Deruga, Aleksy
"Klasés ir politijos Lietuvoje 1919-1926
metais", red. Regina Žepkaité, Vilnius
1978 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/4, 839-843
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Przy okazji a u to r p rzy tacza ciekaw y m ate ria ł d o ty czący nie ty lk o liczebności E uropejczyków , ale i o rganizacji g ru p y a fry k a ń sk ich p o śre d n ik ó w — tłum aczy. O baj a u to rz y są zd an ia, że w tym ok resie o k a za ła się n iesto so w aln o ść d o tych teren ó w w zorów im perialnych w y p ró b o w an y ch w In d iach czy w A lgierze, co p o ciąg n ęło za so b ą p o d p o rz ąd k o w a n ie d z iałalności k o lo n ialn ej lokalnej rzeczyw istości.
O m aw ian y z b ió r arty k u łó w nie przyniósł o dpow iedzi n a w szystkie p o staw io n e p y tan ia . W ykazał niezbicie n ied o sta tek b a d a ń n ad sp raw a m i afry k ań sk im i a jed n o cześn ie g en eraln e n iedocenienie sfery go sp o d arczej. M echanizm e k spansji i reakcji zo stał sp ro w ad zo n y d o sfery m o d ern izacji i trad y cji z p om inięciem m ech an izm ó w społecznych i g o sp o d arczy ch . Jest to tak że z aleta, d o tą d bow iem asp ek ty k u ltu ro w e były tra k to w a n e ja k o d ru g o rzęd n e. D o cen ian ie ich wagi nie p o w in n o je d n a k ro zry w ać zw iązku ze sferą d ziałań i reakcji g ospodarczych.
N ie ulega w ątpliw ości, że istnieje p ro b lem u p ra w ian ia h istorii ekspansji europejskiej, w tym tak że b a d a ń n a d jej p erio d y zac ją uw zg lęd n iającą realn ie w y stępujące procesy.
d oty ch czaso w ej bow iem p ra k ty c e o p iera się o n a n a h istorii politycznej w idzianej z p ers pektyw y e u ro p ejsk ich rozgryw ek dyplo m aly czn y ch . H isto ria ek spansji europejskiej nie jest więc n o w ą fo rm ą u p ra w ian ia h istorii „ k o lo n ia ln e j” , ani też jed y n ie frag m en tem dziejów E u ro p y . Jest to n iew ątpliw ie złożony proces, w k tó ry m należy do strzec istnienie dw u ró w n o rzęd n y ch p a rtn e ró w . B a rd zo m ożliw e, że d o p ie ro z p erspektyw y b a d a ń sty k u k u ltu r będziem y m ogli ocenić rzeczyw isty w ym iar tego p ro cesu . W tym sensie p re ze n to w an e stu d ia są interesu jący m przyczynkiem d o dyskusji n a d k ształto w an ie m się św iatow ego system u k ap italisty czn eg o z jeg o p o d ziałem n a c en tru m i peryferie.
Jan K ieniew icz K lasés ir politinés partijos L ietuvoje 1919— 1926 m etais, red. R egina Ž e p k a i t é ,
W y daw nictw o In sty tu tu H istorii A kadem ii N a u k Litew skiej S R R , Vilnius 1978, s. 232.
N iniejsza m o n o g rafia zb io ro w a, p ió ra przew ażnie a u to re k , p o staw iła sobie słuszne z ad a n ie s c h a ra k tery z o w a n ia w szystkich litew skich p artii polity czn y ch o k resu m iędzyw ojennego. Szczupłość o bjętościow a p racy nie p ozw oliła d ać w yczerpujących dziejów w ew nętrznej polity k i społecznej i g o sp o d arczej L itw y, ani też jej polity k i zag ran icz n ej, ch o ciażb y dziejów k o n flik tu p o lsk o -litew skiego.
W o sta tn im dziesięcioleciu u k azała się w Z w iązku R adzieckim c ała seria ro z p ra w pośw ięconych d ziałaln o ści p artii i u g ru p o w a ń b u rż u azy jn y ch , a zw łaszcza d ro b n o b u rżu a z y jn y c h w okresie I w ojny św iatow ej, d o chw ili u tw o rz en ia Z S R R . kiedy to ich d z ia łaln o ść nie zaw sze m iała c h a ra k te r k o n trrew o lu cy jn y . M im o b a rd z o tru d n ej sytuacji w ew nętrznej i m iędzy n a ro d o w ej L itw a o k rzep ła w ro k u 1920 n a tyle, że d o c ze k ała się u z n an ia d e iure p rzez rząd R S F R R . W zn an y m trak ta c ie p o k o ju z R o sją R ad zieck ą z 12 lipca 1920 r. L itw a w y stąp iła ja k o L itew sk a R e p u b lik a D e m o k raty cz n a . G łó w n ą zasłu g ą a u to rs k ie g o k o le ktyw u je s t u k a za n ie sk o m p lik o w an e j strateg ii i tak ty k i p a rtii rząd zący ch , ilek ro ć c h o d ziło o ro z ła d o w a n ie nap ięć klasow ych. D u ż o o biecyw ano, m ało realizo w an o . D ziałał u ro k w łasnej p a ń stw o w o ści, p o sia d a n ie w łasnej arm ii, szkół, sejm u itd. N ie d o szło d o o d b u d o w a n ia radzieckiej pań stw o w o ści litew skiej. N a ró d litew ski (w 80"„ ch łopski) nie chciał w swej w iększości w stępow ać n a d ro g ę rew olucji i w ojny d o m o w ej, co n ieu c h ro n n ie m u siało b y d o p ro w a d z ić d o interw encji zb ro jn ej z zew n ątrz (b ąd ź P olski, b ąd ź N iem iec, b ąd ź E ntenty).
P ra c a nosi c h a ra k te r p o p u larn o -n a u k o w y , jak k o lw ie k w ykorzystuje tak że archiw alia. N a k ład 4 tys. egzem plarzy przezn aczo n y je s t d la nauczycieli o ra z w ykładow ców n a k u rsa ch nauk politycznych. W stęp p rzy tacza w y b ran e ty lk o pozycje bib lio g raficzn e: w śró d nich polecam y uw adze p o lsk ieg o czy teln ik a n a stęp u jąc e stu d ia w języ k u litew skim : J. T a m o š i u n a s .
„R ozw ój litew skiego ro ln ictw a i jeg o p ro b lem y ", V ilnius 1974; S. Ł o p a j e w , „ P oglądy Litew skiej P artii K o m u n isty czn ej n a p a rtie b u rż u a z y jn e L itw y ” , V ilnius 1974.
R ola N iem iec, ja k o p ań stw a bu rzu azy jn eg o , o ra z ro la k o m u n istó w niem ieckich rz ad k o w ystępują n a k a rta c h recenzow anej m o n o g rafii. P raw ie nie z au w ażo n o tego, że sto su n k i niem iecko-radzieckie w lata ch 1918— 1920 były przew ażnie d o b re. R ząd radziecki nie staw iał przeszk ó d , aby setki tysięcy żołnierzy z O b er-O stu z b ro n ią w ręk u w róciły d o V aterlan d u . Jeszcze 3 stycznia 1919 r. o sta n ie b a ta lio n y niem ieckie stały w C h ark o w ie. E w ak u acja w ojsk niem ieckich o d b y ła się w znacznym sto p n iu przez O rszę i L an d w aró w . Jeszcze 9 lis to p a d a 1919 r. p iech o ta n iem iecta defilow ała p o ulicach M itaw y. Słynny d r L. Z im m erle (oficjalnie „ p ełn o m o cn ik rz ą d u R zeszy” w K ow nie) był de fa c to w ielk o rząd cą Litw y. E n te n ta sk iero w ała d o k rajó w n ad b a łty c k ic h gen. N iessela, aby przyśpieszy! ew akuację N iem ców z k rajó w n a d b ałty ck ich ( jeg o „ ra p o rt k o ń c o w y ” d a to w an y jest 2 lu teg o 1920 r.). N ic dziw nego, że d o p ie ro w lutym 1920 r. rz ąd k o w eński m ógł pom yśleć o w y b o rach d o Sejm u.
R ozd ział 1. („ S tru k tu ra so cjaln o -k laso w a m ieszk ań có w L itw y ”) o p raco w ały dw ie a u to rk i (P. Ž o s t a u t a i t é i G . R a u d e l i u n e n e ) . Jest o n p rzeład o w an y sta ty sty k ą , k tó r a po zw ala na p rzy b liżo n ą ocenę p ro le ta ria tu i b u rżu azji. ale u tru d n ia analizę s tru k tu ry socjalnej litew skiego ch ło p stw a. O gólnie z n an y jest fa k t, że L itw a słynęła ze sw ych zam o żn y ch chłopów . Z k ilk u tablic statystycznych w yn ik a, że owi zam ożni chłopi z a tru d n ia li w sw ych g o sp o d a rstw a ch całe ro d zin y i d aw ali sobie rad ę bez siły najem nej. P ro le ta ria t ro ln y w L itw ie dzielił się n a kum iečiai (p a ro b c y zatru d n ie n i u b o g a ty c h c h ło p ó w ) o ra z bernai (fo rn ale p racu jąc y we dw o rach ). 84,2% lu d n o ści m ieszk ało n a w si; 91% lu d n o śc i wsi stanow ili L itw ini. Przem ysł w znacznej w iększości był d ro b n y ( I — 4 ro b o tn ik ó w n a przed sięb io rstw o ), ty lk o 84 p rz ed siębiorstw a były „ d u że ” . Przew ażały k a p ita ły o b c o n aro d o w e , o czym św iadczą n a zw isk a: B racia S ch m id t, B racia T ilm an , B racia S alom onow ie, B racia C ho rąży ccy itp. W śró d b a n k ie ró w sp o ty k a m y tak ie n azw isk a ja k M arcin Y čas, Jo n a s i Ju o zas V ailokaičiai. A . S tulginski, Soloveičik. N a s. 35 w staty sty ce ludności w y m ien io n o 26% R o sjan . B rak w iad o m o ści, co to byli za R o sjan ie. P rzy k ład o w o w ym ienić m o żn a o b sz a rn ik ó w : ks. W asilczykow a o raz hr. Z u b o w a, p o to m k a k o c h a n k a K a tarz y n y II. A u to rk i z ap o m n iały o klasycznym p rzykładzie, że w ic eg u b e rn ato r w ileński W ieriow kin w szedł w sk ła d rz ą d u litew skiego, ja k o w icem inister spraw w ew nętrznych. P olski a ry sto k ra ta hr. A lfred Tyszkiew icz o trzy m ał n o m in ację na pierw szego po sła L itw y w L o n d y n ie i dzięki tem u m ógł zach o w ać d ru g ie sta n o w isk o : o rd y n a ta n a B irżach.
W y k o rzy stan ie n ieobecnych w tej książce m o n o g rafii w języ k ach obcych p o zw oliłoby odpow iedzieć n a d w a p y tan ia : 1. K iedy i ja k p o w stały p o d staw o w e p a rtie polityczne litew skie? o ra z 2. Jak p ra co w a ła d y p lo m acja tego n a w pół suw erennego p a ń stw a , k tó re m usiało cale cztery lata ubiegać się o uzn an ie m o carstw ?
R ozd ział II n o si ty tu ł „ P a rtie ro b o tn icze i b u rżu azy jn e o ra z ich o rg an izacje". D o partii ro b o tn iczy ch z aliczo n o zatem nie ty lk o p a rtię k o m u n isty c zn ą. P raw d ę o obliczu L ietu v o s V alstybés T ary b a (R a d a P ań stw a L itew skiego) jęd rn ie, ale d o p ie ro n a s. 105, ch ara k te ry zu je w ypow iedź K a p su k a sa , że „ p o zb a w io n a p raw i bezsiln a” T ary b a czy n iła „k ażd y ważniejszy k ro k n a p o d s taw ie decyzji N ie m c ó w ” .
N a s. 41— 43 w yliczono głów nych d ziałaczy k o m u n isty cz n y ch n a Litw ie. C zy teln ik m oże dojść d o w n io sk u , że byli to w yłącznie L itw ini. R zieczyw istość w yglądała inaczej. D rab o w iczó w n a p o c h o d ziła z polskiej d ro b n e j szlachty. R o m an P iler był P olakiem p o ch o d zący m z G ó rn e g o Ś lą sk a (na jesieni 1918 r. — se k re ta rz К С L K P ). P o m in ię to też (w kilk u dłu g ich rejestrach ) w ileńskiego sto la rz a K o n s ta n te g o K ern o w icza, k tó ry w pierw szym K o m itecie C e n tra ln y m L K P . pełnił obo w iązk i sk a rb n ik a . U ro d z o n a w Ś w ięcianach Jad w ig a N ie tu p s k a pełniła o d p o w iedzialne funkcje k u riera C e n tra ln e g o B iura Sekcji L itew skich R K P /b / w M oskw ie, p rzew o żąc d o W ilna in stru k cje i lite ra tu rę p olityczną. D rab o w iczó w n a (pseud. „ O la” ) aresz to w a n a w lutym 1920 r. p rzeb y w ała przez pew ien czas w w ięzieniach w W arszaw ie i W ro n k ac h , p o tem w d ro d z e w ym iany w ięźniów politycznych w yjechała d o Z S R R . Ó w czesna rew olucyjna w sp ó łp ra ca k o m u n istó w litew skich i polsk ich była zg o d n a z in teresam i n a ro d o w y m i L itw inów . W ystęp o w ała
o n a w M o sk w ie. W ilnie i w ielu m ia sta ch litew skich. U n szlich t jeszcze w m aju 1919 r. p rzep ro w ad za! m o bilizację d o L itew skiej A rm ii C zerw onej n a terenie p o w iató w K oszed ary . P oniew ież i Z ara sa i (Jeziorosy).
O gólnie b io rąc , L itew ska R ep u b lik a D e m o k raty cz n a , m ają ca ubo g i sk a rb , k ra j zru jn o w an y p rzez N iem có w i arm ię liczącą o k o ło 8 tys. ludzi — nie m o g ła być p o w ażn y m p a rtn e rem jak ie g o k o lw iek m o carstw a. Z au w ażm y , że P iłsudski o k u p u jąc W ileńszczyznę nigdzie nie p rz e k ro czył gran icy , k tó r ą u stalili ju ż w cześniej oficerow ie niem ieccy, a n a stęp n ie zatw ierdził sztab F o ch a.
P rzech o d zim y d o sp ro s to w a n ia ró żn y ch d ro b n y c h nieścisłości i u sterek w tej pracow icie sk o m p o n o w a n e j, ale tru d n o czytelnej m o n o g rafii.
O m aw iając do n io słe uchw ały plen u m К С L K P , m . in. n a tem a t k o n fisk a ty i po d ziału ziem o b szarn iczy ch , z w rześnia 1923 r. na le ża ło d o d a ć , że błędy lu k sem b u rg izm u w kw estii roln ej fa ta ln ie zaciążyły n a d ziejach w szystkich p a rtii k o m u n isty czn y ch , z w yjątkiem W K P /b / (p o r. s. 47).
„ D o ść d u że zm iejszenie się liczebności k o m u n is tó w w 1. 1922— 1923 łączy się z kryzysem w ew n ątrz p a rtii o ra z z m asow ym i a resz tam i" (s. 50, przyp. 20). N ie tylko. Z n a c zn a część czło n k ó w p a rtii nie m ogła się p o g o d zić z b ra k ie m leninow skiego k u rsu w kw estii rolnej i w kw estii n aro d o w ej.
„ L S D P nie zm ieniła swej ideologicznej linii rów nież w 1926 r., kiedy z d o b y ła w ład zę” (s. 57). N ie jes t to ścisłe, albow iem w łaśnie p o u fo rm o w an iu II rz ąd u M . Sleževičiusa n a stą p iła „o d w ilż" i L itw a sta ła się n a k r ó tk o k ra je m , w k tó ry m sz a n o w an o sw obody burżuazyjne.
Jeden z n ajciekaw szych p o d ro zd ziałó w (s. 62— 74) o m aw ia założenia p ro g ram o w e , d z ia łaln o ść, p rasę itp. najsilniejszej p a rtii, ja k ą była L ietu v in K rik šč io n iq D e m o k ra tu (litew ska ch ad ecja). N ie zo sta! sk o m e n to w an y fa k t, że liczba czło n k ó w tej d o b rz e z o rg an izo w an ej p artii w lata ch 1920— 1928 zm niejszyła się d o jed n e j trzeciej. A przecież „zasad y p ro g ra m o w e ” były a tra k cy jn e : szkoły m o że tw orzyć nie ty lk o p a ń stw o , ale i to w a rz y stw a ; n au czan ie religii nie je s t o b o w iązk o w e: „kościół sta n o w i w o ln ą, niezależną od p a ń stw a o rg a n iz ację” ; bezro ln y m i m ało ro ln y m należy d a ć tyle ziem i, aby w ystarczyło n a w yżyw ienie jednej ro d zin y . C iekaw e. j
Ż ycie g o sp o d a rcz e Litw y cechow ał w ysoki p o zio m u spółdzielczenia o raz m o n o p o liz ac ja p o d staw o w y ch d ziedzin g o sp o d ark i. K ie ro w n icz e pozycje zajm o w ały trzy p o tęg i: „ L ie tu k is” (zrzeszenie sp ółdzielni, d o k tó ry c h należał e k sp o rt zboża), „ M a is ta s” (po p o lsk u „Ż y w n o ść" — — e k sp o rt b e k o n ó w d o A nglii) i „ P ien o c e n tra s” (pienas — m le k o ); L itw a e k sp o rto w ała też n a zac h ó d m asło w ysokiej jakości.
K o lejn y p o d ro z d ział (o d s. 74) nosi ty tu ł „L ietuvos valstiečiu lia u d in in k u S ą ju n g a ” . „Zw iązek w łościan ludow ców L itw y" zo stał u tw o rz o n y p rzez litew skich em ig ran tó w p o litycznych tuż p o R ew olucji L udow ej. A u to rk i po m in ęły m ilczeniem , że litew scy ludow cy godzili się w tedy n a federację L itw y z R o sją d e m o k ra ty c z n ą. L ead eram i ich byli stale M . Sleževičius, J. Vileišis i K . G rin iu s; d o k o ń c a 1922 r. w ystępow ali ja k o „socjaliści— lu dow cy” , p o czym w yraz „socjaliści” zo stał o d rzu co n y . W to m ie 33 „L ietu v iu E n cik lo p ed ija” (B o sto n 1965, s. 70) p o d a n o ich liczebność w d rugiej p o ło w ie 1926 r. n a o k o ło 30 tys. A u to rk a tego p o d ro z d ziału ( S . N o r e i k i e n e ) o p raco w ała p ra w id ło w ą analizę sukcesów tej p a rtii, k tó rej p rzy w ó d ca Sleževičius d w u k ro tn ie (w 1919 i w 1926 r.) był p rem ierem rz ąd u litew skiego.
N ow y p o d ro z d ział pt. ..L ietuviq T a u tin in k q S a iu n g a" (s. 88 nn.) dotyczy ro d o w o d u litew skich en d ek ó w . A u to rk a — R eg in a Ž e p k a i t é — w yw odzi ich od działającej w 1917 r. w R osji T a u to s P ažan g o s P a rtija (P a rtia n aro d o w o -p o stęp o w a). Z are je stro w a n a w Litw ie p a rtia „ ta u tin in k ó w ” była b a rd z o nieliczna. Ideologiem jej zo stał ksiąd z M . K ru p av ičiu s, jed en z niew ielu litew skich o b szarn ik ó w . W cen traln y m Z arz ą d z ie org an izac ji, liczącej w 1924 r. zaledw ie 96 czło n k ó w zasiadali zn an i po lity cy : V. K r e v e — M ickievičius, A. M erk y s, S. R uste- ika i inni. Bliższe d a n e zaw iera (p o m in ięta w m o n o g rafii) książk a A. M e r k e l i s a (Antanas
300 dziesięcin ziem i, ja k o m a x im u m w ładania. P o stu lo w ali też, aby w alczący w czasie w ojny o chotnicy o trzym ali n ad ział ziem i, je d n a k że z zastrzeżen iem : o trzy m ać mieli ziem ię ci ty lk o m ało ro ln i i b ezrolni. ..k tó rzy p o sia d ają śro d k i d la zało żen ia g o sp o d a rstw a ". L itw inom a m ery k ań sk im należy zezw olić n a n ab y w an ie ziem i „celem tw o rzen ia w zorow ych g o sp o d a rstw ” . P o d ro zd ział pt. „ K o sm o s b u rżu an in es ir sm u lk ia b u rżu azin es p a rtijo s" (s. 100 nn.) ro zp o czy n a się od opisu o rganizacji w ystępującej pod pięk n ie b rz m iąc ą n a zw ą : „ D e m o k ra tin ć ta u to s laisvès s a n ta ra " (D e m o k ra ty cz n a jed n o ś ć w olności n a ro d u ). N ie stety a u to rk a (S. N o r e i k i e n e ) nie przyti-jzyla żad n y ch b io g ram ó w d ziałaczy ow ej „ S a n ta ra " . O tó ż rep rezen to w ali j ą : b a n k ie r M arcin Y eas, lïm insila P. L eonas (prezes К С ), b a ro n z Ł otw y Stasys Schilingas. b o g a ty Litwin z USA iz zaw o d u d y p lo m a ta) T o m as N arusevicius, o b szarn ik W. Z u b o w . M o n o g ra fia zaw iera w yłącznie suchy rejestr nazw isk. C o d aje tak a m e to d a ?
T rzeci i najdłuższy rozdział, „Z m ag a n ia b u rżu azy jn y ch p a rtii o ra z k ształto w an ie się ich sto su n k ó w w zajem nych w p olityce w ew nętrznej i z ag ra n ic z n ej” (£. 104— 225), jest zarazem najciekaw szy i najlepszy. A u to rk i (S. N o r e i k i e n e . A. G a i g a l a i t e i R. Ž e p k a i t e ) p rz e d sta wiły w nim p o p ro s tu historię bu rżu azy jn ej Litw y w la ta c h 1919— 1926. z przew agą historii w ew nętrznej.
T ak sa m o ja k w setk ach innych arty k u łó w i p o d rę cz n ik ó w je d n o k ró tk ie zd an ie: „ D n ia 16 g ru d n ia 1918 r. L itew ski T ym czasow y R ząd R ew olucyjny ro b o tn ik ó w i biednych w łościan ogłosił m an ifest, że »cała w ładza przechodzi w ręce R a d « " (s. 107) kw ituje d o n io słe przecież w ydarzenie. W a k ta c h C G A O R w M o sk w ie zach o w ał się tek st p ro jek tu ow ego m an ifestu z odręczn y m i p o p ra w k am i S ta lin a , ja k o k o m isarz a lu d o w eg o sp ra w n a ro d o w ościow ych R S F R R . W tekście ogłoszonym d ru k iem znalazły się sfo rm u ło w an ia w p o p raw io n ej w ersji. Z a m ia s t: „W im ieniu ro b o tn ik ó w , b e zro ln y ch i m ało ro ln y ch p ó łp ro le tariu sz ó w ” w y d ru k o w a n o w im ieniu „ ro b o tn ik ó w i najbiedniejszych ch ło p ó w ". Z d an ie: „N ad eszła go d zin a zjednoczenia Litw y, ale nie z c arsk ą R osją, ale z w y zw oloną od ucisku o b szarn ik ó w i k a p italistó w R S F R R " — z o stało w ykreślone. T ak sam o sk reślen iu uległa p ro g n o z a po lity czn a , że ju ż w najbliższej przyszłości L itw ie i k rajo m bałty ck im „ zag raża in terw en cja z b ro jn a w ojsk św iatow ego k a p ita liz m u ” . W k o ń c u tekstu S talin d o p isa ł h asło : „N iech żyje w yzw olona L itew ska R ep u b lik a R a d ziec k a ” . N a to m ia st p o m in ął zap o w ied ź, że Z jazd R ad L itw y „ p ro k lam uje zjednoczenie L itw y z R o syjską S F R R ” 1.
W d o k u m en ta cji k o m u n is tó w litew skich z lu te g o 1919 r. m o żn a jeszcze sp o tk a ć sław etnych „ p ó łp ro leta riu szy " . N ie u zn aw a n o pojęcia „m asy p ra cu jąc e n iep ro leta ria ck ie ” .
0 b łęd ach „p raw o w iern eg o b olszew izm u" m ów ił w W ilnie zastęp ca S talin a S tanisław Pestkow ski. U zn ał on za sto so w n e (przem ów ienie z 6 m arc a 1919 r.) po d k reślić, że К С R K P /b / uchylił te frag m en ty p ro je k tu m an ifestu , w k tó ry c h była m o w a o zależności od R o s ji2.
T o co piszą a u to rk i o obliczu ideow ym niem ieckich S o ld a te n ra tó w m a c h a ra k te r k o n tro w ersyjny, a czasem niejasny. N ie w dając się w szczegóły odsyłam y d o d o k u m en ta cji d ru k o w a n e j'.
S. N o reik ien e o m aw iając losy uzyskanej w k o ń c u g ru d n ia 1918 r. przez V o ld em arasa niem ieckiej pożyczki w w ysokości 100 m in m arek pisze: „W m aju 1919 r. ta pożyczka ju ż się sk o ń czy ła” (s. 116). W rzeczyw istości było inaczej. R ząd litew ski w ykorzystał
tę pożyczkę ty lk o częściow o. V oldem aras p ien ią d ze o trzy m an e od „ D arle h n k as se O st" zd ep o n o w ał n a sw oje n azw isk o w k o p en h ask im H a n d elsb a n k e n . D o p ie ro 1 lipca 1923 r. depozyt ten zo stał p rzy zn an y rząd o w i Litw y na m ocy w y ro k u sądow ego. R a p o rt posła polskiego w K o p e n h ad z e D zieduszyckiego k o m e n to w a ł: „ W y ro k pow yższy je s t oficjalnym
1 C e n tra ln y j G o su d a rstw ie n n y j A rchiw O k tja b rsk o j R ew olucji SS S R . fo nd 1518. o p . 1. d . 26, s. 2— 6. T e k st ostateczn y w języ k u litew sk im : L ietuvos T S R isiorijos ša liiniai t. Il, V ilnius 1958. s. 105— 108. W ydaw cy na s. 284 j a k o d a tę p ierw o tn ego tek stu w ym ienili 9 g ru d n ia 1918. O p o p r a w k a c h S ta lin a ani słow a.
: P aztarch y v as L K P w W ilnie, fo n d 77, o p . 2. d. 2. s. 27.
' Vilnius A uslieferung an d ie Polen. D enkschrift des zu ru ckg etreten en Soldatenrais der X A rm ee. S tu ttg a rt s. 59. 72 n.
św iadectw em fa k tu , że p a ń stw o litew skie p o w sta ło w 1918 r. za sp ra w ą i za p ieniądze N ie m ie c " 4.
Z w ro ty o ..zag rab ien iu K ra ju W ileńskiego p rzez P o la k ó w ” (s. 120. 216) ra żą w pracy n a u k o 'e j . W pierw szym w y p a d k u a u to rk i o d ry w a ją w ydarzenia z kw ietnia 1919 r. od w ojny p o lsk o -rad zieck iej; d z ia ło się to n a tle lik w id o w an ia przez rz ąd p o lski L itew sko-B iałoruskiej R epubliki R adzieckiej. W d ru g im w y p a d k u (w y p raw a Ż eligow skiego i u tw orzenie Litw y Ś ro d k o w ej) w a rto d o d a ć szczegół, niezn an y R. Ż e p k a ite : je d n ą z trzech przyczyn, d la k tó ry ch P aderew ski n a jesieni 1920 r. p o d ał się d o dym isji ze stan o w isk a deleg ata P olski przy Lidze N a ro d ó w by ło to, że p o tęp ia ł on a w an tu rn icz ą p o litykę, k tó ra zagroziła niep o d leg ło ś ci Litw y (jak w ia d o m o żeligowczycy podjęli n ieu d a n ą p ró b ę m arszu n a K o w n o ).
O statn i p o d ro z d ział (;,P rzegląd n iek tó ry ch p ro b lem ó w polityki zagranicznej p.irtii b u rżu - azy jn y ch ", s. 198— 222) o bejm uje lata 1920— 1926. Jest to om ów ienie w yb ran y ch ty lk o p ro b lem ó w . R. Ż e p k a ite w ykorzystała tu nieco now ych m ateriałó w archiw alnych.
W sum ie recen zo w an a m o n o g ra fia jest p o ży teczn a o tyle. że stanow i p ró b ę — tylko częściow o u d a n ą — sch a ra k tery z o w a n ia głów nych n u rtó w myśli politycznej sto n n ictw , a o p ró cz tego d aje b a rd z o zw ięzłą histo rię Litw y bu rżu azy jn ej d o k o ń ca 1926 r. N ależy przypuszczać. że u k aże się ciąg dalszy tej m onografii.
O dczuw am y b ra k z ak o ń czen ia, w k tó ry m zn alazłab y się an aliza litew skiego życia spoleczno- -politycznego i k u ltu raln eg o . C hodzi o rozw ażenie n iek tó ry ch im p o n d erab ilió w . jak n p .: p o w sta w anie ró żn y ch „ k an a p o w y c h " partii (n iek tó re z nich nie p o sia d ają przedstaw icieli w sejm ie, a je d n ak rz ąd z ą); zaścian k o w o ść i p a rafiań szczy zn a w m yśleniu p o lity czn y m ; zd u m iew ającą n ie d o jrza łość p ro g ram ó w p o litycznych nie stro n iący ch o d d em ag o g ik i, p o tężn y ład u n e k n acjo n alizm u w życiu ch ło p ó w litew skich i ich p rzyw iązanie d o kato licy zm u . D a lek o idące zaco fan ie ek o n o m iczn e k raju , p o z b aw io n eg o n a tu ra ln y c h ry n k ó w zb y tu n e ty lk o u tru d n ia ło bu d o w ę państw ow ości litew skiej, ale też h a m o w ało rozw ój ru c h u rew olucyjnego, sk o ro klasa ro b o tn ic z a była nieliczna. O w zględy i p o p a rcie ro b o tn ik ó w ubiegały się w szystkie p a rtie b u r uazyjne. B urżuazja sto p n io w o się b o g aciła, ale d o sk w ierała jej d a le k o idąca zależność od A nglii i N iem iec. P olityka w sto su n k u d o Z S R R była chw iejna i n iek o n sek w en tn a, b a rd z o często k o n iu n k tu ra ln a.
N a zak o ń czen ie n asu w a się jeszcze refleksja: za m ało n a p is an o d o ty ch czas n a tem at k u ltu ry litew skiej o raz k sz tałto w an ia się św iadom ości h istorycznej. W przeciw staw ieniu d o B iało ru sin ó w Litw ini dysp o n o w ali tym , co m o żn a określić ja k o chw ałę n a ro d o w ą. N ie p rz y p ad k o w o M a te jk o uczynił w. ks. W ito ld a c e n tra ln ą p o sta cią „ G ru n w a ld u ” .
A le ksy Deruga
M ilo slav M o u l i s , Osudný 15. b řeien . M la d á fro n ta . E dice A rchiv n r 24. P ra h a 1979, s. 214.
K siążk a ta zasługuje n a uw agę czy teln ik a, nie ty lk o czechosłow ackiego. Tyczy się ona zajęcia ziem czeskich przez III R zeszę, przebiegu w y d arzeń d w ó ch fataln y ch dni 14 i 15 m a r ca 1939 r. o ra z b ezp o śred n ich tego konsekw encji w ew nętrznych i m ięd zy n aro d o w y ch . A u to r w y k o rzy stał b o g a ty m a te ria ł, z a ró w n o a rch iw a ln y , ja k też o p u b lik o w an y , częściow o d o tej p o ry n iew ykorzystany. Jego relacja zaw iera now e fak ty , a tak że now e w nioski i oceny w n iek tó ry ch isto tn y c h kw estiach.
K siążk a n a p is a n a jest w konw encji p o p u la rn o n a u k o w e j, b ra k więc przypisów (choć a u to r c ytuje w ielo k ro tn ie d o k u m en ty i w spom nienia), a rg u m e n ta c ja z o stala sp ro w a d z o n a d o m in im u m (historyk o d czu w a b ra k p olem iki z n iek tó ry m i daw niejszym i p o g ląd am i), b a rd z o sk ró co n e
* A A N , A rch iw u m M in isterstw a Sp raw Z a g ran iczn y ch , Po selstw o w B erlinie, w. 77. teka V I: p ism o D zied u szy ck icy o z 2 łipca 1923. S p o ro w ażnego m ate ria łu Taktycznego n a ten tem a t zaw iera w y d a n a U SA d u ż a p ra c a zb io ro w a M y k o la s S l e i e m i u s , C h ic a g o 1954.
