Klonder, Andrzej / Doroszenko, Vaslij
V.
Nowe spojrzenie na handel Rygi w XVII
wieku : (w związku z książką Wasilija
W. Doroszenki, Torgowla i kupieczestwo
Rigi w XVII wiekie, Riga 1985)
Przegląd Historyczny 78/4, 755-771
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
A N D Z E J K L O N D E R
N ow e spojrzenie na handel Rygi w XVII wieku
(w z w ią z k u z k s ią ż k ą W asyliija W. D o r o s z e n k i , T o r g o w la i k u p ie c z e s tw o
R ig i w X V I I w ie k ie , R ig a 1985, s. 347)
H a n d e l R ygi, w X V I—X V II w. n a jw ię k s z e g o p o r t u w sc h o d n io b a łty c k ie g o (od L ip a w y po N a rw ę ), m a n ie z b y t b o g a tą h is to rio g ra fię . Do p o d s ta w o w y c h m o żn a zaliczy ć w y d a n e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p ra c e G. J e n s с h a 1 i F. D u n s d o r f s a *. P ie rw s z y s k o n c e n tro w a ł u w a g ę n a p o lity c e h a n d lo w e j k u p c ó w ry s k ic h z p a r t n e r a m i z a c h o d n im i i d o s ta w c a m i z zap le cza, o ra z n a z a b ie g a c h m ie s z k a ń ców R y g i o u tr z y m a n ie m o n o p o lu p o ś r e d n ic tw a h a n d lo w e g o m ięd zy p rz y b y s z a mi. P o k u s ił się ró w n ie ż o s ta ty s ty c z n ą a n a liz ę w y w o zu n ie k tó ry c h — n a jw a ż n ie j szy ch to w a ró w . W reszcie p o ró w n a ł ro z m ia ry e k s p o r tu R y g i i K r ó le w c a 3. G. Je n s c h ja k o p ie rw s z y w y k o rz y s ta ł b o g a te z aso b y a rc h iw u m m ia s ta R ygi.
O p u b lik o w a n a p rz e z D u n s d o rfs a s ta ty s ty k a h a n d lu R y g i w la ta c h 1636— 1718 (d a n y c h ź ró d ło w y c h d o s ta rc z y ły p rz e c h o w y w a n e w a rc h iw u m s z to k h o lm s k im w y c ią g i z r y s k ic h k sią g c e ln y c h ) do dziś s ta n o w i p o d s ta w ę w s z e lk ic h a n a liz d y n a m ik i ry s k ie g o e k s p o r tu . K o n s tr u u ją c ta b e le s ta ty s ty c z n e , D u n sd o rfs m u s ia ł je d n a k z re zy g n o w ać z b a d a n ia ta k ic h a s p e k tó w h a n d lu , ja k d z ia ła ln o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h k u p ców . N ie w y k o rz y s ta ł te ż se rii k sią g c e ln y c h p rz e c h o w y w a n y c h w R y d ze, p rz e z co jeg o z e s ta w ie n ia o b e jm u ją n ie w ie le p o n a d p o ło w ę rz e c z y w is te g o ry s k ie g o im p o rtu .
C h a r a k te r y z u ją c d o ro b e k h is to rio g ra fii, n ie sposób te ż p o m in ą ć a u to r a re c e n z o w a n e j p ra c y , W. W. D o r o s z e n к ę. S p o d je g o p ió ra w y sz ło k ilk a d z ie s ią t o p ra c o w ań o m a w ia ją c y c h n ie ty lk o z a g a d n ie n ia h a n d lu R ygi, lecz ta k ż e śc iśle z n im i z w ią z a n e p ro b le m y ro z w o ju g o sp o d a rc z e g o R e w ia , N a rw y o ra z ic h w ie js k ie g o z a p lecz a. K ilk a o d n o śn y c h a r ty k u łó w o p u b lik o w a ły ró w n ie ż p o ls k ie c z a s o p is m a 4. P r e z e n to w a n a p o n iż e j m o n o g ra fia je s t z a te m p o d s u m o w a n ie m p e w n e g o e ta p u w n a u k o w y m ż y c io ry sie a u to ra .
P r z y s tę p u ją c do b a d a ń n a d h a n d le m R ygi w o k re s ie p ó łto ra w ie c z a 1560— 1710, D o ro sz e n k o d y sp o n o w a ł z ró ż n ic o w a n y m z aso b em źró d eł. Z czasu p rz y n a le ż n o ś c i R y g i d o P o ls k i (1562— 1620) b y ł on s to s u n k o w o szczupły. Z n a c z e n ie p o d s ta w o w e m ia ły r e j e s tr y c ła sundzkdego z a w ie ra ją c e s y s te m a ty c z n e d a n e o r u c h u s ta tk ó w od 1557 r. i to w a ró w od 1562 r. W a lo ry i b r a k i te g o ź ró d ła b y ły d y s k u to w a n e 1 G. J e n s c h , D er H a n d e l R ig a s im 17. J a h r h u n d e r t, „ M itte ilu n g e n a u s d em G e b ie te d e r G e s c h ic h te L iv - E s t- u n d K u r la n d s ” t. X X IV , 1930, s. 41—146. 2 E. D u n s d o r f s , D er A u s s e n h a n d e l R ig a s im 17. J a h r h u n d e r t, [w :] C o n v e n - tu s p r im u s h is to r ic u m B a ltic o r u m , R ig a e 1938, s. 457—4'86. * G. J e n s c h , op. c it., s. 66, p rz y p . 3. 4 P a r . m .i n . W. W. D o r o s z e n k o , W ią zi r y n k o w e fo lw a r k ó w in fla n c k ic h n a p r z e ło m ie X V I і X V I I w ie k u , P H t. L V I, 1965, na: 2, s. 260— 281; t e n ż e , E k s p o rt R y g i n a Z a c h ó d ги o k r e s ie p r z y n a le ż n o ś c i do R z e c z y p o s p o lite j 1562— 1620, ZH t. X X X I, 1966, z. 1, s. 7—44. P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X V I I I , 1987, Z E S Z . 4
w l i t e r a t u r z e 5. S a m D o ro sz e n k o s tw ie rd z a ł, że r e j e s tr y s u n d z k ie z la t d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h X V I w . o d n o to w u ją z a le d w ie o k o ło 1/3 e k s p o r tu n a zac h ó d ta k w a ż n y c h d la h a n d lu R y g i to w a ró w ja k le n , k o n o p ie, sie m ię , o le j, z a w ie r a ją n a to m d a st p e łn e d a n e o w y w o z ie zboża i to w a ró w leśnych® . O p ró c z ta b e l c ła p o b ie ra n e g o w S u n d z ie a u to r w y k o r z y s ta ł r e j e s tr y p o r to r iu m w p ro w a d z o n e g o w R y d z» w
1582 r. z l a t 1591 o ra z 1594— 1597.
Z n a c z n ie b o g a ts z e , d z ię k i a k ty w n e j p o lity c e f is k a ln e j w ła d a ją c y c h R y g ą od 1621 r . S zw ed ó w , s ą ź ró d ła z X V II w . O d 1629 r . to w a r y im p o rto w a n e d ro g ą m o r s k ą o b c ią ż a ło n o w e c ło tz w . lic e n c ja . A u to r w y k o rz y s ta ł k się g i w p ły w ó w z la t 16Ö1— 1710. O d 1655 r. od w s z e lk ic h to w a ró w w w o ż o n y c h do R y g i D ź w in ą lu b lą d e m p o b ie r a n o tz w . L a n d z o ll ( = „cło lite w s k ie ”). Z a c h o w a ły się f r a g m e n ty jeg o r e j e s tr ó w z la t 1673— 1690.
N a jp e łn ie js z a je s t je d n a k d o k u m e n ta c ja z l a t 1637— 1710 p o b o ru a k c y z y , k tó r a w w y so k o śc i 2% w a rto ś c i o b c ią ż a ła w sz y stk ie to w a ry d o s ta rc z a n e i w y w o ż o n e d ro g ą m o rsk ą . R e je s tr y te b y ły p o d s ta w ą b a d a n ia ro z m ia r ó w i s t r u k t u r y o b ro tó w h a n d lo w y c h R ygi. D ro b ia z g o w y c h a r a k t e r za p isó w u m o ż liw ił ró w n ie ż o d tw o rz e n ie o b ro tó w p o szczeg ó ln y ch k u p c ó w ry s k ic h w d a n y m r o k u . P o m o c n e o k a z a ły się ró w n ie ż r a c h u n k i k u p ie c k ie m .in. r y s k ie j „ K o m p a n ii k o n o p n e j” z la t 1638— 1647 o raz k u p c ó w M a r k f a r d t a i R o ssb a c h a z o s ta tn ie g o d w u d z ie s to le c ia X V II w . R a c h u n k i k o m p a n ii o k a z a ły się c e n n y m ź ró d łe m do b a d a ń naid p ro b le m a ty k ą zy sk u k u p ie c k ie g o w h a n d lu z zach o d em . R e je s try o b u k u p c ó w d a ły m ożność b liższeg o p o z n a n ia zy sk u r y ż a n p ro w a d z ą c y c h tr a n s a k c j e z k o n tr a h e n ta m i z z a p le c z a m ia sta . W y k o rz y s ta n o w re sz c ie k ilk a d z ie s ią t to m ó w a k t s ą d u w e to w e g o (z p rz e r w a m i la ta 1613— 1710) i s ą d u b u r g r a f a (1610—1710). P ie r w s z e in f o r m u ją o sp o ra c h m ie sz c z a n z o b c y m i k u p c a m i i c h ło p a m i, d ru g ie o k o n f lik ta c h ze s z la c h tą .
Z n in ie js z e g o p rz e g lą d u w y k o rz y s ta n y c h ź ró d e ł z d a w n e g o a rc h iw u m m ie j sk ieg o R ygi w y n ik a , że d y s p o n o w a ł o n m a te r ia łe m b o g a ty m , u z u p e łn ia ją c y m się i w e r y f ik u ją c y m w z a je m n ie . N ie p o p rz e s ta ją c n a z a so b a c h ry s k ic h a u to r s ię g n ą ł, w o g ra n ic z o n y m z a k re s ie , do a rc h iw ó w M o sk w y , a ta k ż e L u b e k i i A m s te rd a m u . W o b sz e rn y m z e s ta w ie n iu li te r a tu r y o b o k p r a c ra d z ie c k ic h zn a la z ło się p o n a d 150 p o z y c ji z a g ra n ic z n y c h , w y d a n y c h do p o c z ą tk u la t o sie m d z ie s ią ty c h . N ie b r a k w ś ró d n ic h dzieł p o ls k ic h : M . B o g u c k i e j , S. H o s z o w s k i e g o . W. K u l i , M. M a ł o w i s t a , A. M ą c z a k a , H. S a m s o n o w i c z a , J. T o p o l s k i e g o i i n n y c h 7. U s ta le n ia ic h w y k o rz y s ta ł a u to r ja k o m a te r ia ł p o ró w n a w c z y , ch o ć n ie w y c z e rp a ł p od ty m w z g lę d e m w sz y s tk ic h m o żliw o ści. W p ły n ę ły p o g lą d y p o ls k ic h b a d a c z y n a jego in t e r p r e ta c ję z ja w is k zac h o d z ą c y c h w R ydze. A n a liz u ją c s to s u n e k R ygi (w ra z z zap le czem ) do je j p a r tn e r ó w z a c h o d n ic h , p o d p is a ł się pod s f o rm u ło w a n ą p rz e z M. M a ło w is ta te z ą o „ k o lo n ia ln y m ” c h a r a k te r z e p o w ią z a ń zach o d u E u ro p y i s tre fy b a ł t y c k i e j 8. Z a c h ó d o fe ro w a ł p rz e tw o r z o n e w y ro b y p rz e m y sło w e , w schód — su ro w c e . K o n iu n k tu r a n a s u ro w c e w p ły w a ła n ie k o r z y s tn ie n a ro zw ó j s t r u k t u r s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h k r a jó w e k s p o r te ró w . O b e c n ie te z a ta je s t p o
S Z P o la k ó w w te j k w e s tii w y p o w ia d a li się n a jo b s z e r n ie j: H . Z i n s , A n g lia
a B a łt y k w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u , W ro c ła w 1967, s. 163— 166; A. M ą c z a k , M ię d z y G d a ń s k ie m a S u n d e m . S tu d ia n a d h a n d le m b a łt y c k im od p o ło w y X V I do p o ło w y X V I I w ., W a rs z a w a 1972, s. 16 n., ta m te ż w c z e ś n ie js z a lite r a tu r a .
• W . W. D o r o s z e n k o , E k s p o r t R y g i, s. 38 n.
7 Z p o z y c ji k sią ż k o w y c h z o sta ły p o m in ię te : H. K e m p a s , S e e v e r k e h r u n d
P fu n d z o ll im H e r z o g tu m P re u ss e n . E in B e itr a g z u r G e s c h ic h te d e s S e e h a n d e ls im 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t, B o n n 1964; F . G a u s e , G e s c h ic h te d e r S ta d t K ö n ig sb e r g
t. I, K ö ln -G ra z 1965.
e M. M a ł o w i s t , W s c h ó d a z a c h ó d E u ro p y w X I I I — X V I w ie k u , W a rs z a w a 1973, s. 373— 376.
N O W E S P O J R Z E N I E N A H A N D E L R Y G I W X V II W IE K U
757
n o w n ie d y s k u to w a n a . W p rz y p a d k u P o ls k i w s k a z u je się n p ., że e k s p o r t ztooża s ta n o w ił z b y t d ro b n y m a r g in e s g lo b a ln e j p r o d u k c ji k r a ju , a b y m ó g ł w y w ie ra ć z a sa d n ic z y w p ły w n a k ie r u n e k p r z e m ia n sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h ·.
J a k o c e l p o s ta w ił so b ie a u to r m o żliw ie n a jp e łn ie js z ą a n a liz ę s t r u k tu r y i d y n a m ik i o b ro tó w h a n d lo w y c h R y g i oraiz b ila n s u je j g o sp o d a rc z y c h k o n ta k tó w z Z a c h o d e m ; ró w n o le g le z a m ie rz a ł p o ru s z y ć k w e s tię s to s u n k ó w m ia s ta z jeg o b liż sz y m i d a ls z y m z a p le czem . Z a w a ż n y p rz e d m io t b a d a ń u z n a ł ta k ż e zb io ro w o ść k u p c ó w r y s k ic h o r a z sto s o w a n e p rz e z n ic h te c h n ik i h a n d lu . P ro b le m y t e a n a liz u je w d w óch p rz e d z ia ła c h c h ro n o lo g ic z n y c h : od o k o ło 1560 r. d o p o ło w y l a t tr z y d z ie s ty c h X V II w . o ra z w la ta c h 1636—il7il0. O b a o k re s y , ch o ćb y ze w z g lę d u n a szczu p ło ść ź ró d e ł d o ty c z ą c y c h p ie rw s z e g o z n ic h , n ie z o s ta ły p o tr a k to w a n e ró w n o
rzęd n ie. R o zd ział p r e z e n tu ją c y z ja w is k a zac h o d z ą c e n a p rz e ło m ie w ie k ó w (s. 49— —108), choć o b e jm u je w s z y s tk ie sy g n a liz o w a n e p o w y ż e j z a g a d n ie n ia , s ta n o w i j e d y n ie p u n k t w y jś c ia do ich szczeg ó ło w ej a n a liz y n a p r z e s tr z e n i n a s tę p n y c h d z ie sięcio leci (s. 109— 290).
P R O B L E M Y E K S P O R T U I IM P O R T U
N ie w d a ją c się w r o z w a ż a n ia n a d z a s a d n o ś c ią p r z y ję te j p erd o d y zacji (o ty m n iż e j) p r z y jr z y jm y się za D o ro sz e n k ą s y tu a c ji ry s k ie g o h a n d lu w d r u g i e j p o ło w ie X V I i p ie r w s z y m tr z y d z ie s to le c iu X V II w . U sc h y łk u s tu le c ia p o d w z g lę d e m r u c h u s t a tk ó w R y g a z a jm o w a ła tr z e c ie m ie js c e w ś ró d p o r tó w b a łty c k ic h (po G d a ń s k u i K ró le w c u ). S p e c ja liz o w a ła się w e k s p o r c ie s u ro w c ó w p rz e m y s ło w y c h : k o n o p i i ln u . W e d łu g d a n y c h „ p o r ta r iu m " z 1596 r. p o r t o p u śc iło w ó w c z a s 27 511 b e rk o w c ó w k o n o p i i 11 273 ln u , zaś w 1632 r. o d p o w ie d n io — 24 185 i 13 225 b e r - k o w có w (1 b e rk o w ie c = 1 f u n t o k rę to w y = o k o ło 167,5 kg). R ó w n ież p o d w z g lę d e m w a rto ś c i o b a to w a r y s ta n o w iły n a jw a ż n ie js z e p o z y c je ry s k ie g o w y w o z u ; w 1569 r. — 40*8%, w ty m k o n o p ie 15,4%, a w 1632 r. — 44,5%, w ty m k o n o p ie 29,1%. W e d łu g r e j e s tr ó w s u n d z k ic h z la t 1562— 1630 le n i k b n o p ie z R y g i /sbanotwiły p o n a d 25% w y w o zu ty c h to w a ró w z B a łty k u n a Z a c h ó d . S p o śró d p o rtó w w s c h o d n ieg o B a łty k u R y g a b y ła g łó w n y m d o s ta w c ą ty c h to w a ró w , d a ją c w p o sz c z e g ó l n y c h la ta c h 65— 90% e k s p o r tu całe g o re g io n u . W a rto d o d a ć , o c z y m n ie w sp o m i n a a u to r , że w te j d z ie d z in ie lic z ą c y m i się k o n k u r e n ta m i R ygi b y ły K ró le w ie c i E lb lą g , te n o s t a tn i je d y n ie ja k o e k s p o r te r l n u 10. N a s u w a się p y ta n ie o g en ezę ta k ie j s p e c ja liz a c ji R ygi. O b a to w a r y w z n a c z n y c h ilo ś c ia c h w y w o żo n o s tą d ju ż w X V w. W iad o m o ró w n ie ż , że p o p rz e d z a ją c e p o m y ś ln e la ta d z ie w ię ć d z ie s ią te c z a
sy w o je n o I n f la n ty p rz y n io s ły z w ią z a n y z p rz e s u n ię c ie m h a n d lu m o s k ie w sk ie g o do N a rw y (la ta 1558— 1581) w y ra ź n y s p a d e k e k s p o r tu ln u i k o n o p i. Bez o d p o w ie d z i p o z o s ta je p y ta n ie , czy e k s p o r to w a p r o s p e r ity k o ń c a X V I w . b y ła w y n i k ie m s ta łe g o w z ro s tu p o p y tu n a Z ach o d zie, czy te ż ty lk o p o w ro te m do p o zio m u s p rz e d u ru c h o m ie n ia żeg lu g i n a r e w s k ie j? ' • J . T o p o l s k i , G o sp o d a rk a p o ls k a a e u r o p e js k a w X V I — X V I I I w ie k u , P o z n a ń 1977, s. 14 n. P o r. te ż M. B o g u c k a , G d a ń sc y lu d z ie m o r z a w X V I — X V I I I w ., G d a ń s k 1984, s. 15. 10 W 1595 r. p rz e z S u n d p rz e w ie z io n o o k o ło 3100 b e rk o w c ó w ln u i o k o ło 3400 b e rk o w c ó w k o n o p i z K ró le w c a , z E lb lą g a zaś o d p o w ie d n io 14 400 i 1260 b e rk o w có w . Z G d a ń s k a u s c h y łk u X V I w . w y w o żo n o ro c z n ie p o k ilk a s e t (do o k o ło 1000) b e rk o w c ó w ln u i k o n o p i (p rz e lic z e n ia w ła s n e za A. M ą c z a k , M ię d z y G d a ń s k ie m
N ie m ie js c e tu n a d o k ła d n e p rz e d s ta w ia n ie s t r u k tu r y ry s k ie g o e k s p o r tu 11. W y p a d a je d n a k w sp o m n ie ć o w a ż n ie js z y c h (o czy w iście poza k o n o p ia m i i ln em ) p rz e d m io ta c h w y w o z u : to w a r a c h le ś n y c h , zbożu i sk ó ra c h . N a p rz e ło m ie X V I— —(XVII w ., w s to s u n k u do c z a só w s p r z e d w o jn y o I n f la n ty z m a la ł w y w ó z d zieg ciu i sm oły, w z ro sła n a to m ia s t s p rz e d a ż p o p io łu i . p o ta ż u . P o szczeg ó ln i k u p c y ry s c y d o s ta rc z a li do p o r tu je d n o ra z o w o do 400 ła s z tó w p o p io łu . N ie s te ty z d a ls z y c h w y w o d ó w n ie d o w ia d u je m y się n icze g o o g lo b a ln y m e k s p o r c ie teg o a r ty k u łu . W t a b e li 5 o b ra z u ją c e j s t r u k tu r ę w y w o z u R ygi w la ta c h 1596 i 1632 p o p ió ł je s t u k r y t y w z b io rc z e j p o z y c ji „ to w a ry le ś n e " , w ta b e li 6, in f o r m u ją c e j o g łó w n y c h o d b io r c a c h p o szczeg ó ln y ch to w a ró w w ty c h s a m y c h la ta c h (w %) je s t w y o d rę b n io n y . A b y w ła ś c iw ie o cen ić z n a c z e n ie p o p io łu w e k s p o r c ie R ygi, ja k te ż sam eg o r y s k ieg o p o r tu w z a o p a trz e n iu w te n a r t y k u ł E u ro p y z a c h o d n ie j, z a m ia s t d o ta b e li 5, tr z e b a sięg ać do c y to w a n e g o ju ż a r t y k u łu D o ro sz e n k i, z k tó r e g o d o w iem y się, że w la ta c h 1595— 1596 e k s p o r t p o p io łu u tr z y m y w a ł się n a p o zio m ie nieco p o n a d 4 000 ła s z tó w r o c z n i e 18. R ó w n ie ż n a ty m p o lu R y g a z d e c y d o w a n ie p rz e w y ż sz a ła k o n k u r e n tó w (w 1595 r.: K ró le w ie c — 2 700 ła s z tó w , G d a ń s k — 2 600 ła sa tó w , E lb lą g — 200 ła s z tó w ) ia.
E k s p o rt zbóż o d g ry w a ł w h a n d lu r y s k im ro lę d ru g o r z ę d n ą . W 1596 r. p o rt o p u śc iło 4 6 0 0 u , a 1632 r. o k o ło 1 500 łasztó w . M ożna d o d ać, że w te j d z ie d z in ie R y g a w y ra ź n ie u s tę p o w a ła n ie ty lk o G d a ń sk o w i, lecz ta k ż e m n ie js z y m p o rto m , ta k im ja k K ró le w ie c czy S z c z e c in 15. O fe rtę e k s p o r to w ą R ygi u z u p e łn ia ły w o sk o ra z p ro d u k ty h o d o w li: sk ó ry , s ło n in a , m asło itp .
W s u m ie z in f o rm a c ji u z y s k a n y c h w re c e n z o w a n e j p ra c y s k o n f ro n to w a n y c h z in n y m i d a n y m i w y ła n ia się o b ra z R ygi k o ń c a X V I w . ja k o n a jw ię k s z e g o w s t r e fie b a łty c k ie j ź ró d ła z a o p a tr z e n ia Z a c h o d u w k o n o p ie i p o p ió ł.
W śró d im p o rte ró w ry s k ic h to w a ró w m ie js c e c z o ło w e z a jm o w a li H o le n d rz y . N a ich s ta tk i tr a f ia ło o k o ło 60% ln u , 75% k o n o p i, p o n a d 95% s ie m ie n ia k o n o p n eg o . H o le n d rz y p rz o d o w a li ró w n ie ż w im p o rc ie in n y c h to w a ró w . J e d y n ie w w y w o zie sk ó r u s tę p o w a li k u p c o m h a n z e a ty c k im — w p ie r w s z y m rz ę d z ie L u b e c z a n o m .
S t r u k t u r ę r y s k ie g o im p o r tu o d d a je d o s k o n a le ś w ia d e c tw o b u r m is tr z a F ra n z a N ie n s tä d ta (1600 r.). W ed łu g n ie g o n a jw ię k s z e z n a c z e n ie w ś ró d to w a ró w im p o r to w a n y c h m ia ły : sól, śled zie, d ro g ie su k n a , je d w a b ie , w y ro b y m e ta lo w e , piw o i w in o , k o rz e n ie , p rz y p r a w y , w re s z c ie m e ta le (żelazo, m iedź, ołów , cy n a). Sól, w e d łu g d a n y c h r e j e s tr ó w s u n d z k ic h z la t 1565—41615 s ta n o w iła 55,6% o g ó ln e j w a r to ś c i im p o r tu R y g i, n a s tę p n ie w k o le jn o ś c i śle d z ie — 16,8%, tk a n in y — 13,7%. W 1591 r . n a 343 s t a tk i , j a k i e w p ły n ę ły \y ó w c z a s d o R ygi, 60 p rz y b y ło ty lk o z solą, 105 d a ls z y c h p rz y w io z ło sól o b o k in n y c h to w a ró w . R ola soli w im p o r c ie r y s k im b y ła d a le k o w ię k s z a n iż w im p o rc ie G d a ń s k a czy E lb lą g a . P rz e s ą d z a ł o ty m , z d a n ie m a u to r a , b r a k n a lite w s k o -r u s k im za p le c z u k o n k u r e n c y jn y c h s a lin m o n a rsz y c h , o d p o w ie d n ik ó w k o ro n n e j W ieliczki. S y tu a c ja w R y d ze n ie b y ła je d 11 D o k ła d n a a n a liz a e k s p o r tu w la ta c h 1562— 1620 p o r. W. W. D o r o s z e n k o , E k s p o r t R y g i, p a ssim . “ T a m ż e , s. 37. ** A. M ą c z a k , M ię d z y G d a ń s k ie m a S u n d e m , s. 71 n .; p o r. też R. G e l i u s , R o la n a d b a łty c k ie g o h a n d lu w a jd a ż e m i p o ta ż e m w e u r o p e js k im p r z e m y ś le c h e m ic z n y m w X V I — X V I I w ie k u . „R o czn ik G d a ń s k i” t. X L IV , 1984, z. 1, s. 50. 14 W ro k u 1595 e k s p o r t zbóż w y n ió sł 5214 ła s z tó w , W. W. D o r o s t e n k o , E k s p o r t R y g i, s. 37.
15 W 1595 r. p rz e z S u n d p rz e s z ło 6 500 ła s a tó w zboża z K ró le w c a (A. M ą -c z a k, M ię d z y G d a ń s k ie m a S u n d e m , s. 107). W p ie r w s z e j p o ło w ie X V II w . p rz e z p o r t sz c z e c iń sk i w y w o ż o n o ro c z n ie do o k o ło 10 000 ła s a tó w zboża (D zie je S z c z e c i
N O W E S P O J R Z E N I E N A H A N D E L R Y G I W X V II W IE K U
759
n a k a ż ta k w y ją tk o w a , ja k m o żn a by w n io sk o w a ć z. w y w o d ó w D o ro szen k i. N ie w s p o m in a o n o p o d o b n ie p rz y tła c z a ją c e j p rz e w a d z e soli w śró d to w a ró w p rz y w o ż o n y ch d o K r ó l e w c a le. G ro s soli p o ch o d ziło z F r a n c ji lu b P ó łw y s p u Ib e ry js k ie g o , d o s ta w y z L iin e b u rg a s ta n o w iły n ie w ie lk i m a r g in e s , p rz e w o ź n ik a m i b y li o czy w iśc ie H o le n d rz y , p o d o b n ie ja k g łó w n y m i d o s ta w c a m i śled zi. W śró d tk a n i n p o d w z g lę d e m ilo śc io w y m z d ro g im i s u k n a m i a n g ie ls k im i k o n k u ro w a ły ta ń s z e z H o
la n d ii i, d o s ta rc z a n e p rz e d e w s z y s tk im p rz e z L u b e c z a n , liczn e g a tu n k i su k n a z N iem iec w sc h o d n ic h , m. in. b ra n d e n b u r s k ie , m iś n ie ń s k ie , zg o rzeleck ie. N a p ro g u la t tr z y d z ie s ty c h X V II w . w ś ró d to w a ró w im p o rto w a n y c h p o ja w iły się, jeszcze ja k o a b s o lu tn e n o w o śc i o m a r g in a ln y m z n a c z e n iu , k a w a i ta b a k a .
R y s k ic h k u p c ó w n a p rz e ło m ie w ie k ó w b y ło o k o ło 350. W 1632 r . (ty lk o d la te g o r o k u z a c h o w a ły się o d p o w ie d n ie d an e) 10 k u p c ó w s k o n c e n tro w a ło w sw y ch r ę k a c h ‘/j e k s p o r tu , zaś sz e rsz a c z te rd z ie s to o so b o w a g r u p a k o n tr o lo w a ła */> p r z y w o zu . C zo ło w a d z ie s ią tk a d o s ta rc z a ła n a s t a t k i p r a w ie г/з e k s p o rto w a n e g o w ty m
ro k u sie m ie n ia (k o n o p n e g o i ln ian eg o ), 1/3 ln u , 1/4 zboża, p o ta ż u i d re w n a . M n iejszy b y ł s to p ie ń k o n c e n tr a c ji im p o rtu , lecz i tu p rz e z rę c e p ie r w s z e j d zie s ią tk i k u p c ó w p rz e s z ła p o ło w a d o s ta rc z a n y c h d o R y g i te k s ty lió w i p r a w ie 1/3 to w a ró w k ra m n y c h . T ru d n o p o w ie d z ie ć , czy s y tu a c ja w R y d z e b y ła ty p o w a d la p o rtó w b a łty c k ic h czy te ż n ie. R o z p a trz e n ie te j k w e s tii u n ie m o ż liw ia b r a k o d p o w ie d n ic h ź ró d e ł d o ty c z ą c y c h ty c h m i a s t 17.
W n in ie js z e j części k s ią ż k i zo sta ły o m ó w io n e z ja w is k a w y s tę p u ją c e w o k r e sie od 1562 do około 1635 r. P rz y ję c ie ta k ie j p e rio d y z a c ji w y w o łu je w ą tp liw o ś c i, g d y ż o k re s to n ie je d n o lity . W R z e c z y p o sp o lite j i k r a j a c h o ś c ie n n y c h la ta 1619— —(1622 p rz y n io s ły k ry z y s m o n e ta rn y . W 1621 r. R yga n a d z ie w ię ć d z ie sią t la t p r z e szła p o d p a n o w a n ie sz w e d z k ie . J u ż z re s z tą od p o c z ą tk u s tu le c ia (1601) z n a jd o w a ła s ię w s tr e f ie d z ia ła ń w o je n n y c h . P o w s ta je p y ta n ie , czy n ie le p ie j b y ło b y za p u n k t w y jś c ia d o a n a liz y s y tu a c ji w X V II w . u z n a ć la ta d z ie w ię ć d z ie s ią te p o p rz e d n ie g o stu le c ia , a w k a ż d y m ra z ie z a trz y m a ć się n a p o lity c z n o -g o sp o d a rc z e j c e z u rz e l a t 1619— 1621. M ożna by w ó w c z a s u n ik n ą ć w e ry fik o w a n ia d a n y c h o im p o rc ie R y g i u z y s k a n y c h w d ro d z e a n a liz y r e je s tr ó w s u n d z k ic h z la t 1566— 1615, ry s k im r e j e s tr e m c e ł z 1632 r. (s. 66 n.). D a n e z teg o r o k u n a le ż a ło b y łącz y ć z in f o r m a c ja m i d o ty c z ą c y m i p o z o sta ły c h l a t trz y d z ie s ty c h . Być m oże o p rz y ję c iu niezibyt sz c z ę śliw e j p e rio d y z a c ji z a d e c y d o w a ła tr a d y c ja h is to r io g r a f ic z n a 18, je d n a k a u to r n ie w y ja ś n ia te j k w e s tii. N ie tr z y m a się te ż k o n s e k w e n tn ie p rz y ję ty c h z a ło żeń : ta b e la 11 z a w ie ra d a n e o r u c h u s ta tk ó w w p o rc ie ry s k im w la ta c h 1632— —1704. O k re s 1636— 1710 p r z e d s ta w ia ją trz y ro z d z ia ły (s. 109—291) s ta n o w ią c e trz o n o m a w ia n e j p ra c y . P rz y p o d o b n y m j a k w p rz y p a d k u o k re s u p o p rz e d n ie g o z e sta w ie p y ta ń b a d a w c z y c h , b o g a c tw o w y k o rz y s ta n y c h ź ró d e ł s p r a w ia , że a n a liz a z ja w is k je s t z n a c z n ie szczeg ó ło w sza, w n io s k i p e łn ie js z e i s o lid n ie j u d o k u m e n to w a n e . Z n a j d u je m y t u k o le jn o o m ó w ie n ie : r u c h u s t a tk ó w w p o rc ie , ro z m ia ró w , s t r u k tu r y i d y n a m ik i e k s p o r tu o r a z im p o rtu , b ila n s u h a n d lo w e g o R ygi, w re sz c ie zb io ro w o ści r y s k ic h k u p c ó w o r a z in d y w id u a ln e g o zy sk u k u p ie c k ie g o .
P o d w z g lę d e m in te n s y w n o ś c i ru c h u s ta tk ó w ÍRyga w y s u n ę ła się n a d ru g ie po G d a ń s k u m ie js c e w ś ró d p o rtó w b a łty c k ic h . W n a jle p s z y c h la ta c h (1646— 1650,
M A n a lo g ia b y ła jeszcze g łęb sza. K o le jn e p o z y c je w im p o rc ie , p o d o b n ie ja k w R y d ze, z a jm o w a ły śle d z ie i tk a n in y (A. M ą c z a k , M iędzy G d a ń s k ie m a S ü n
dern, s. 113).
17 W p r z y p a d k u G d a ń s k a p o r. M. B o g u c k a , H a n d e l z a g r a n ic z n y , s. 104. « R ó w n i e ż F. D u n s d o r f s ro z p o c z y n a s w o ją a n a liz ę od 1636 ( t e n ż e , op. cit., p a ssim ).
1699) z a w ija ło tu ro c z n ie p o n a d 500 s ta tk ó w , n ie c o w ię c e j n iż w k o ń c u X V I w . (w ó w czas ś re d n io ro c z n ie — 400 s ta tk ó w ). P o z y c ję czo ło w ą n a d a l z a jm o w a ły s t a tk i h o le n d e rs k ie , n ie k ie d y s ta n o w ią c e p o n a d p o ło w ę w s z y s tk ic h z a w ija ją c y c h do R ygi je d n o s te k (la ta 1641, 1645). W d ru g ie j p o ło w ie X V II w . w z ro sło z n a c z e n ie s ta tk ó w a n g ie ls k ic h (do o k . 1/6 o g ó łu w la ta c h 1689, 1699). Z n a c z ą c y b y ł u d z ia ł b a n d e ry d u ń s k ie j i sz w e d z k ie j.
W r y s k im e k s p o r c ie p ie rw s z e m ie js c e z a jm o w a ły k o n o p ie . A u to r c y tu je w y p o w ied ź) r a d y m ie js k ie j z 1661 rj: „ te r a z k o n o p ie są d la n a s n a jw a ż n ie js z y m i n a jc e n n ie js z y m to w a r e m ”. W la ta c h 1644— 1651 ś r e d n io ro c z n ie w y w o żo n o 89 000 b e rk o w c ó w k o n o p i i ln u (w ty m 2/3 lu b n a w e t 3/4 s ta n o w iły k o n o p ie). W ed łu g t a b e li 18 (n ie s te ty a u to r z a s to s o w a ł tu n ie c o in n y p o d z ia ł c h ro n o lo g ic z n y ) w o k r e sie 1636—!l'654 sa m y c h k o n o p i w y w o żo n o ś r e d n io r o c z n ie p o n a d 56 000 b e rk o w c ó w . D ru g i szczyt e k s p o r tu p r z y p a d ł n a o s ta tn ie d w u d z ie s to le c ie X V II w . (śre d n io ro c z n ie p o n a d 60 000 b e rk o w c ó w , w re k o r d o w y m 1699 r. :— 88 670). W zro sto w i e k s p o r tu k o n o p i d o p o ło w y X V II w . to w a rz y s z y ł w z ro s tu e k s p o r tu ln u (od o k o ło 12 000 b e rk o w c ó w w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h X V I w . d o około 22 000 b e rk o w có w w o k re s ie 1636—1654). J e d n a k ż e w d ru g ie j p o ło w ie X V II w. w y w ó z ln u z m a la ł do p o z io m u n ie w ie le p rz e w y ż sz a ją c e g o z n a n y z k o ń c a X V I w . (około 14 000 b e rk o w c ó w ). P rz e d m io ta m i m a s o w e g o e k s p o r tu b y ły te ż sie m ię k o n o p n e (na w y sie w ) i ln ia n e (n a w y s ie w i o lej). W la ta c h 1636— 1654 r o c z n ie w y w o żo n o o k o ło 72 000 b e c z e k n a s io n k o n o p i i 44 000 ln u , w la ta c h 1681— 1700 o d p o w ie d n io : 102 000 i 50 000 b eczek . I s to tn e z m ia n y w p ro w a d z a ły ty lk o lalta w o jn y , o czy m n iż e j. J a k w id a ć u k s z ta łto w a n y ju ż w p o p rz e d n ic h s tu le c ia c h k o n o p n o -ln ia rs k i p ro fil e k s p o r tu R y g i u tr w a l ił się w X V II w ., p rz y cz y m c o ra z w y ra ź n ie js z a b y ła p rz e w a g a k o n o p i. O k o n iu n k tu r z e t e j z d e c y d o w a ła m . in. ro z b u d o w a flo t h a n d lo w y ch i w o je n n y c h p a ń s tw z a a n g a ż o w a n y c h w w o jn ie trz y d z ie s to le tn ie j. J a k o su ro w ie c d o w y ro b u lin o k rę to w y c h p rz ę d z a k o n o p n a z n a c z n ie p rz e w y ż s z a ła ln i a n ą. K o n o p ie, z a ró w n o w łó k n o ja k i sie m ię , b y ły ró w n ie ż ta ń s z e od ln u . A u to r w sp o m in a (s. 125), że w z a s p o k a ja n iu p o trz e b Z a c h o d u n a k o n o p ie i le n R y g a u c z e stn ic z y ła o b o k (czy te ż n a ró w n i) z K ró le w c e m . T y m c z a s e m z w c z e śn ie jsz e j h is to rio g ra fii w y n ik a , że k o n k u r e n c ja K ró le w c a m ia ła ty lk o o g ra n ic z a n e z n a c z e n ie a p ie r w s z e ń s tw o R y g i w te j d z ie d z in ie b y ło n ie p o d w a ż a ln e . W 1644 r. z K r ó le w c a w y w ie z io n o 2175 ła s z tó w k o n o p i i 8111 ln u , z R y g i zaś o d p o w ie d n io : 6166 i 2 383 ła s z ty . W 1684 r. K ró le w ie c e k s p o r to w a ł 1 206 ła s z tó w k o n o p i i 646 ln u , R yga o d p o w ie d n io : 7 115 i 1 890. W reszcie, by n ie m n o ż y ć p rz y k ła d ó w w 1695 r. e k s p o r t k o n o p i i ln u z K ró le w c a w y n ió sł 2 387 i 945 ła s z tó w , zaś z R ygi o d p o - - w ie d n io : 12 674 i 2 634. W y d a je się, że t a k a ró ż n ic a w s k a li o b ro tó w obu k o n k u re n tó w n ie p o w in n a by ć p o m ija n a m ilc z e n ie m lł. W a rto te ż p o d k re ś lić , że w sw o je j k o n o p n o -ln ia rs k ie j s p e c ja ln o ś c i R y g a b iła n a g ło w ę G d a ń s k . N a p r z y k ła d w 1641 r. (w ielk o ści m a k s y m a ln e w ś ró d z b a d a n y c h p rz e z M. B o g u c k ą la t) z G d a ń s k a w y e k s p o r to w a n o ty lk o 1 318 b e rk o w c ó w k o n o p i i 319 b e rk o w c ó w p a k u ł (ln ia n e i k o n o p n e ) *·. U w ag ę a u to r a z w ró c ił n a to m ia s t p r a w ie c a łk o w ity b r a k p a k u ł w śró d to w a ró w w y w o ż o n y c h z R ygi. W ta m te js z y c h ź ró d ła c h p o ja w ia ją się o n e d o p ie ro w X V II I w.
W r y s k im e k s p o rc ie d ru g ie j p o ło w y X V II w . n a d a l w a ż n ą ro lę o d g ry w a ły to w a r y leśn e. W y ją tk ie m b y ły p o ta ż i p o p ió ł, k tó r y c h w y w ó z s p a d ł k ilk a k r o tn ie : p o ta ż u ze śre d n io ro c z n ie 2 766 b e rk o w c ó w w la ta c h 1636— 1654 do 479 w la ta c h 1681— 1699; p o p io łu o d p o w ie d n io z 770 do 285 ła sz tó w .
*· G. J e n s c h , op. c it., s. 66.
N O W E S P O J R Z E N I E N A - H A N D E L R Y G I W X V II W IE K U
761
Ziboże w e d łu g D o ro sz e n k i n a d a l o d g ry w a ło w e k s p o r c ie ry s k im d r u g o r z ę d n ą ro lę , choć w n ie k tó ry c h la ta c h R y g a w y s u w a ła s ię n a czoło p o rtó w w s c h o d n io b a ł- ty c k ic h . W d o b ry c h o k r e s a c h (1636— 1654, 1681— 1699) ś r e d n io ro c z n ie w y s y ła n o z R y g i 6 000 — 10 000 ła s z tó w z ia r n a , p r a w ie w y łą c z n ie ż y ta . W re k o r d o w y m 1694 r. w y e k s p o rto w a n o o k o ło 31 000 ła s z tó w . W y d a je się, że a u to r n ie d o c e n ia p o z y c ji R y g i w b a łty c k im h a n d lu zibożowym. P o d w z g lę d e m ilo ści w y w o żo n eg o zboża c z ę sto w y p rz e d z a ła o n a s p e c ja liz u ją c y się w te j d z ie d z in ie R e w e l, n ie m ó w iąc ju ż o N a rw ie czy P a r n a w i e Z n a c z n i e w y ż e j o c e n ia ły te ż m o ż liw o śc i R y g i, je ś li c h o d z i o z a o p a trz e n ie w zboże, w ła d z e sz w e d z k ie . W 1684 r. R y g a m ia ła d o s ta rc z y ć d la a r m ii 8 339, zaś R e w e l ty lk o 2 083 ła s z tó w z ia r n a Z d e c y d o w a n ie te ż p rz e w y ż s z a ła E lb lą g i S zczecin , n ie z n a c z n ie — . i to nie; zaw szie — u s tę p u je K ró le w c o w i. W (re k o rd o w y m 1684 r. zfclaiyła s i ę dto ś r e d n ie j o sią g a n e j w ty m d z ie się c io le c iu p rz a z G d a ń s k a .
W ro z w o ju e k s p o r tu n a jw a ż n ie js z y c h to w a ró w — szikoda, że m n ie j w a ż n y c h n ie w y m ie n ia — a u to r d o s trz e g a c z te ry fazy. O k re s 1636—Ί654 o d z n a c z a ł się s ta le z w y ż k u ją c ą k o n iu n k tu r ą , w p o c z ą tk a c h l a t p ię ć d z ie s ią ty c h e k s p o r t p rz e w y ż s z a ł n o to w a n ia z n a jle p s z y c h la t k o ń c a X V I w . L a ta 1656— 1685 — to o k re s s p a d k u e k s p o r tu , szczeg ó ln ie g w a łto w n e g o p o d czas w o jn y p o ls k o -s z w e d z k ie j. P ię tn a s to le cie 1685—'1700 p rz y n io s ło p o p ra w ę k o n iu n k tu r y , e k s p o r t n ie k tó ry c h to w a ró w p r z e k ro c z y ł w ie lk o ś c i o s ią g a n e w p o ło w ie s tu le c ia . P o d o b n e o ż y w ie n ie w p o rta c h R z e c z y p o sp o lite j i P r u s K s ią ż ę c y c h o b s e r w u je m y nieco w c z e ś n ie j (od p o c z ą tk u la t o s ie m d z ie sią ty c h )* 4. W re sz c ie o k re s w o jn y p ó łn o c n e j (1700— 1710) p o c ią g n ą ł za sobą o g ó ln e i g łę b o k ie z a ła m a n ie .
P r z e d s ta w ia j ą c g łó w n e k ie r u n k i ry s k ie g o e k s p o r tu a u to r o p e r u j e w te k ś c ie w y n ik a m i a n a liz y k sią g c e ln y c h z sześciu la t z o k r e s u 1673— 1704, n ie s te ty nie p o d a ją c k ry te r ió w d o k o n a n e g o w y b o ru . W ta b e li 19 z n a jd u je m y szczegółow e d a n e z 1694 i 1699 r., u z n a n e p rz e z a u to r a za n a jp e łn ie js z e sp o ś ró d o w y ch sz e śc iu la t. S z k o d a ró w n ie ż , że D o ro sz e n k o b e z w y ja ś n ie n ia re z y g n u je z p o d a n ia k ie r u n k ó w w y w o z u w o sk u i ło ju u w z g lę d n ia n y c h p rz y a n a liz ie e k s p o r tu (tato. 18). N a p o d s ta w ie ta k w y s e le k c jo n o w a n e g o m a te r ia łu a u to r s tw ie rd z a , że c z o ło w y m i o d b io rc a m i b y li w k o le jn o ś c i w ie lk o ś c i d o sta w : H o le n d rz y , A n g licy , L u b e c z a n ie i w re sz c ie S zw ed zi. Do H o la n d ii tr a f ia ły : k o n o p ie i le n o ra z ic h siem ię, d re w n o (m a sz ty , k le p k a ) i p o ta ż . A n g licy p rz y p ły w a li p rz e d e w s z y s tk im po k o n o p ie. L u b e c z a n ie a ta k ż e in n i h a n z e a c i s p r o w a d z a li g łó w n ie le n i jeg o sie m ię o ra z s k ó ry z w ie rz ą t h o d o w la n y c h . Do S z w e c ji w p ie rw s z y m rz ę d z ie tr a f ia ły t r a n s p o r ty zboża.
R o z w a ż a n ia D o ro sz e n k i n a te m a t e k s p o r tu p o tw ie r d z a ją i ty lk o w p e w n y m z a k re s ie k o r y g u ją w c z e ś n ie js z e u s ta le n ia D u n s d o rfs a . W d a le k o w ię k s z y m s to p n iu , d z ię k i w y k o rz y s ta n iu w s p o m n ia n y c h w y ż e j k sią g a k c y z o w y c h i lic e n c y jn y c h , w z b o g a c a ją d o ty c h c z a so w ą w ied zę o s t r u k tu r z e i k ie r u n k a c h ry s k ie g o im p o rtu . M a te ria ły w y k o rz y s ta n e p rz e z D u n s d o rfs a n o to w a ły je d y n ie p o d s ta w o w e p o z y c je p rz y w o z u — só l, w in o , śle d z ie , p iw o , ta b a k ę . T y m c z a s e m r e j e s tr y lic e n c ji (a z w ła szcza ic h b ru lio n y ) o p ie r a ją się n a f a k t u r a c h to w a ró w n a b y w a n y c h p rz e z te g o czy in n e g o k u p c a . S tą d m ó w ią o n e b a rd z o w ie le o a s o r ty m e n c ie , c e n ie , ilości, ja k o ś c i a n a w e t s p o s o b ie o p a k o w a n ia w y ła d o w a n y c h to w a ró w .
W im p o rc ie R ygi (ta b e la 23), p o d o b n ie ja k w o k re s ie w c z e śn ie jsz y m , czo ło w e u R o czn y e k s p o r t zboża z N a rw y czy P a r n a w y n ie p r z e k r a c z a ł 1 000 — 2 000 ła s z tó w (A. S o o m , D er b a ltis c h e G e tr e id e h a n d e l im 17. J a h r h u n d e r t, L u n d 1961,
s. 273). ,
22 T am że, s. 57.
a D zie je S zc z e c in a , s. 363; H isto ria P o m o rza t. II. cz. 2. P o z n a ń 1984, s. 71. ** H isto ria P o m o rza t. И , cz, 2, s. 71.
p o z y c je z a jm o w a ły ; só l i w in o . Oibok n ic h g w a łto w n ie w z r a s ta ł p rz y w ó z ta b a k i: ro c z n ie 125 000 f u n tó w w la ta c h 1636—1654, w o s ta tn im d w u d z ie sto le c iu X V II w . 261 000 f u n tó w zaś w d o b ie w o jn y p ó łn o c n e j, w o k r e s ie o g ó ln eg o z a ła m a n ia h a n d lu 375 000. J e s z c z e sz y b c ie j w z r a s ta ł p rz y w ó z c u k r u : z 5 000—6 000 f u n tó w w l a ta c h c z te rd z ie s ty c h do 65 000 f u n tó w w 1681 r . P ie rw s z e , z n ik o m e jeszcze d o s ta w y h e r b a ty o d n o to w a n o w k się g a c h c e ln y c h z 1694 r. W im p o rc ie w in a , p rz y o g ó ln ej s ta g n a c ji lu b n a w e t n ie w ie lk im s p a d k u , ro s ła p rz e w a g a w in f r a n c u s k ic h n a d re ń s k im i i h is z p a ń s k im i. W la ta c h 1636— 1654 te p ie rw s z e s ta n o w iły 67% o g ó łu d o sta w , zaś w o k re s ie 1681— 1699 — 79%. W p o c z ą t k a c h X V III w . p rz e w a g a ta jeszcze w z ro sła . R y g a z o s ta ła o b ję ta e k s p a n s ją w in f r a n c u s k ic h w id o c z n ą w d r u g ie j p o ło w ie X V II w . ró w n ie ż w P r u s a c h K ró le w s k i c h 25. V/ la ta c h d z ie w ię ć d z ie sią ty c h n a r y s k im r y n k u p o ja w iła się fr a n c u s k a w ó d k a . U d e rz a ją ta k ż e d ość z n a c z n e ro z m ia r y im p o rtu sło d u i p iw a ; w la ta c h 1655—1699 śre d n io ro c z n ie 500 ła s z tó w i o k o ło 3 000 b e c z e k . W c ześn iej im p o rt p iw a b y ł jeszcze w ię k s z y — o k o ło 5 000 b eczek . D a n e te w s k a z u ją , że o d n o to w a n y w li t e r a tu r z e u p a d e k d a le k o s ię ż n e g o h a n d lu p iw e m , ch o ć o b ją ł c a łą s tre fę b a łty c k ą n ie w sz ę d z ie b y ł ró w n ie sz y b k i i g łę b o k i *·.
K s ię g i lic e n c ji p o zw o liły n a a n a liz ę s t r u k tu r y im p o r tu ta k ż e ty c h to w a ró w , k tó r e w r e je s tr a c h a k c y z y b y ły u k r y t e w n ie w ie le m ó w ią c e j p o z y c ji „ M isc h - -m a s c h ” — ró ż n e . Z n a la z ły się w śró d n ic h : żelazo i m e ta le k o lo ro w e , szkło, t k a n in y , n o ry m b e rs z c z y z n a , p rz y p r a w y o ra z ży w n o ść (ry b y su szo n e, ja b łk a , g ru s z k i). W śró d m e ta li n a jw ię k s z ą ro lę o d g ry w a ło sz w e d z k ie żelazo. W la ta c h 1693— 1699 (szkoda, że a u t o r n ie in f o r m u je o p o p rz e d n ic h d z ie s ię c io le c ia c h ) ś r e d n io ro c z n ie im p o rto w a n o g o o k . 7 100 b e rk o w c ó w ; w s z c z y to w y m ro k u 1699 — p o n a d 10 000 b e rk o w c ó w . B y ł to im p o rt rz e c z y w iś c ie z n a c z n y 27. Z in n y c h to w a ró w , u d e rz a p o k a ź n y im p o rt o w o có w — w ty m sa m y m d z ie się c io le c iu c o ro czn ie 1400 — 1500 b e c z e k **. S z c z e g ó ln ie c e n n e , w o b e c c a łk o w ite g o p o m in ię c ia te j p r o b le m a ty k i p rz e z D u n s d o rfs a są u s ta le n ia D o ro sz e n k i d o ty c z ą c e im p o r t u tk a n in . W ed łu g k sią g a k cy zy z l a t 1639, 1641 i 1650 (ja k z w y k le a u to r n ie p o d a ł p rz y c z y n y d o k ła d n e g o b a d a n ia ty c h w ła ś n ie r e je s tr ó w ) p o d w z g lę d e m w a r to ś c i tk a n i n y s ta n o w iły 8— —:15% c a łe g o r y s k ie g o im p o rtu . W 1650 r . z d e c y d o w a n ie p rz e w a ż a ło s u k n o (89% w a rto ś c i o g ó łu d o sta w ) i d a ls z e m ie js c a z a jm o w a ły je d w a b i p łó tn o (po ok. 5,5%). R ó w n ie ż n a p ro g u X V II I w . tk a n i n y s ta n o w iły 10— 15% ry s k ie g o im p o rtu . B liżej a n a liz u je a u to r a s o r ty m e n t tk a n in s p r o w a d z a n y c h w la ta c h 1690 i 1691 (ta b e la 28). Z e s ta w ie n ie o b e jm u je o sie m g a tu n k ó w s u k n a , tr z y je d w a b iu i tr z y p łó tn a . H is to ry k a p o ls k ie g o z a in te r e s u je w y so k a p o z y c ja p łó tn a ślą sk ie g o . Z r e g u ły n ieco S5 W la t a c h 1631— 1641 w in a fr a n c u s k ie s ta n o w iły ś r e d n io ro c z n ie 46% o g ó łu d o s ta rc z a n y c h do G d a ń s k a w in , zaś w la t a c h 1686—1688 ju ż 62% (A. K l o n d e r , W y r o b y p r z e m y s ł u fe r m e n ta c y jn e g o w P ru sa c h K r ó le w s k ic h w X V I — X V I I w ., (w d ru k u ) , ta b . 3, 7). 2* H . H u n t e m a n n , B ie r p r o d u k tio n u n d B ie r v e r b r a u c h in D e u ts c h la n d v o m 15. b is z u m B e g in n d e s 19. J a h r h u n d e r ts , G ö ttin g e n 1970, s. 176 n., s tw ie rd z a p o n a d d w u k r o tn y s p a d e k e k s p o r tu p iw a z W is m a ru i B ru n s z w ik u w o s ta tn im c z te r d z ie s to le c iu X V II w . T y m c z a s e m w R y d ze p r z e z c a łą d r u g ą p o ło w ę teg o s tu le c ia p rz y w ó z p iw a o b ceg o (z L u b e k i i W is m a ru ) u tr z y m y w a ł się n a m n ie j w ię c e j ty m s a m y m p o z io m ie . 27 G d a ń s k w o k r e s ie d o b r e j k o n iu n k tu r y l a t c z te rd z ie s ty c h X V II w . s p r o w a d z a ł p o d o b n e lu b m n ie js z e ilo ś c i ż e la z a (M. B o g u c k a , H a n d e l z a g r a n ic z n y , s. 55); d la k o ń c a X V II w . b r a k d a n y c h z G d a ń s k a ; p o r. Cz. B i e r n a t , S t a t y s t y k a o b ro t u to w a r o w e g o G d a ń s k a w la ta c h 1651— 1815, W a rs z a w a 1962. 28 W y ra ź n ie p rz e w y ż s z a im p o r t g d a ń s k i z l a t c z te rd z ie s ty c h X V II w . (M. B o g u c k a . H a n d e l z a g r a n ic z n y , s. 49). ■
N O W E S P O J R Z E N I E N A H A N D E L R Y G I W X V I I W IE K U
763
ta ń s z e , z w y cięsk o ry w a liz o w a ło z p łó tn e m z W e stfa lii. O czy w iście s k a la im p o rtu p łó tn a do k r a j u ln u , ja k ą b y ły I n f la n ty , m u s ia ła b y ć o g ra n ic z o n a . P r z y jm u ją c ja k o p o d z ie ln ik c e n y n a jw y ż s z e , m o ż n a szaco w ać, że w 1690 r. do R y g i d o sta rc z o n o co n a jm n ie j o k o ło 400 s z tu k p łó tn a ślą sk ie g o , 250 — w e s tf a ls k ie g o i 50 — h o le n d e rs k ie g o . W ty m s a m y m r o k u s p ro w a d z o n o tu o k o ło 900 sz tu k , je d n e g o z o śm iu w y m ie n io n y c h p rz e z a u to r a g a tu n k ó w su k n a — tzw . B a u e r la k e n .
P o ja w ie n iu się n a r y s k im r y n k u n o w o ści (ta b a k a , c u k ie r), p rz y zb liżo n y ch w p o ło w ie i k o ń c u X V II w. g lo b a ln y c h r o z m ia r a c h im p o rtu , to w a rz y s z y ł s p a d e k z n a c z e n ia tr a d y c y jn i e w a ż n y c h p o zy cji. W la ta c h 1637— 1650 sól s ta n o w iła 32,9%, zaś śle d z ie 6,2% w a r to ś c i całego im p o rtu . W o k re s ie 1693— 1699 u d z ia ł ty c h to w a ró w w y n o s ił o d p o w ie d n io : 22,3% i 2,7%. W la ta c h 1636— 1654 do R y g i d o c ie ra ło ś r e d n io 7 752 ła s z tó w so li i 4 075 ła s z tó w śled zi, w ó sm y m d z ie s ię c io le c iu X V II w . o d p o w ie d n io : 5 451 1 487 ła sz tó w . N ie s te ty a u to r n ie w n ik a w p rz y c z y n y ty c h is to tn y c h z m ian . Co do so li, z m n ie js z e n ie im p o rtu w ią z a ło się b y ć m oże ze s p a d k ie m z a p o trz e b o w a n ia M o sk w y n a sól z a m o rs k ą . W X V II w ., z w łaszcza w jeg o d ru g ie j p o ło w ie, b a rd z o zn a c z n ie w zro sły d o s ta w y z w a rz e ln i o k rę g u k a m s k ie g o , n a jw ię k s z e g o w ó w c z a s c e n tr u m p r o d u k c ji soli w p a ń s tw ie m o s k ie w sk im . N a s p a d e k im p o rtu śled zi r z u c a j ą n ieco ś w ia tła in n e d a n e d o ty c z ą c e ry b o łó w s tw a h o le n d e rs k ie g o , g łó w n e g o z a o p a trz e n io w c a w te j d z ie d z in ie . W la ta c h 1630— 1730 ilość h o le n d e r s k ic h k u tr ó w śle d z io w y c h s p a d ła z o k o ło 500 do o k o ło 200. U p a d e k te j g a łę z i ry b o łó w s tw a w H o la n d ii tłu m a c z y się p rz e d e w s z y s tk im k o n k u r e n c ją r y b a k ó w a n g ie ls k ic h , sz k o c k ic h , s k a n d y n a w s k ic h a ta k ż e z m ia n ą p r z y z w y c z a je ń d ie te ty c z n y c h w o s ie m n a s to w ie c z n e j E u ro p ie . D a n e z R y g i m o g ą w s k a z y w a ć , że te n o s ta tn i c z y n n ik w y s tą p ił ju ż w c z e śn ie j (d ru g a p o ło w a X V II w.) i m ia ł w ię k sz e z n aczen ie. G d y b y ta k n ie b y ło , h o le n d e r s k ic h d o sta w c ó w śled zi z a s tą p ilib y w R y dze ic h k o n k u re n c i, zaś s k a la d o s ta w n ie u le g ła b y z m i a n ie 29.
W śró d z a m o rs k ic h p a r t n e r ó w R y g i w d r u g ie j p o ło w ie X V II w ., p o d o b n ie ja k w o k re s ie p o p rz e d n im , z a ró w n o p o d w z g lę d e m ilości s ta tk ó w , ja k te ż w ie lk o ś c i o p ła t c e ln y c h p ry m d z ie rż y li H o le n d rz y . W o k re s ie od 1688 do 1705 r. b a n d e rę h o le n d e r s k ą n o siło 33,5% je d n o s te k w p ły w a ją c y c h do p o rtu . U sc h y łk u X V I w . ic h u d z ia ł b y ł je d n a k w y ższy , się g a ł 45%. D alsze p o z y c je (p o w y żej 10% w s z y s tk ic h sta tk ó w ) z a jm o w a li m ie s z k a ń c y L u b e k i i S zw ed zi, za n im i D u ń c z y c y , in n e m ia s ta p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h N ie m ie c , w re s z c ie A n g licy . I s to tn ą ro lę zaczęła o d g ry w a ć n ie w ie lk a f lo ta r y s k a — 5,4% s ta tk ó w . H o le n d rz y o fe r o w a li g łó w n ie te k s ty lia , a r t y k u ły k o lo n ia ln e , ta b a k ę , n a d a ls z y m p la n ie w in a i sól. W n o r y m b e rs zc z y źn ie i te k s ty lia c h sp e c ja liz o w a li się L u b e c z a n ie . O ni te ż d z ie lili z W is m a re rn m o n o p o l d o s ta w p iw a. W im p o rc ie ze S z w e c ji d o m in o w a ły żelazo o ra z m iedź. A n g licy b y li m o n o p o lis ta m i w d o s ta w a c h c y n y i o ło w iu .
P isząc o p a r t n e r a c h R y g i, a u to r w s p o m in a ró w n ie ż o je j k o n ta k ta c h z G d a ń sk ie m . W 1694 r. g d a ń s z c z a n ie z a ję li p ie r w s z e m ie js c e w ś ró d d o sta w c ó w soli (15% cało ści d o staw ). N ie s te ty w w ięk szo ści a n a liz a u to r a d a n e d o ty c z ą c e G d a ń s k a m ieszczą się w z b io rc z y c h p o z y c ja c h : „ L u b e k a i H a n z a ” (ta b e la 6), „ In n e p o r ty n ie m ie c k ie ” (ta b e la 19), „ P ó łn o c n o -w s c h o d n ie N ie m c y ” (ta b e la 29). W te j s y tu a c ji p ro b le m k o n ta k tó w d w ó ch n a jw ię k s z y c h p o rtó w B a łty k u c z e k a n a d a l n a o p r a -*· O so li zob. A. K e c k o w a , re c . z: N. W. U s t i u g o w , S o le w a r e n n a ja p r o m y s z le n n o s t S o li K a m s k o j w X V I I w ie k ie , M o sk w a 1957, K H K M r. V II, 1959, n r 2, s. 319; o śle d z ia c h C. R. B o x e r , M o r s k ie im p e r i u m H o la n d ii 1600— 1800, G d a ń s k 1980. s. 277 n.
c o w a n ie, zaś k s ią ż k a D o ro sz e n k i, poza w s k a z a n ie m ź ró d e ł u m o ż liw ia ją c y c h b a d a n ia , w te j d z ie d z in ie w n o si b a rd z o n ie w ie le .
W c a łe j z re s z tą k sią ż c e , z w łaszcza zaś w z e s ta w ie n ia c h e k s p o r tu i im p o rtu , u d e rz a p r a w ie c a łk o w ity b r a k p o ró w n a ń z G d a ń s k ie m a ta k ż e R e w le m i K ró lew c e m . Co w ię c e j a u to r , d o b ie r a ją c z c ią g ły c h w ie lo le tn ic h se rii k s ią g c e ln y c h , te k tó r e s ta ły się p rz e d m io te m szczeg ó ło w eg o b a d a n ia , n a jw id o c z n ie j n ie b r a ł pod u w a g ę m o żliw o ści z e s ta w ie n ia o tr z y m a n y c h w y n ik ó w z d a n y m i d o ty c z ą c y m i i n n y c h p o rtó w ; w p r z y p a d k u G d a ń s k a la ła : 1634, 1641, 1646, w p r z y p a d k u K ró le w ca — 1644, 1684, 1686, 1694, 1695 м . W te n sp o só b n ie ś w ia d o m ie u t r u d n ił w y k o r z y s ta n ie c e n n y c h r y s k ic h ź ró d e ł do c e ló w p o ró w n a w c z y c h .
N ie m o żn a o czy w iście w y m a g a ć , a b y c a ły z a w a rty w ź ró d ła c h zasó b in f o r m a c ji z o sta ł p r z e k a z a n y w m o n o g r a fic z n e j p ra c y . K o n ie c z n a je s t s e le k c ja d a n y c h , w e d łu g ja s n y c h , k o n s e k w e n tn ie sto so w a n y c h k ry te rió w . K o n s e k w e n c ji ta k ie j c z ę sto n ie w id a ć w p re z e n to w a n e j p ra c y . P o w in ie n b y ł j ą u z u p e łn ić o b s z e rn y ta b e la r y c z n y a n e k s o b e jm u ją c y zw ła sz c z a d a n e o s t r u k tu r z e im p o rtu . D a łb y o n in n y m b a d a c z o m m o ż liw o ść w ła s n e g o s p o jrz e n ia z a ró w n o n a p ro b le m y z n a jd u ją c e się w c e n tr u m u w a g i a u to r a , ja k ró w n ie ż , a m oże p rz e d e w s z y s tk im , n a z a g a d n ie n ia p o m in ię te lu b ty lk o d o tk n ię te a d la n ic h w a ż n e .
S p o łeczn o ść ry s k ic h k u p c ó w w p o ło w ie X V II w . o b e jm o w a ła o k o ło 400, w k o ń cu s tu le c ia około 350 osób. N a d a l, p o d o b n ie ja k w o k r e s ie p o p rz e d n im , p o g łę b ia ła się k o n c e n tr a c ja h a n d lu , szczeg ó ln ie e k s p o r tu , w r ę k a c h n ie lic z n e j e lity . W p o ło w ie w ie k u 1/5 k u p c ó w k o n tr o lo w a ła 50% e k s p o r tu (w ty m 80% k o n o p i). W l a ta c h d z ie w ię ć d z ie sią ty c h 1/9 k u p c ó w m ia ła n a s w y m k o n c ie 2/3 o b ro tó w e k s p o r to w ych. W im p o rc ie k o n c e n tr a c ja b y ła zn a c z n ie m n ie js z a . D o rz a d k o ś c i n a le ż a ło łą c z e n ie p rz e z je d n e g o k u p c a o b u z a k re s ó w h a n d lu (e k s p o rtu , im p o rtu ). G ó rę w a r s tw y k u p ie c k ie j s ta n o w ili sp e c ja liś c i od tzw . „ ru s k ie g o h a n d lu ” (z W ie lk im K s ię s tw e m L ite w s k im i M o sk w ą) o r a z o g ra n ic z a ją c y sw ą a k ty w n o ś ć d o b liższeg o z a p le c z a (In fla n ty , Ż m u d ź), h a n d lu ją c y g łó w n ie z c h ło p a m i — tzw . B a u e rh ä n d le r . O b ie g ru p y s ta n o w iły n ie s p e łn a p o ło w ę z b io ro w o ści k u p c ó w , do k tó r e j n a le ż e li te ż z rz e sz e n i w r a z z n im i w tzw . W ie lk ie j G ild ii — d ro b n i p rz e k u p n ie , f u r m a n i czy k a rc z m a rz e . W p ie r w s z e j p o ło w ie X V II w . łą c z e n ie w r ę k u je d n e g o k u p c a h a n d lu z b liż sz y m i d a ls z y m z ap le czem b y ło rz a d k o ś c ią , n a to m ia s t w d ru g ie j p o ło w ie w ie k u sp e c ja liś c i od h a n d lu d a le k o s ię ż n e g o c o ra z czę śc ie j ro b ili te ż in te re s y z in f la n c k im i czy ż m u d z k im i c h ło p a m i. W h a n d lu z Z a c h o d e m ry ż a n ie b y li s k a z a n i n a p o ś re d n ik ó w . W y ło m w p o ś r e d n ic tw ie c u d z o z ie m c ó w u c z y n iła k o m p a n ia k o n o p n a (1637— 1647). J e j u d z ia ło w c a m i b y ła r a d a m ie js k a o ra z c z o ło w i k u p c y . K a p ita ł z a k ła d o w y p o w ię k sz a ły k r e d y ty z a c ią g a n e u p a tr y c ju s z y ry s k ic h i sz la c h ty in f la n c k ie j (ro d z in y B u ttle ró w , P a tk u ló w ). W la ta c h 1637— 1642 k o m p a n ia h a n d lo w a ła w s z e lk im i to w a r a m i z a ró w n o e k s p o r to w y m i j a k te ż im p o rto w a n y m i, od 1642 s p e c ja liz o w a ła się w e k s p o r c ie k o n o p i i to w a ró w le ś n y c h . S k u p u ją c to w a r s p r o w a d z a n y do R y g i p rz e z k u p c ó w z a jm u ją c y c h się „ h a n d le m r u s k im ” , k o m p a n ia o fe ro w a ła c e n y z n a c z n ie w y ższe od a k tu a ln y c h c e n n a r y n k u m ie js k im . D z ia ła n ia e k o n o m ic z n e w s p ie r a ły z a rz ą d z e n ia a d m in is tr a c y jn e . R a d a m ie js k a z o b o w ią z y w a ła k u p c ó w z a a n g a ż o w a n y c h w „ h a n d lu r u s k im ” do o fe r o w a n ia to w a ró w n a jp ie r w k o m p a n ii, p o te m d o p ie ro p o z o s ta ły m w s p ó ło b y w a te lo m . W a ż n ą ro lę w d z ia ła l n o ś c i k o m p a n ii o d g ry w a li je j f a k to r z y , o czy w iście H o le n d rz y , p rz e b y w a ją c y w A m s te rd a m ie . Z a w ie ra n e p r z e z n ic h tr a n s a k c j e p rz y n io s ły n a jw ię k s z e zyski.
” Por . M. B o g u c J t ^ , H a n d e l za g r a n ic zn y , paslsim ; G. J e n s c h , op. cit.,
N O W E S P O J R Z E N I E N A H A N D E L R Y G I W X V I I W IE K U
765
P R O B L E M Y S T R E F Y B A Ł T Y C K IE J
W p r a c y D o ro sz e n k i z n a jd u je m y te ż w ą tk i z w ią z a n e z p o d s ta w o w y m i p ro b le m a m i sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z e g o r o z w o ju c a łe j s tr e f y b a łty c k ie j. N ie k tó r e z n ich (b ila n s h a n d lo w y K ygi, in d y w id u a ln y zysk k u p ie c k i, s t o s u n k i k u p c ó w i p a t r y c j a - tu ) z n a la z ły się w c e n tr u m u w a g i a u to r a , in n e (p o w ią z a n ia p o r tu i jeg o z a p le cza, w p ły w w o je n n a k o n iu n k tu r ę g o sp o d a rc z ą ) z o sta ły p rz e a n a liz o w a n e f r a g m e n ta ry c z n ie hub ty lk o z a sy g n a liz o w a n e .
W d o ty c h c z a so w e j h is to rio g ra fii, b o g a te j d la X V I i p ie r w s z e j p o ło w y X V II w ., d la d r u g ie j p o ło w y te g o s tu le c ia u tr z y m u ją c e j się ra c z e j w s f e rz e h ip o te z , p r z y jm u je się, że po k ry z y s ie m o n e ta r n y m z o k o ło 1620 r. n a s tą p ił z a n ik is tn ie ją c e j u p rz e d n io tr w a łe j n a d w y ż k i b ila n s u h a n d lo w e g o s tre fy b a ł t y c k i e j S1. T y m c z a s e m R y g a w c a ły m b a d a n y m p rz e z D o ro sz e n k ę o k re s ie n o to w a ła b ila n s d o d a tn i. W 1032 r. s t o s u n e k w a rto ś c i e k s p o r tu d o im p o rtu k s z ta łto w a ł się j a k 3 : 1 , zaś Vs s ta tk ó w z Z a c h o d u p r z y b y w a ła z c z ę ścio w o p u s ty m i ła d o w n ia m i l u b ty lk o z b a la s te m . S y tu a c ja n ie u le g ła z a s a d n ic z e j z m ia n ie ta k ż e w la ta c h 1636— 1670. Z a ró w n o p o d w z g lę d e m w a rto ś c i ja k i ilo ści to w a ró w e k s p o r t p rz e w y ż sz a ł im p o rt p r z y n a jm n ie j p ó łto r a - k ro tn ie . W y ją te k s ta n o w iły l a t a 1658— 1664, k ie d y m ia s to b y ło częścio w o o d c ię te od z a p le c z a n a s k u t e k d z ia ła ń w o je n n y c h . S zczeg ó ln ie k o rz y s tn ie s to s u n e k e k s p o r tu do im p o rtu k s z ta łto w a ł się w la ta c h : 1646— 1650 (w s p ó łc z y n n ik 2,19), 1681— 1685 (2,26), 1696— 1699 (2,33). N a jle p s z y b y ł b ila n s h a n d lu z H o la n d ią i A n g lią (około 4.0% s ta tk ó w ty c h b a n d e r p rz y p ły w a ło ty l k o z b a la s te m ) n a to m ia s t u je m n y z L u - b ó k ą. D e fic y t Z a c h o d u b y ł w y ró w n y w a n y n a p ły w e m k ru s z c ó w . S ta n ź ró d e ł n ie p o zw o lił n a d o k ła d n e o k re ś le n ie g lo b a ln e j ilo ści d o c ie r a ją c y c h do R y g i p ie n ię d z y . W la ta c h 1650— 1652 d ro g ą m o r s k ą , g łó w n ie p rz e z rę c e sz y p ró w , a ta k ż e d z ia ła ją c y c h w m ie śc ie o b c y c h f a k to r ó w n a p ły w a ło tu śre d n io ro c z n ie 1 382 400 ta la ró w . W a rto ść ro c z n y c h o b ro tó w w ty m o k re s ie s z a c u je a u to r n a 2 000 000 do 3 000 000 ta la ró w , w ty m e k s p o r tu n a 1 300 000 — 2 000 000 ta la r ó w . S ą to w ie lk o ś c i z a s k a k u ją c e w y so k ie , d o ró w n u ją c e w a r to ś c i e k s p o r tu g d a ń s k ie g o
Z n a c z n a część te g o w ie lk ie g o s t r u m i e n ia k r u s z c u p rz e p ły w a ła n a L itw ę i do M o sk w y . O je g o r o z m ia r a c h w ia d o m o je d n a k n ie z b y t w ie le . W la ta c h 1640— 1644 p ie n ią d z e p o trz e b n e n a k r e d y ty u d z ie la n e p r z e z m ie sz c z a n r y s k ic h lite w s k im d o sta w c o m k o n o p i p r z y s y ła li a m s te rd a m s c y f a k to r z y k o m p a n ii k o n o p n e j. N a ogół b y ły to su m y rz ę d u k ilk u d z ie s ię c iu ty s ię c y ta la r ó w ; w 1643 r. około 90 000. W sto s u n k a c h z p a r t n e r a m i z z a p le c z a k u p c y ry s c y o p e ro w a li te ż w e k s la m i p ła tn y m i w R y d ze, G d a ń s k u czy H a m b u rg u .
M o żn a s tw ie rd z ić , że R y g a ze sw o im d o d a tn im b ila n s e m h a n d lu z Z a c h o d e m b y ła je d n y m z w a ż n y c h p u n k tó w p rz e p ły w u k ru s z c ó w z zach o d u n a w sc h ó d E u r o p y i d a le j do A zji. O tw a r te p o z o sta je s ta w ia n e ju ż W li te r a tu r z e p y tanie»», czy st N ie k tó r z y b a d a c z e n ie w y k lu c z a ją , że ró w n ie ż po u m o w n e j c e z u rz e 1620 r w n ie je d n y m jeszcze r o k u "bilans m ie rz o n y w G d a ń s k u czy E lb lą g u (d la L itw y w K ró le w c u i R y d ze) m ó g ł b y ć k o rz y s tn y . A. M ą с z a k, P ie n ią d z i s p o łe c z e ń
s tw o w R z e c z y p o s p o lite j X V I — X V I I w ., R D S G t. X X X V II, 1976, s. 64. N a te n te m a t p o r. te ż A. M a n i k o w s k i , Z m ia n y c z y sta g n a cja ? Z p r o b le m a ty k i h a n d lu p o ls k ie g o w d r u g ie j p o ło w ie X V I I w ie k u , P H t. L X IV , 1973, z. 4. O s ta tn ie o g ó ln e s p o jrz e n ie n a tę p ro b le m a ty k ę , E n c y k lo p e d ia h is to r ii g o sp o d a r c ze j P o lsk i do 1945 r. t. I, W a rs z a w a 1981, s. 39. 52 W d o b r y m 1646 r. (dla la t 1650— 1652 b r a k d a n y c h ) w y w ó z z G d a ń s k a za m y k a ł się su m ą 2 700 000 ta la r ó w , zaś z E lb lą g a o k o ło 86 000 ta la ró w . W a rto ść p rz y w o z u n a s ta tk a c h b a n d e r z a c h o d n ic h w y n o s iła o d p o w ie d n io 1 300 000 o ra z 58 000 ta l a r ó w (A. M ą c z a k . M ię d z y G d a ń s k ie m a S u n d e m . s. 85— 87).
38 P o r. ta m ż e , s. 67 n .
s t r e f a b a łty c k a i k r a j e sta n o w ią c e je j z a p le cze (R z e c z p o sp o lita , M o sk w a) n ie s t a n o w iły „ d z iu ra w e g o w o r k a ” . P rz e z B a łty k w p ły w a ła d o ń r z e k a p ie n ię d z y (g łó w n ie h o le n d e rsk ic h ), k tó r e ró w n ie szy b k o , a lb o i jesz c z e s z y b c ie j, m o g ły w y c ie k a ć do T u r c ji i P e rs ji. W 'k a ż d y m ra z ie D o ro sz e n k o w y k a z a ł, że w R y d ze H o le n d rz y i A n g licy p rz e z c a ły w ie k X V II n a p e łn ia li ów w o re k in te n s y w n ie i r e g u la r n ie .
R o z w a ż a n ia a u to r a n a te m a t zy sk u k u p ie c k ie g o , b u d z ą c e g o c ią g le z a in te r e s o w a n ie ta k ż e p o ls k ic h b a d a c z y u , n ie w n o sz ą n ic n o w eg o w k w e s tii p o d s ta w o w y c h źró d eł zy sk u (ró żn ice cen i m ia r w m ie js c a c h z a k u p u i s p rz e d a ż y ) a ta k ż e g łó w n y c h c z y n n ik ó w zy sk te n z m n ie js z a ją c y c h (k o szty f r a c h tu , t r a n s p o r t u i p r z e ła d u n k u , w sz e lk ie p o d a tk i i cła). N a to m ia s t d z ię k i w y k o r z y s ta n iu szcz ę śliw ie z a c h o w a n y c h k sią g r a c h u n k o w y c h w s p o m n ia n e j ju ż k o m p a n ii k o n o p n e j (1637— 1647) z a w ie ra ją c y c h p e łn e in f o rm a c je o c e n a c h k u p n a i sp rz e d a ż y a ta k ż e o w sz e lk ic h , n a w e t n a jd r o b n ie js z y c h , k o s z ta c h p o n o sz o n y c h p rz e z k u p c ó w , m ó g ł a u to r o b lic z a ją c zysk dojść do w y n ik ó w p o z b a w io n y c h m a r g in e s u b łę d u w y n ik a ją c e g o z o sz a c o w y w a n ia b r a k u ją c y c h d a n y c h “ . D o ch ó d b r u t to ja k i w la ta c h 1638— 1642 u z y s k i w a ła k o m p a n ia ze sp rz e d a ż y to w a ró w w A m s te rd a m ie w y n ió sł w p rz y p a d k u ż y ta — 52,6%, w a ń c z o su — 50,7%, p o ta ż u ’— 30,5%, p o p io łu — 24,1%, s ie m ie n ia k o n o p n e g o — 20,4%, k o n o p i — 18,3%. Z n a c z n ie s k r o m n ie js z y b y ł c z y sty zysk. W 1643 r. w e d łu g sz e ść d z ie się c iu r a c h u n k ó w d o ty c z ą c y c h w y s y łk i i sp rz e d a ż y k o n o p i w A m s te rd a m ie w a h a ł się od 3,4 do 9,5%. C z a sa m i h a n d e l k o n o p ia m i p rz y n o s ił w rę c z s t r a ty . O n e w ła ś n ie b y ły je d n ą z p rz y c z y n u p a d k u k o m p a n ii* w 1648 r. In a c z e j k s z ta łto w a ły się zy sk i M a r k f a r d ta , k u p c a p o ś r e d n ic z ą c e g o m ię d z y lite w s k ą sz la c h tą a ry s k im i e k s p o r te r a m i. W la ta c h 1698— 1699, d la k tó r y c h z a ch o w a ły się r a c h u n k i, h a n d lu ją c g łó w n ie k o n o p ia m i i s ie m ie n ie m , o sią g a ł o n z y sk n e tto 12,8% (.brutto — 21%). B ył to z y sk w y ż sz y i p e w n ie js z y n iż e k s p o r te ró w . N ie p e w n o ść zy sk u w h a n d lu , zw ła sz c z a z a m o rsk im , m ia ła zn a c z n y w p ły w n a k ie r u n k i g o s p o d a rc z e j d z ia ła ln o ś c i k u p c ó w o ra z c h a r a k te r y s ty c z n y d la te j g ru p y m o d e l k a r i e r y sp o łeczn ej. W R ydze, m ie śc ie ż y ją c y m z h a n d lu , z a z n a c z y ł się o b e jm u ją c y n ie ty lk o H a n z ę *·, lecz ta k ż e in n e r e jo n y E u r o p y 17 p ro c e s o d c h o d z e n ia lu d zi in te r e s u , w ra z z p rz e jś c ie m do g ro n a p a tr y c ju s z y , od a k ty w n e j d z ia ła ln o ś c i h a n d lo w e j. T y p o w a d ro g a k u p ie c k ie j k a r ie r y p ro w a d z iła od u d a n y c h tr a n s a k c j i h a n d lo w y c h (w m ło d szy m w ie k u ) do s ta tu s u p a tr y c ju s z a lo k u ją c e g o k a p ita ły w n ie ru c h o m o ś c ia c h (d o m y , p a rc e le ) w m ie śc ie i m a ją tk a c h z ie m sk ic h , p ro w a d z ą c e g o o p e ra c je k re d y to w e , u c z e stn ic z ą c e g o w s p r a w o w a n iu w ła d z y w m ie śc ie . W d ru g ie j p o ło w ie X V I w . część p a tr y c ju s z y r e g u la r n i e w s p ie r a ła p o ż y c z k a m i k a s ę m ie js k ą . P rz y n io s ło to w ie rz y c ie lo m 6% zy sk u a w ię c n ie m n ie j niż w ie le tr a n s a k c j i h a n d lo w y c h . M ie j-M O ty m o s ta tn io j-M. B o g u c k a , Z p r o b le m a ty k i z y s k ó w k u p ie c k ic h w w y m ia n ie b a łty c k ie j. H a n d el G d a ń s k — E u ro p a Z a c h o d n ia (1550-—1650), „R o czn ik G d a ń s k i” t. X L , 1980, z. 1, s. 135— 145, ta m te ż w c z e ś n ie js z a li te r a tu r a . ,5 J e s t to tr y b p o s tę p o w a n ia 'sz c z e g ó ln ie c zęsty w p r z y p a d k u k o sz tó w f r a c h tu i w ogóle tr a n s p o r tu , rz a d z ie j ceł, p o r. M. B o g u c k a , Ha n d e l z a g r a n ic z n y , s. 142— —156. W G d a ń sk u p ro c e s te n w y ra ź n ie n a s ilił się w la ta c h d w u d z ie s ty c h X V II w. po z a ła m a n iu się h a n d lu h is z p a ń s k ie g o i w ło sk ieg o , częścio w o m o że ta k ż e p o d w ipływ em tr u d n o ś c i ja k ie w y s tą p iły po w y b u c h u w o jn y p o ls k o -s z w e d z k ie j (M. B o g u c k a , H a n d el z a g r a n ic z n y , s. 104).
,7 N a p rz e ło m ie X V I/X V II w . ziem ię i ty tu ły s z la c h e c k ie m a s o w o z a k u p y w a li p a tr y c ju s z e m ia s t Ita lii, u s iłu ją c tą d ro g ą z a b e z p ieczy ć się p rz e d s k u tk a m i in f la n e j i, p o r. F. B r a u d e l , M o rze Ś r ó d z ie m n e i ś w ia t ś r ó d z ie m n o m o r s k i w ep o ce
F ilip a I I t. I, G d a ń s k 1976, s. 560. P o d o b n y p ro c e s , o k re ś la n y ja k o p r z e jś c ie od
o lig a rc h ii k u p ie c k ie j do o lig a rc h ii re n tie r ó w z a c h o d z ił p rz e z c a ły w ie k X V II w Z je d n o c z o n y c h P ro w in c ja c h (C. R. B o x e r , op. cit., s. 45).
