.
Clicialem przed zimq jeszcze korzystac z czasu, i przymnozyc paszy dla s prowadzic siç majq- cych owiec i b y d î a — aie nie dalo siç; — wy- p ad î o wdçc natyctimïast s t a ra c siç o zamowie- nie wczesnie siana w okolicy.
— 199 —
Gatunek gleby, jali siç powiedziato, w ogole dobry, — przy nawozie i stosownéj upr awi e ro- kowaî d o br q pszenicç — a ze nawozu tluzo p ot rz e ba byîo i jest , wiçc dla i nwent arza du- zo paszy siac nalezaîo. Dochod mi at siç skîa- dac' z pieniçdzy spodziewanych za p szen icç, za w eln ç, nabiat i inwenlarz przychow any.
T e dane m a j q c , oraz rozleglosc' g r u n t u , ro- zne gatunki i poîozenia niw, ile mozna dokla- dnie oceniwszy, stosownie do tego zaprojektowa- î a siç kolej zasiewow; z pie'rwszego zaraz r zutu oka na m a p p ç , utwierdzilo siç w nas przekona- n i e , ze konieeznie wypadalo gospodarstwo po- dzielic, na obu folwarkach, na wewnçtrzne i ze- wnçtrzne, p rz y kolei bowiem czysto t r z y - p o l o - wej na calyni obszarze, na zaden sposdb nie mo- zna byîo miec nadziei ani i nwent arza wtrzymac, ani zbiorow cboc' srednicb zapewnic, nie wspo- m i n am o trudnosci u p ra w y na wiekszych na raz niwach bez paiiszczyzny. P o czçsci mi ato to miejsce i dawniéj, bo niwv odlegle zostawiono pod ugdr kilkoletni. Szîo wiçc o silne i r y ch îe podniesienie produkcyi przez stosowmj kolej na n i wa cb blizszych; dla tego te z, oraz dla powo- dow wyzej na wstçpie przyt oc zony cb , postano- wilo siç pr zed ziim| jeszcze na Michalowic, ni- Wy n a poletka podzieliwszy, juz zasiéwy oziine podlug nowej kolei z a p r o w a d z i c , ma siç rozu- miec ze w zylçdem na stan upraw y; szîo nam n aj bar dziej oto, aby starannie up ra wi e i na- wiesc konieeznie przed jesieni^ jedno poletko pod
26
pszcnicç, a n a wiosnç je dno pod rzçdowq upr a- wç. Koléj pr zyjçta j e st nastçpiijqca :
1. Ugb r z nawozem catym.
2. Ps ze ni ca.
3. Mieszanki.
4. Owies.
5. Z 1 / 2 nawozem u p r a w a rzçdowa, karto- fle, b o b e k , rzepy.
6. Jeczmiexi z koniczyna.
7. Koniczyna.
8. Pszenica.
Jest t o kolej zwyczajna 4ro-polowa angielska i szkocka, av Niemczech nazywana N o rfo lk sk a , z tq roznicq, ze poletka na pot podzielone, da- }y onych osm, aby koniczyna nie p o w r a c a t a tak czçsto w to sarno miejsce. !Na go'rach pod go- spodarstwem zewnçtrznëm pozostala tymczasem kolej 4ro-polowa z 2wu-letnim ugorem, w ktorëj zasiewala siç b i a ta koniczyna w nadziei, ze choc czasem owce tain na pastwisko zachodzic bçdq inoglv. Konieczne b y t v b y tam b ud ynk i dla o- Aviec, b a r d z o b y na te'm folwarki zyskaty.
Wa Deszkowicacb, do trwajqcëj kolei dodato siç kawal ka mi na przeinianç w y k ç, rosîiny okopo- we i koniczynç bia lq w ugorze , aby pastwiska blizsze i zyzne dla owiec p r z y s po s ob i c, odkta- dajqc ptodozmian re gn la r ny na czas pozniëjszy.
Powiedziatem, ze na podzielonych niwach we- d tug nowëj kolei, zapr owadzi iy siç zaraz zasie- wy ze wzgfçdem na stan upraw y. To j est rzecz Aviadoma, aie ze Ai azna bardzo przy przejsciu
— 201 —
do nowëj k ol ei , wiçc tu pokrotce do niëj po- wracain. Chociaz wiçc podzial n a s t a p i l , i po- mimo zaforsowania kupnem paszy na pomnoze- nie nawozu, wiele jeszcze przez l at kilka ka- walkôw byto, nawet j est i bçdzie , na ktorych pszenicy np. nie sieje siç, aie w to miejsce zy- to, owies i t. p.
Dodac tez chcç, iz main p r z e ko n an i e, ze raz wziawszy decyzyç ziniany gospodarstw a 3ch-polo- wego na w ielo - p o l o w e , dobr^ sobie koléj wy- br aws zy, do g r u n l u , okolicznosci i t. d. stoso- w n a , nalezy niebawem poîa podzielic, i juz w nowycb, ze powiein, kr atkacb, ziemiç doprawiac, i ile mozna zrownac przez koléj stosown^ do kazdego kawalka. ]\iektorzy st ar aj q siç ziemiç do plodozmianu przygolowac pod 3rzy - polowëin gospodarstwem. S^dzç, ze to nietrafne i tru- dniëjsze. JNiecli mi wolno tç czynnosc porownac do piszîjcego dzielo: zdaje siç, ze zaczqé powi- nien od ogolnego planu, zarysu, od podzialu na glbwne czçsci, rozdziaty, poddzialy, ktore pd- zniëj szczegolowo w y p r a c o w u j e ; mysli wtedy kategorycznie siç nasuwaja, i vv swoje miejsce, j a k b y z niechcenia trafiaja.
Czytelnik zapewne za zle mi nie poczyta, iz go tu nie trudzç wyliczeniem rozumowari, przez ktore przechodzilisiny pr zy wyborze kolei, przy w yborze pie rwo tn ym poletek pod tç koléj i t. d.
to zasady znane, tratiiosc zas zastosowania 0,1 y ch cliybaby na gruncic s pr awdzié t r z c b a . — l u tyîko w spo mn ç, iz odstapilistny nieco od za-
Sady podobno najpewniejszej: iz lep iéj m niéj a dobrze, nié wiele a m iernie, a to w celu rozsze- rzenia pola naszej d z i a ta l no sc i , i w n a d z i e i , ze za d ru gi m powr otem koîei, da P an Bôg docze- kac, skutki siç okazq wiçcéj zadowalniajqce, gdy j uz pr zyjdziemy do liczniejszego i n w e n t a r z a , doktadniej zywionego, gdy z resztq wiçcéj sami w p r a w y i doswiadczenia nabçdziemy. Otôz, na- wozu tak inato byîo w zapasie, i t a k inaîo siç takowego spodziewac inoglismy na poczqtku (bo i to wazna nauka „ robic n aw o zyf' do ktôrej zu- peînie jeszcze nie doszlismy), ze chcac scisle po- dîüg zasady najlepszéj posta pic, t. j. do ilosci nawozu zastosoivac wielkosc pôle te k , musieîiby- smy byli z byt uszczuplic wysiew pszenicy, ktô- r a (obok dochodu z inwent arza) j e d n a do Wi sî y wywieziona stanowiîa nadziejç wpî ywu gotowi- zny, na pokrycie czqstkowe wykîadôw; miastecz- ka bowiein okoliczne ja k o rolnicze, inato z i ar na l t up uj a, a tu ani gorzel ni, ani propinacyi nie main.— Sto fur 5cio - cenlnarowych nawozu jest massa za potrzebnq uwazana na m o r g , ja k o na- w'ôz caîy; (*) wedîug kolei, dwa poletka po 30 morgôw do nawiezienia p r zy pa da îo co r o k , je- dno caîym, drugie pôt-nawozein; tyinczasem na Michalowie ilosc spodziewancgo nawozu wystar- czylaby b y l a tylko na j e d n o ; postanowilismy
( ') W Anglii gdzie w arsztw a zieini rodzajnéj bardzo ju z g ru b a , daja naw ozu jeszcze w içcéj, i za to plony
m aja nierôvvnie wioksze, sieja zas rzadziéj.
— 203 —
wiçc poprzestac na teraz na 1/2 nawozie pod pszenicç, drugie 1/2 nawozu j a k zwykle prze- znaczajqc pod rosliny okopowe w u pr aw ie rzç- dowéj, ufnosc zreszt^ poktadajqc w skutki z u- p r a w y plodozmiennéj w glebie dobréj. T a b e l l a ponizéj zaïnieszczona, wvkazujaca jakie byly zb io ry n a tyin f olwar ku w la t ac h u pl yn i on y ch , okazuje, ze nadzieja niezupetnie p lonn^ byc mo- g l a ; wszakze niezawodnie twierdzîc siç godzi, ze gdybysiny byli scisle siç trzymali zasady, i poletka mniejsze pod rotacyç p r z y j ç î i , plony b y l y b y siç okazaty l epsze, aie ilosc ogolna ze*
b r an eg o zi ar na inniéjsza, bo na inaléj b ar dzo czqstce.— W skutki u p r a w y plodozmiennéj tak dalece zawierzylisiny, ze gdy w latach upîynio- nych pszenica cingle w do br éj stat a cenie, za- stçpowalisiny rokrocznie w r o ku 4tym owics pr ze z pszenicç, i t a k tém ziarnein t rzy poletka w 8 miu sie'waîo siç.
T u przychodzi ini b î a d wyznac, ktory na plo
ny zle w y w a r t dzi al ani e; w czasie méj nieby- tnosci, chçc pizysposobienia blizszego pastwiska dla owiec, i b r a k koniczvny bialéj, b yl y powo- dem podobno, ze odstqpiono od kolei na kilku niwach, aie to siç nie udalo. W Niemezech ta- kie wysie'wy owsa po oziminie czçsto w koncu kolei napotykalismy pr zed ug or ei n, to je dn ak najwiçcéj w takich ko lejach, w ktorych dwu-le- tnie paslwisko p r z y p a d a ; u nas zas, gdzie ozi- nuna 8 razy w ciqgu kolei siç miescita, byto to z;planie przesadzone po glebie od lat dawnych
malo, albo wcale nienawozonëj, a przez to saino nie silnëj.
I I I . Ü p r a w a r o i i.
U gor. Chybilismy zupetnie w u pr awi e ugoru;
n a grnntach tçzszycb (do ktorych i nasze nalezq, dopoki przez gtçbsze orki nie zrobiiny warsztwy ziemi rodzajnéj grubszq), radzq gospodarze an- gielscy, aby choc raz w ciagu kolei, a najmniéj co l at 7, 8, jedno poletko przeznaczyc pod ugor, do doktadnëj u pr awy w lecie p lu g ie in , br onq i walcein, orzqe raz pod zi mç, dwa i trzy razy
avciqgn l a t a , nawozqc w Sierpni u, pszenieç sie- jqc w koncu YVrzesnia, w tym celu, a by zieiniç dobrze spulchnic, przez co wszystkie j ëj ezastki w zetkniçcie z powietrzem wprowadzone, lepiéj siç wilgociq p r z e j m u j q , sokami nawozu przesia- k a j q , wszystkie sole ziemne r ozkladajq siç, sto- wem staje siç ona rodzajniëjszq. U nas p o r a z i mo wa, mrozy inianowicie, dzielnie tç pracç wr czçsci z a s t ç p u j q , aie u i e z u pe ln i e; otoz zdawa- l o siç nam, iz rolç w sktady zorawszy na zimç, z wiosny uprawiwszy i nawioztszy, dosyc b y t o ' u pr aw y ; zasiewalisiny wiçc w tç rôle pod ugor przeznaczonq, wykç na p r z e d p t o d e k , a na wy- czysku we Wrzesni u pszenicç. JVie mielismy tez ani razu takiego p l o n u , j a k i w ydal a je dna niwa, ktorq av piërwszym zaraz r oku, zastawszy jq pod ugorent dopiero podlozonq, w Li pcu zaoralismv, idqc z plugiem wciqz avkôtko na catëin poletku, a by tym sposobem do’brze g r u n t piz e ro b ic ; na-
— 205 —
stçpnie nawieziona zostala nawozem konskim, jalîi zastalismy, i owczym j uz p r z e r o b i o n y m , duzo bylo w ty m nawozie siomy suchëj p r a w i e ; pszenica w yd al a 13 z i a r n , nastepne zbiory takze dobre byly. Rok dsiny zaczyna siç, to j e s t o- statui tej kolei; za drugiin obr otem, nauczeni doswiadczeniem, rozne zaprowadziemy odmiany, nie co do saméj k o l e i , aie co do u pr aw y , mia- nowicie ugoru.
Na g r u n ta c h odlegîych, (jdzie uni z nawozem, uni z owcumi zajsc nie m ozn a, ug or pr awdziwie goly malo bardzo korzysci nam przyn os il , bo z zyta i owsa zaledwie po dwa l ub trzy ziarna.
Co z takiemi gruntami pocz^cp wielkie pytanie;
f olwarki za kt a da c, rzecz kosztowna, czçsto o wodç n awet tain t r u d n o ; siac' ehocby na slomç, tyle pr zy pocz£jtkujatcym plodozmianie potrze- b n ; \ , nie oplaca siç; ainatorow cz^stkowych nie ma. Tyinczasein postanow ileni takowe zapuscic, a moze po kilko-letnim u g o rz e, gdy t r a w ^ po- r o s n a , zasiac owsein. Aie gdzie siç liczy czynsz z morga , a fakich gruntow duzo, painiçtac trze- b a , ze o tyle wiçkszv czynsz pr zyp ad a na grun- ta pod u p r a w a ; — ta uwaga slosuje siç i do wla- sciciela puszczajacego, i do bioracego dzierzawç.
P s z e n i c a.
Miewalisiny z poczqtku pod pszenicfj jedno po- letko, nastçpnie dwa, pozniëj trzy, a zawsze j e dno oprocz tego na dr ug im folwarku ; porôwna- nie zbiorow nie okazalo dosyc stalvch r o z n i c ,*. w '
abysmy mogli wyrzec smialo, na ja ki éj u p r aw i e lepiéj siç pszenica uilawaïa. W e d t u g tabelli ko- lejnéj, jedno poletko niiaïo pszenicç n a ugorze nawiezionym, wykîj. zasianyin; drugie w Itoni- czysku; trzecie w r oku 4tym w miejscu owsa po wvce w psze.niczysku zasianéj; na dr ugiin zas f ol wark u pszenicç siewalisiny zawsze w ugorze dwulet nim nawiezionym; zdaje siç, iz po dwu- letniin ugorze nawiezionym, ziarno byto czasem w gat unku lepszym. Siejeinv zawsze pszenicç bi a î q sandoinierskty, k t ô ra czçstéj odmiany na- sienia w y m a g a , gdyz na tutejszych g ru n t a c h w ogole, wkrolce staje siç szklistq. Gzçsto br ali - smy o zloty drozcj na korcu za nasztj pszenicç, ktorj} kupey b r a l i na okrasç kupowanéj w téj okolicy. Bobr<y wagç zawsze trzyma i kolor nie zty. P lo ny byty rôzne. ( P a t r z tabelkç.)
Pszenica zawsze nam mniéj wiçcéj w yl ega, pornimo starannego koszenia z wiosny, co procz wy da tk u na koszenie, znaczny ma w p tv w na znizenie plonu i gat unku ziarna. Zdaj e siç nam, iz to wyleganie przypisac nalezy za ptytkiéj warstwie ziemi ro d za j né j, chociazesiny juz jtj zgîçbili o p ar ç cali przez u p r aw ç okopow^; (*)
(*) Przy takiéj, ja k nasza u p raw ie, g ru n t uzyzniajacéj, a cienkiéj w arstw ie, moze tez za gçsto siç sial'o. W An- g l i i , gdzie w arslw a ziem i rodzajnéj bardzo zgl’e b io n a , przy tcgich naw ozach, rnektôrzy, P. Coke Jniçdzy inne- m i, radza siaé gçsto. O kazaf m i P. C. niw y pszenicç tak gesta n o sz a c e , ze palca m içdzy zdzbl’a nie inozna b y to w prow adzic, aie zdzbl’a g ru b e ja k gçsie pi (ira nie-
— 207 —
n a d a l c h c e m y s p r o b o w a c , po orce je sie n n éj w s k la d y p o d u g o r , zap u scic r a d i o g l ç b i é j , a b y p o r u sz y c calec cz y li s u r o w i e c , n ie w y p r o w a d z a - j a c go na poAvierzchniq, a b y nie zu b o z y c g l e b y , a tak inamy n a d z ie jç, ze Avilgoc g lç b ié j wsi^ka- jqc, nie ty l e pçdzic b ç d z ie ro s iin w tr a w ç . T a s u r o w a ziein ia r a d le m p oru szon a p o p r a w i siç p o w o l i p rze z sp tu k a n ie n a w o z u , i z czasem sta
n ie siç rodzajnq.. P o d p sz e n ic ç z w y k l y m sp o- sob ein u p r a w i a io siç.
]Na p o le tk u ] J m to j e s t n a n g o r z e , ork a av je - sien i av s k la d y , p r z e g o n y na vvodç sto so w n ie poproAAadzone; w ziinie gnoj av k u p y Avywie- z i o n v — na Aviosnç z a o r a n y , w yk a zasiana w p r o s t i zaAvleczona, po z b io r z e w y k i , o r k a , r e d l o n k a b r o n a , p ô le zostaevione na o d le zcn ie po czas sie w u , n a step n ie od syp k a i siëw u k o n cz o n y p rzed 2 0ym YVrzesnia. ]Na p o le tk u VHym po k on icz y n ie
« p r a w a , j a k p o w y z s z a po z b io r z e w yk i; av p o le tk u l \ y m na w y c z y s k u upraAva j a k w y z éj, z do- d a n iem , g d y w y s t a r c z y l o p o 30 fu r naAvozu n a
m o r g .
W d r u g im f o lw a r k u na « g o r z e d w u le tn im , w L i pc u n a w o z wyAvieziony i n a ty c h m ia st zao-
m a l; u nas zas zdzb-l'a bardzo jeszcze w atl'e. — Siewni- k iem rzadziéj sieje sic z dobrym takze sk u tk iem , i a v
rzadki do p ielen ia g raca konna; na niw ach takich, a vo- gôle, za d e n chw ast, zadna Iraw a nie rosnie, procz ziar- n a zasianego.
27
rany; — w S ier pn iu or ka w p o p r z e k , r a d i o , b r o n a , odlezenie, potém odsypka, — siew od 8g°
do 2 0 g ° Wrzesnia.-— Wal ca uzywalismy do kru- szcnia b r y l , aie wiçcëj z wiosnv 11a pszenicy i içczmieniu. — Skutek b yl widoczny, o db y wa la siç ta r o b o t a kilka razy pasmami, zostawujac l tawalki niewalcowane, dla lepszego porowna- ïiia. — W v k a na swiezy nawoz, pod pszenicç zasiana, d o br y ma b ar dzo wpîyw: nie wysila g r u nt u i wyczyszcza takowy z chwastow, bo siç w kwiecie kosza; jednakze dla u p r a w y u go ru dokladniéjszéj, gdzie g r u n t tçzszy, wyki n ada l na ugorze pr zed pszenicç siac wszçdzie nie bç- dziemy. Nawoz slomiasty malo przegnily, j a k wszçdzie twie'rdzq, t a k i u nas w gli nach p od ziarno dobrze dzi ala; dobr ze zas przegnily do- radzonv ]est pod rosliny oko powe, taki siç t u daje z do b r y ni skutkiem. Wszystkie nawozy po k r o w a c h , koniach i owcach razein miçszamy, bo i to poradzone, i zdaje siç trafne.
M i e s z a n k i.
Siéwalisimy z poczatlui rozne nasiona na miç- s zanki; piçknie siç udawaly, lecz dla trudnosci o n a s i e n i e , ograniczamy siç teraz na wyce, do ktôréj dodajtj siç poslady z owsa i jçcztni enia, kt or ych to sioina u tr zymuje w y k ç, i nie tyle jej siç kîasc pozwala ,— siejemy gçsto. Suszenie o dbywalo siç w s krzyniach i w kup kach dla za- gr za ni a ; dobr ze to jest, aie gdy p o r a dzdzysta,
— 209 —
z mu lin à to robo ta. Zawsze zbior wyki na sia
no t rudny, czasem piçc i szesc razy Avypadto ustozyc i r ozr zuci c, nitn p r z e s c h î o , a w koucu
•saine sie lodygi zwiozlo. Na wiçkszy ch obsza- r a c h niepodobna suszyc na tyczkaeh po tyrol- sku, cliociaz to vv inalém gospodarslwie widzia- î e m , ze bar dzo dobre i praktyczne. Sucba pa- sza z wyki pogodnie zebrana, bar dzo la ko ma i dla krow, i dla owiec przy kotelni. Nadal te mieszanki przeznaczone bçda wr wiekszéj czçsci do spaszenia zielono przez inwentarz na stajni.
W ezasie upalow, jezeli Avystarczy zielonéj pa szy, zrobi siç moze cz^stkowy zbior onych na suchq paszç do ziiny.
O w i c s.
Z téj k o l e i , j a k siç poAviedziaïo, o w i e s , jako z asi éw r e gul ar n y, zïi petni e w y p u s z c z o n y m zustaî, ns t^pi t mi éjsea p s z e n i c y ; w s ze l a k o kiîka razy p r z y p a d a l , i d ob r ze siç u d a w a ï . Gdys i ny j e szcze pol e t ka d o p r a w i a ü p o d regul arnq koléj, w y p a d t n am raz o wi e s na w y e z y s ku po p sz e n i cy, i d aï p lo n u zi arn ok o îo 12tu , zi arno byto b ard zo piekne. O wi es s i ej e my w g os po d a rs twi e ze wn çt rz né i n na go r a ch tam, gdzi e i zyt o po u g o r z e , n i b y pod p a s t wi s ki e m ; o tém nie ma co i p i s a é , c h y b a ze b ard zo zle siç Avciaz 11 d a je* T a m , eboe' g l e b a nie z l a , nie nie pomoze,
az b ç d a b u d yn ki dla o w i e c , b o na pas twi sko
za daleko; i dopçdzic czçsto nie inozna dla sto»
jqcych wôd po drodze.
U p r a w a r z ç c l o w a.
GJdwne rosliny t u pr zypada jqce sq: kartofle, b obe k i b ru k i e w (turni ps), u p r a w a pr awie je- dna pod wszystkie; pr zed zima poletko siç orze w sktady ze staranneini przegonami na wodç 5
w ziinie nawoz w kupy wywozi, z wiosny dr ugi raz orze i b r o n u j e , nastçpnie gdy j uz czas do siéwu, w ostatniéj poiowie M a j a wyorujq siç b ru zd v od 24<]l do 28 mm cali odîegle, w te b ruzdy gnôj rozwozi kara 11a dwôch kôikach o jednyin koniu (tak, aby kon i kola szly b ru zdami ). — Kartofle i bobek prosto na gnôj siejq, 'i b ru zd y plugiein rowSzielajqc przyor ujq. Bru ki ew zas sieje siç na przvoranyin gnoju w bruzdzi e, sie- wnikiem rçcznyin. Zieaiia powinna byc bardzo p u l c h n a , gnôj dobrze przegnily. W kilka dni g r u n t siç b r o n u j e , a gdy r osliny ze'jdq, kilka r azy w ciagu la ta ext yr pa to rem, czyli graeq o trzech nôzkaeh o b r a b i a j q , i pluzkiem ma îy m obsypujq, az po czas kwialu kartofli. Sadz.ili- siny takze czasem kartofle pod znacznik zwy- ktyin sposobem dla zyskania na czasie. Dotych- czas przez tç u pr a w e rzçdowq, wlasnie zgîçbia- lisiny naszç warstwç ziesni rodzajnéj. Plony zwykle byty dobr e, gdy susza l u b zbyt nia wil- goô nie zaskoczyly. Siewaîismy i b u r a k i eukro- w e , piçknie siç tu udajq. B r uk i e w b ywa po
— 211 —
2 , 5, 6 f u n t o w i wi çc éj wazqca, b a r d z o pi ç kna, s l o dk a i s maczna, i dla l udzi i dla b y d l a . Rz e c z c i e k a w a , r o z da l i s m y n a si on a a v rozne s tr ony w o k o l i c ç , nie trafi lo m i siç s l y s z é c , i z b v siç g d z i e taka, j a k u nas u d a l a , p rz y p i s a c to muszç brakovvi starannéj u p r a w y . Gzas em, g d y duzo téj b r u k w i k r o w v d o s t a j q , n a b i a t czuc bru- kwi q. P r z e c h o w u j e siç ona pod stértq s î o m y z i nl oc kar ni , bez s zkody i z d r o w a do 15s° Maja;
p r zy suchéj paszy a v z i m i e , b a r d zo b v d l u do s inaku p r z y p a d î a . — B o b e k na p as zç b ar d z o ko- r z y s t n y a v o s yp ce g r u b é j dla ka z d e g o i nw e n ta - rza ; — duzo t a k o w e g o na da l si ac zaï nysi am. — Kartofîe o d b y t ini al y do gorz el ni o I 1 / 2 mi li o d l e g l é j , ai e ze one na paszç siane b y l y , Aviçc za pi e ni qdze ztad o d eb r a n e, c i a g l e siano siç ku- p o w a l o ; do z b i o r u w y o r uj q siç. N a d a l mniéj kartofîi sadzic cl ice my, b o z bi o r o n y c h co raz t r ud n i é js zy dla b r a k u rak ; pasc takze s ameini kart of î a mi , b o j e m y sie. — Radzq n ie kt orzy kar- tol l e posi e kan e z l é w a c Avodq d w a i trzy razy w ciqgu 2 4 ch godzi n prze d d an i e m o n y c b b v d l u i OAveom, dla w y d o b y c i a z n i c b osti eg o s o k u , s p i o b u j e m y . — P r z e d ziinq c a l a rol a orze siç w s ktady , i p r z e g o n y dajq na s pa de k w o d y , — a p rze z to p r z y s p o s o b i o n a do Avczesnego sie'wu z wi o s ny ; — p rz y p a d a na niéj :
J{’czmien z koniczyna czerwonq.
R o î a czasein o rze siç j e s zcz e raz z wi os ny, aï e lep iéj p r o s t o siac a v radl onkç. C a l a u p r a w a
w r o k u poprzedzajqcy nu p o w i n n a rolç spulch- nic i zupelnie przysposobic ; od tej téz zalezy udanie siç jçczinienia z koniczynq. Jçczmien za
wsze dwurzçdowy s ie j emy, — bardzo b y w a piç- kny i zamowiony j e s t do f a b r y k i p o r t e r u i pi-
\va angielskie'go w Zwierzyncu. Rzadk o tu je- szcze kto sieje jçczmien po kartollach mawie- zionych;— nasze zajs zi ar ao p e i n e , wazne i byle pogodnie zebr an e, koloru piçkmego. Koniczyna p o zbiorze jçczinienia nie b y w a wypasana; w r o ku nastçpnym kosi siç raz i zaoruje pod pszeni
cç. Z koniczynq inçka przy suszeniu j a k z wy- 1^__ Wszelako d o b r a to pasza choc moze dro- ga, gdy siç iniernie u d aj e , — aie bar dzo pozyte - cznie miejsce swoje zajmuje w kolei , — bo nie tylko ze g r un tu nie wysila, aie n aw et do jego uzyznienia p r z y k î a d a siç.—
U p r a w y e x t r a k o l e r.
P r z y znaczne'j obszernosci gr un to w i niero- wnéj ( z powod u okdpu) robociznie pahszczy- znianéj, chociaz utr zymujemy woîow roboczycb 20 i tyi ei koni, nieuioglisiny jeszcze procz wy- ki na ugorze przed pszenicç, pr db ow ac przy- sposobicnia sobie, j a k to w wielu iniejscach za granic.y miewaj^. c i a g l e , tak nazwanych kradzionych zbiorow paszy np. R o b o t a u nas n a caîy r ok rozlozona , hez n a t l o k u , aïe i hez wypoczynku ; kolej w prawdzie jest bezpast wi skowa. Moze z czasem, gdy mniéj
orac bçdziemy n a z byt odleglych n iwach , bo to bez uzytku , potrafi my uzyc r obo tv korzy- stniéj n a przy rob ie ni e paszy miçdzy z b i o ra m i no rmal nemi na plodozmianie. ]Na dr ugim iol- w a rl ui siewamy gr oehy, hreczkç, ien, konopie, pszenice, zyto j a**e i b p. Hzepak zimowy i lelni nie u d a l siç nain; bo g r u n t zapewne j e szcze za plyt ki. Chci alem tniec r zepaku zimo-
■\vego na wczesn^ paszç z wiosny, aie w'ymokl i p r o b a siç nie u d aî a . — Orzeiny wszystkiepo- la w zagony mniej wiçce'j szerokie , w e d l n g îniejscowosci;— do stanu u p ra w y, gatunku zie- nii, pory ro ku , przesztego i nastçpujqcego zbio- r u stosujeiny I resztç r o b o t okolo u pr awy .
— 213 —
■fi q k i.
O l akaeh nie dlugo piszç, bo nie sa b a rd zo d obr e, a niepotrafilismv siç jeszcze zdobvc na p o p r a w ç onych. Z b i e r a m y sredn io na obu f ol wark aeh 500 do 000 f u r 5 cet narowych. — Godziloby siç korzystac z rzeki W i e p r z a na za- lew; W i e p r z tu przychodzi od Szczebrzeszyna, mi as t a do 5 ciu tysiçcy ludnosci inajqccgo, wo- da zapewne z sob«i unosi nie jediny czastkç na- wozu na l a k i zdatnego, t r z e b a bçdzie podac jéj sposobnosc pozbycia siç tych obcycli j e j czçsci, przez osadzenie onych na naszych lakaeh.
IV. Tabella zbiorow K ilk a s lo w o te'j lahelce.
Ro zp at r ze ni e siç star anne w w y p a d k a c h t^
T a h e l h j wykazanych, bar dzo jest dla nas nau- czajace. T u j e d n a k jeszcze j e d n a przeszkodna niedokîadnosc, a ta jest, ze o iîe zb iôr na kopy jest. p e w n y , bo z kazdego poletka r eg ul a rn ie zapisany , o tyle wypadek w ziarnie zupetnie pr zy puszczony, bo wszystkie ziarno j ednego ga- t u nku razem inldcone, przez podziaî dopiéro n a pol et ka r o wn v r ozpisany zos taî .— Z t qd ude- r zaj aca rôznica miçdzy kopami, a wydatkiein z i ar na na uiwach dobrych. — M a ly wydatek zi ar na w ogole przypisac mozna i nalezy ciq- gtemu wylegani u pszenicy, to j est wypçdzaniu zboza w t r a w ç nie z powod u wielosci nawozu, aie raczéj z powodu, ze ta ilosc nawozu na war- stwç zieini r odzajnéj z byt ptyt kiéj dzialanie w y wi e r a , a to jeszcze w gruncie sapiastym. Te- mu zaradzic powinno zgl çbieni e stopniowe téj
w'arstwy.
G d y b y siç b y î zapi sy waa l wydatek zi ar na z kop, na kazdéin poletku zebr an ych , mielibysmy pr zekonanie lepsze o s kutkach p to do zmi anu n a d o b r y c h niwjach , oraz i dobitniéjsze , o blçdzie popel nio nym, przez siewanie przenicy na niwach p lon n vc b , nie pr zy go to wanyc h jeszcze pod to ziarno, j a k np. na niwie Nro I I I i V.— P rz yp o- mniec sobie takze trzeba, ze g r a d z b i l pszenicç
