"Z wieku Mikołaja Reja : księga jubileuszowa 1505-1905", Warszawa 1905 : [recenzja]

„Z

wieku JKikołaja.Reja”

K sięga jubileuszow a 1505 — 1905. Z zapom ogi kasy im. .Mianowskiego. W arszaw a 1905. 328 i 112 str. 4°.

« P r z e g lą d H i s t o r y c z n y » w in ie n w p ie r w s z y m r z ę d z ie u w z g lę d n ia ć lite r a t u r ę h is to r y c z n ą ; m im o to n ie w a h a m y s ię tu z a m ie ś c ić s p r a w o z d a n ia o r z e c z y lite r a c k ie j, p o ś w ię c o n e j p a m ię c i « o jc a » lite r a tu r y n a r o d o w e j, p o n ie w a ż n a t r e ś ć je j z b io r o w ą z ło ż y ły s ię a r ty k u ły , c e c h y w y łą c z n ie h is to r y c z n e j; ty m i s ię g łó w n i e z a jm ie m y , o a r ty k u ła c h lite r a c k ic h ty lk o p o k r ó t c e w z m ia n k u ją c .

K s ię g ę , k tó r e j r e d a k to r e m j e s t I g . C h r z a n o w s k i , s t a n o w ią d w a d z ia ły : O p r a c o w a ń i M a te r y a łó w , k a ż d y z o d r ę b n ą p a g in a c y ą . T u u w a ­ ga: p o d o b n e g o lic z b o w a n ia tr z y m a ją s ię s t a le p u b lik a c y e r o s y j s k ie , a le w z o r u t e g o b y n a jm n ie j n ie m o ż e m y p o le c a ć — d la str a s z n e j w c y to w a n iu n ie w y g o d y . N ie k t ó r e z « O p r a c o w a ń » w ią ż ą s ię w p r a w d z ie o t y l e ty lk o z R e je m , ż e d o t y c z ą X V I w ie k u , a le i o n e p o g łę b ia j ą tło , z k t ó r e g o w y c h y la s ię H a n s S a c h s s z la c h e c k i, k a z n o d z ie j ą p o d s z y t y , w io d ą c y rej w p iś m ie n n ic t w ie p o ls k ie m . W s z y s t k ie p r z y c z y n k i w y s z ł y z p o d p ió r a a u to r ó w w a r s z a w s k ic h , ja k o w k ła d w a r s z a w s k i d o lite r a tu r y j u b ile u s z o w e j .

P o ty c h u w a g a c h w s t ę p n y c h , p r z e c h o d z im y d o r z e c z y . Z a c z y n a m y o d s z k ic u W ł a d y s ł a w a S m o l e ń s k i e g o, «Z d z ie j ó w m ia s te c z k a » (s tr . 5 9 — 7 1 ). D ą b r o w ic e w w o j e w ó d z t w ie lę c z y c k ie m , d r o b n a m ie śc in a , ra c z e j o s a d a r o ln a , z « S a k s o n e m » ,— z m ie s z c z a ń s t w e m , w y s z ły m z c h ło ­ p ó w , ja k n a z w is k a ś w ia d c z ą , i z e s z la c h ty d r o b n e j, z e s z k o łą i z e s z p i­ ta le m , z p r a w e m w ó jto w s k im i r a d z ie c k im , a z a p e la c y ą d o s t a r o s t y p r z e d e c k ie g o — p r e z e n t u j e s ię w w ie k u R e j o w y m w c a le n ie ź le . O n e p r z y n a jm n ie j „ n ie r z ą d e m n ie s t a ły “; p r o w a d z iły a k ty s w o j e w e w z o r o w y m p o r z ą d k u i d b a ły o n ie z w y ją tk o w ą s t a r a n n o ś c ią . Z ty c h a k tó w s k o ­ r z y s t a ł a u to r d la s k r e ś le n ia o b r a z k a m a ł o m ie j s k ie g o , d o w o d z ą c e g o , ż e p o g a r d z a n y p ó ź n ie j ,,S a k s o n “ b y ł p r z e c ie ż s z k o łą ła d u , j e ś l i s ię p r z y ją ł n a le ż y c i e . N a jb a rd ziej u d e r z a tr o s k liw o ś ć , ja k ą s ł a w e t n i r a j c o w ie o t a ­ c z a li g r o s z s ie r o c y . D o c h o w a ł s ię r e je s tr s i e r o c y d ą b r o w ic k i z la t 1594-—

4 2 4 SP R A W O Z D A N I A .

1 6 4 3 , r e d a g o w a n y p o p o ls k u (t y lk o n a p is y a k tó w są ła c iń s k ie ) , w ,,sw o im r o d z a ju u n ik at; n ie z d a r z y ło m i s ię n ig d z ie s p o tk a ć z k s i ę g ą m ie jsk ą , p o ś w ię c o n ą w y łą c z n ie s p r a w o m sie r o c y m " ( s ło w a a u to r a ). S ta j ą c p r z e d u r z ę d e m r a d z ie c k im , o d d a w a li o p ie k u n o w ie p ie n ią d z e s i e r o c e d la „ r o z ­ m n o ż e n ia " (fo rm a is t o t n ie g b u r sk a ) n a „ lo tu n e k " ( p r o c e n t— s z la c h t a t e g o w y r a z u r ó w n ie ż n ie u ż y w a ła ), i k a ż d y s z c z e g ó ł z a p is y w a n o s t a r a n n ie . W ie d z ą c ja k s i ę z d o b r e m s ie r o c e m o p ie k u n o w ie z w y k le o b c h o d z ili (s ta ła to r u b r y k a n a r z e k a ń i w y r z u t ó w u n a s z y c h s a t y r y k ó w i k a z n o ­

d z ie j ó w , p r z e z c a ły X V I i X V I I w ie k ) , m o ż e m y ty lk o u c h y lić c z o ła p r z e d s ła w e tn y m i: O zim k iem , B r z m ią c y m , Z a b io r e m , Z a ra zą , W y r w a n te m , S a - w e r n ą i ja k tam te n ie p o c z e s n e im io n a b rzm iały! I m a s ię ż a l d o R e ja , ż e n ie is tn ia ło d la n ie g o ż a d n e m ia s to a n i m ia s te c z k o p o ls k ie , ż e a n i w ie d z ie ć o n ic h n ie c h c ia ł, z a p a t r z o n y j e d y n i e w b ra ć s z la c h e c k ą .

C a łk ie m in a c z e j z a p a tr y w a ł s ię n a tę sp r a w ę p o p r z e d n ik j e g o , M a rcin B ie ls k i, z a s łu ż o n y lite r a t i h is to r y k , k tó r e m u w g ło w ie le p ie j „ u ło ż o n o " n iż N a g ło w ic k ie m u d z ie d z ic o w i, c h o c ia ż ta le n t j e g o b y ł z n a ­ c z n ie m n ie js z y . C za s n ie w d z ię c z n y p o s k ą p ił m u u z n a n ia — z a w io d ło g o w s z y s t k o , słu żb a u K m ity ja k i s łu ż b a p ió r k ie m ;— im ię w ię k s z e z y s k a li m ło d s i — a j e g o k sią ż k i n a in d e k s ie h e r e ty c k im p o ło ż o n o , aż s ię s y n s ilił a b y z p a m ię c i o jc a p la m ę o w ą zm a za ł. T e m u to M a r c in o w i B ie l s k ie ­ m u p o ś w ię c ił I g . C h r z a n o w s k i sz k ic n a jo b s z e r n ie js z y , z a jm u ją c y n i e ­ m a l p o ło w ę „ O p r a c o w a ń " (str, 1 5 0 — 3 2 3 ); sz k ic te n , u z u p e łn io n y d a l­ s z y m i r o z d z ia ła m i o d V d o I X , w y s z e d ł ś w ie ż o , j a k o o s o b n a k s ię g a p. t. „M arcin B ie ls k i. S tu d y u m lit e r a c k ie p r z e z Ig n . C h r z a n o w s k ie g o , W a r s z a w a , 1 9 0 6 “ (str. 2 8 0 , 4 0) — w ię c o c a ło ś c i tu p o m ó w im y . M ia n o „ stu d y u m lit e r a c k ie g o " n ie o d w ie d z ie n a s o d p r z e d s i ę w z i ę ­ cia; p r z e c ie ż o b s z e r n a c z ę ś ć j e g o p o ś w ię c o n a z o s t a ła „ K r o n ic e Ś w ia ta " i je j ź r ó d ło m . R ó w n ie w y c z e r p u j ą c e i g r u n t o w n e stu d y u m p o ś w i ę c o n o r z a d k o k tó r e m u z d a w n y c h n a s z y c h d z ie j o p is a r z ó w i lite r a t ó w . P o p r z e d s t a w ie n iu d o s y ć s k ą p y c h fa k tó w b io g r a f ic z n y c h , p r z e c h o d z i a u to r w p o r z ą d k u c h r o ­ n o lo g ic z n y m s p u ś c iz n ę lite r a c k ą B ie ls k ie g o ; o m a w ia p r z y k a ż d y m u tw o r z e w z o r y j e g o , c e l i b liż s z e o k o li c z n o ś c i n a p is a n ia , s p o s ó b w y k o n a n ia , o c e n ę t e g o ż , w s z y s t k o n a tle p o r ó w n a w c z y m , o b s z e r n y m . K o ń c z y s y n t e z ą B ie l s k ie g o , c z ło w ie k a i p isa r z a , i z e s t a w i e n ie m s ą d ó w o n im , s p ó ł c z e - s n y c h i p o to m n y c h , n a w e t ta k ich , ja k ie w y c z y t a ł w p r z y p is k a c h , r o b io ­ n y c h p r z e z p ó ź n ie j s z y c h c z y t e ln ik ó w n a e g z e m p la r z a c h „ K r o n ik i Ś w ia ta " . E le g i ę p a tr y o t y c z n ą , p r z y t o c z o n ą n a str. 2 7 3 z e g z e m p la r z a p e t e r s b u r ­ s k ie g o , n a p is a ł d o p o ło w y j e s z c z e J a n K o c h a n o w s k i, a d a ls z y je j c ią g c h y b a n ie W . P o to c k i, k tó r y s ię w c u d z e p ió r k a n ig d y n ie s t r o ił i n ie o d M o s k w y g łó w n e g o n ie b e z p ie c z e ń s t w a u p a tr y w a ł. W o b s z e r n y m r o z ­ b io r z e „ K r o n ik i Ś w ia ta " u w y d a tn ia a u to r s t a n o w is k o s p ó łc z e s n e j h is to - r y o g r a fii e u r o p e js k ie j, lic z n e p r ó b y X V i X V I w ie k u , a w o b e c n ic h s t a n o w is k o B ie ls k ie g o b y ło ś r e d n io w ie c z n e j e s z c z e , a n e g d o t y c z n e i m o ­ r a liz a to r s k ie . J e s z c z e b a r d z ie j s z c z e g ó ł o w o b a d a a u to r d z ie j e p o ls k ie w w y k ła d z ie B ie ls k ie g o , w y k a z u je , ja k n ie w o ln i c z o p o s t ę p u j e o n n a j­ p ie r w z a M ie c h o w itą , p o t e m z a D e c y u s z e m i W a p o w s k im , ja k n ie z n a c z n e s ą w ła s n e j e g o w s ta w k i, ja k i tutaj t e n d e n c y a d y d a k ty c z n a p r z e w a ż a . Z te m w ię k s z ą te ż s t a r a n n o ś c ią w y ła w ia a u to r c e c h y o s o b i s t e , m ia ­ n o w ic ie ź le u k ry tej n ie c h ę c i k u d u c h o w ie ń s t w u : n ie d a r m o ż n a in d e k s

S P R A W O Z D A N I A . 4 2 5

h e r e t y c k i s ię d o s t a ł. P r z y s a t y r a c h w y k a z u je a u to r z a s a d n ic z e b rak i d a w n e j s a t y r y p o ls k ie j, o b y c z a jo w e j i m o r a liz u ją c e j, a n ie ty k a j ą c e j, ja k i c a ła lite r a tu r a p o lity c z n a , s a m e g o ją d r a r z e c z y , k o r z e n ia z łe g o ; n ie d z iw te ż , ż e o w o c ó w n ie w y d a ła o n a ż a d n y c h , ż e s k ła d a d o b r e ś w ia d e c t w o o s z a ­ n o w n y c h in t e n c y a c h j e d n o s t e k , a le n ie p o p r a w iła n ik o g o i n ic z e g o . S tu d y u m p. C h r z a n o w s k ie g o c e c h u ją o b s z e r n e w y p is y ; w y ła w ia o n c o c ie k a w s z e , np . p r a k ty k i ż y d o w s k ie lub c y g a ń s k ie , n a jr o z m a its z e s z c z e g ó ł y ż y c io w e c z y p o d a n io w e , b a jk i g e o g r a f ic z n e i e s c h a t o lo g ic z n e ; c z y t e ln ik n ie p o tr z e b u je s ię g a ć d o „ K ro n ik i" c z y d o „ S p r a w y r y c e r s k ie j" , p e w n y , ż e n o w y c h c ie k a w y c h s z c z e g ó ł ó w tam już n ie z d o b ę d z ie . C o d o n ie k t ó r y c h p o g lą d ó w i d o m n ie m a ń m o ż n a b y s ię sp ie r a ć ; m o ż n a b a r d z o p o w ą tp ie w a ć o tem , c z y b rał B ie ls k i ja k ik o lw ie k u d zia ł w w y ­ d a n ia c h „ E w a n g e lii" (n p . w k r a k o w s k ie m 1 3 5 6 r.) i H o z e a s z a , c z y ju ż p r z e d „ Ż y w o t a m i F ilo z o fo w " , k t ó r e s ię tłó m a c z e n ie m z c z e s k i e g o , n ie z o r y ­ g in a łu ła c iń s k ie g o o k a z a ły (1 5 3 5 r.), p rzjd d a d a ł s i ę B ie ls k i d o lite r a tu r y o j c z y s t e j , t. j. d o p ie r w s z y c h jej d r u k ó w . M o żn a z a p y ta ć , c z y n ie z a s z e d ł a u to r z a d a le k o , p o d s u w a ją c n a w e t A . G la b e r o w i, m is tr z o w i k r a k o w s k ie m u , w p r o w a d z a ją c e m u m ło d e g o n o w ic y u s z a (nb. z s iw ie ją c y m ju ż w ło s e m ) w e d le u ta r t e g o z w y c z a ju d o lite r a tu r y , d ą ż n o ś c i r e fo r m a to r sk ie ; a le ż to w s z y s t k o d r o b ia z g i. Z a to n a le ż y te m g o r liw ie j u z n a ć , ż e u s t r z e g ł s ię a u to r m i­ m o w o ln e g o , a tak c z ę s t e g o b łę d u , p r z e c e n ia n ia p r z e d m io tu s w e g o stu d y u m ; ż e w s z ę d z ie n a js k r u p u la tn ie j m ia rę z a c h o w a ł; ż e z k a rt j e g o k sią ż k i w ie je d u c h e m X V I w ie k u , ż e z n a g o i k o c h a , ż e w ła s n a s y m p a t y a a u to r s k a u d z ie la s ię i c z y te ln ik o w i; ż e p u n k t w id z e n ia , s t a n o w is k o c a łe , b a r d z o tr a fn ie o b r a n e . S t y l p o t o c z y s t y , g ła d k i, u ła tw ia p r z e d s t a w ie n ie r z e c z y i j e s t e ś m y p r z e k o n a n i, ż e k sią ż k a z n a jd z ie c h ę t n y c h i lic z n y c h c z y t e l ­ n ik ó w , c h o c ia ż p r z e d m io t j e j , p. W o ls k i- B ie ls k i, b jm a jm iej d o w ie lk ic h , a n i d o b a r d z o z a jm u ją c y c h o s o b i s t o ś c i n ig d y n ie n a le ż a ł. N ie u m ia łb y m j e d n a k wrs k a z a ć i n n e g o stu d y u m u n a s , w p r o w a d z a ­ j ą c e g o ta k b e z p o ś r e d n io d o s p o u fa la n ia s ię z a tm o sfe r ą d u c h o w ą i o b y ­ c z a jo w ą b r a c i s z la c h e c k ie j X V I w ie k u . H is to r y k a za jm ą n a jb a rd ziej o b a r o z d z ia ły i o b s z e r n e p r z y p is k i, p o ś w i ę c o n e „ K r o n ic e Ś w ia ta " (str. 5 5 — 174); i w p o z o s t a ły c h z n a jd z ie o n m o c s z c z e g ó ł ó w . L e c z w r ó ć m y o d k s ią ­ ż k i o B ie lsk im , d o K s ię g i R e j o w e j . Jak d w o r k i s z la c h e c k ie B ie l s k ie g o i R e ja w ó w c z a s w y g lą d a ły , o p o ­ w ia d a p. Z y g m u n t G l o g e r n a p o d s t a w ie k ilk u in w e n t a r z y X V I w ie k u („ O p is y m a ją tk o w e n a L itw ie " , str. 7 2 — 77); c h o c ia ż to lit e w s k ie ,— o d p o ls k ic h z b y t n ie o d b ie g a ły ; in w e n t a r z e p o ls k ie c h y b a ty lk o t e r m in o lo g ię m ie w a ły n ie c o o d m ie n n ą , n ie p r a w iły o „ s w i r n i e n a p o d k le c iu " a n i o „ r y c i n i " (z a m ia st „ h r y d n i" ,— t y lk o b a r d z o z m a la ła ta d a w n a h r y d n ia ; z e s z ł a n a p r o s t ą k o m ó r k ę ), c z y o „ o d r y n i e “ (d o „ z a c h o w a n ia sia n a " ). J e d e n in w e n ta r z p o c h o d z i z r. 1 5 8 4 , s p o r z ą d z o n y d la m u z y k a k r ó l e w ­ s k i e g o , C la b o n ie g o ( „ s t a r s z e g o n a d m u zy k a " ) z „ im ien ia " g ó r s k i e g o ( G o r y p o d W iln e m ); d ru g i, z r. 1 5 8 7 , p r y w a t n y k s ią ż ą t S łu c k ic h z e S a w ic z a w N o w o g r o d z k ie m . O b a in w e n t a r z e ś w ia d c z ą w y m o w n i e o r y c h łe j a d o ­ b r o w o ln e j p o lo n i z a c y i L it w y .

N a lit e w s k o p o ls k ie j g r a n ic y , ria P o d la s iu , r o z g r y w a s ię t r e ś ć i n n e g o o b r a z k a r o d z a j o w e g o , z ż y c ia t y c h p a n ó w , c o p o p o d o b n y c h „ im ie n ia c h " s ia d y w a li. J e s t t o z a r a z e m p ie r w s z y p lo n w y d a w n ic t w a „ A r c h iw u m Z a

-4 2 6 S P R A W O Z D A N I A .

m o y s k ie g o " . N a lis ta c h p ie r w s z e g o to m u o p a r ł p. A l e k s a n d e r J a b ł o ­ n o w s k i stu d j-u m , „ Jan Z a m o y s k i n a P o d la s iu , s p ó r o s t a r o s t w o K n y s z y ń ­ s k ie (str. 1 2 4 — 1 4 9 ), u z u p e łn ia ją c j e O r z e ls k im , H e id e n s t e in e m i lista m i k r ó le w n y A n n y . R z e c z sa m a , to n ib y

p e n d a n t

ży­

cio rysie

Z r e s z t ą „ o p r a c o w a ń ” s p r a w im y s ię k r ó tk o , w y lic z y m y j e r a c z e j, n iż o c e n im y . S z c z e g ó ł ó w d o t y c z y a r ty k u ł р. II. Ł o p a c i ń s k i e g o , u s t a la ją c y o s t a t e c z n ie d a tę u r o d z in R e jo w y c h ; „ w to r e k m ię s o p u s t n y ” w p r o w a d z a ł b o w ie m n ie k t ó r y c h b a d a c z ó w w błąd; a u to r p o z o s t a j e p r z y 4 -y m lu t e g o 1 5 0 5 г. P ro f. J. K a l l e n b a c h o m ó w ił p o k r ó tc e b ib lio g r a fię i n ie k t ó r e c e c h y P o s t y l i R e j o w e j . II. G a l i e p o r ó w n a ł u s t ę p y „ Ż y w o ta c z ło w ie k a p o c z c iw e g o ” z „ K a to n e m ” C y c e r o n o w y m . H . M. .s k r e ś lił ta ­ b lic ę g e n e a lo g i c z n ą p o t o m s t w a R e j o w e g o , z a z n a c z a ją c n a jb a r d z ie j r o lę , ja k ą k a ż d y z p o to m k ó w w d z ie ja c h w y z n a n ia o j c z y s t e g o , k a lw iń s k ie g o , o d e g r a ł. D o o c e n o g ó ln y c h n a le ż y r z e c z p. B r . C h l e b o w s k i e g o ,

SP R A W O Z D A N I A . 4 2 7

„M. R ej ja k o p is a r z ”, c o p o m n o ż o n o s z c z e g ó ła m i b io g r a fic z n y m i i w o d ­ d z ie ln e j w y d a n o p u b lik a c y i; c h a r a k te r y s ty k a p isa r z a , j e g o u m y s ło w o ś c i i s ty lu , z a s o b ó w j e g o d u c h a , s k ła d n ik ó w te m p e r a m e n tu , c z y n n ik ó w j e g o r o z w o ju , w y p a d ła g łę b o k a a trafna; u z u p e łn ia j ą p o n ie k ą d w s t ę p n e s ł o ­ w o p. Ig . C h r z a n o w s k i e g o , u z a s a d n ia ją c e w ła ś c i w e ty t u ły R e j o w e d o s ła w y i w d z ię c z n o ś c i u p o to m n y c h . W „ M a te r y a ła c h ” z n a jd u je m y n o w e p r z y c z y n k i h is t o r y c z n e . P . F r . P u ł a s k i p r z e d r u k o w a ł i o b ja ś n ił s z e ś ć li s t ó w B a r b a r y R a d z iw iłłó w n y , j e d e n d o k r ó la -m ę ż a , p ię ć d o b rata, z w y le w a m i a fe k tó w , a z e z n a n ą t r o s k li­

w o ś c ią o f o r y t o w a n ie p. P o d c z a s z e g o . L is t y p o c h o d z ą z e z b io r ó w n ie b o - r o w s k ic h , ty c h s a m y c h , z k tó r y c h i P r z e z d z ie c k i c z erp a ł; n ie p r z y n o s z ą n o w y c h fa k tó w , a le z a p e łn ia ją lu k i u P r z e z d z ie c k ie g o . W ta je m n e j k o - r e s p o n d e n c y i m ię d z y s io s t r ą a b r a te m , n ie p r z e z n a c z o n e j d la k r ó la , p o ­ ś r e d n ic z y ł K o s z u c k i, z n a n y tłu m a cz C y c e r o n a i L o r ic h iu sa ; s z c z e g ó ln ie j c i e s z y s ię B a rb a ra w o b e c „ s w e g o n a m ils z e g o b r a c is z e ń k a ” z w ja z d u k ra ­ k o w s k ie g o , k tó r y s ię , b a r d z o u dał „ za ła s k ą B o ż ą " — c o r a z o n iej i o o p ie ­ c e , a lb o o „ q s o b n e j B o ż e j s p r a w ie ” m ó w i, c h o c ia ż w is t o c ie n a n ią s ię b y n a jm n ie j n ie s p u s z c z a , ty lk o „ w k a ż d e j r z e c z y c z y n ię ja k o m p o w in n a — w szy m k o d o b r z e a s p o k o j n ie i u c z c iw ie , p arn e B o ż e , b y tak d o k o ń c a ”. J u ż to n a s ło w a b a r d z o p ó t u l n ą ■ u m ia ła s ię o k a z y w a ć p a n i w c a le n ie p o tu ln a .

Z o s t a w iliś m y p r y m p a r z e jc r ó le w s k ie j, le c z in m ? m a t e r y a ły c i e ­ k a w s z e , c h o c ia ż d o t y c z ą ty lk o d z ie j ó w p r y w a tn y c h . I tak: „ L is ty D z ia - ły ń s k ic h ”, o g ło s z o n e p r z e z D r. W . S o b i e s k i e g o (str. 2 8 — 36); n a j­ c ie k a w s z y p ie r w s z y , z n 1 5 5 4 , w k tó r y m s io s tr a , Z o fia , n a k ła n ia R a fa ła D z ia ły ń s k ie g o d o o ż e n k u z Ł a s k ó w n ą ; s z c z e g ó ł y n a p r a s z a ją s ię sa m e d o o p r a c o w a n ia n o w e lis t y c z n e g o . J e ś l i p a n n a Z o fia z a p e w n ia , ż e jej p o l e c o n a b ę d z ie p o w o ln ą ż o n ą , n ie b ę d z ie „ rzą d ziła , ja k o to p o s p o l ic ie w P r u s ie c łi b y w a " ,— m o g ła d o d a ć „i sa m n a L it w ie i w K o r o n i e — ta k ie ż " . I n n e lis t y ju ż m n ie j c ie k a w e , p o le c e n i a z a k u p n a i t. р., a le w je d n y m ; 6 -y m , z r. 1 5 6 9 , n a k a z u je p. R a fa ł w y r a ź n ie , ż e b y „ lu d z ie m n iej d w u d n iu a n i t e ż w i ę c e j n i e r o b i l i " : n a j le p s z y d o w ó d , ja k c h ło p u się j e s z c z e n ie ź l e w io d ło . O s ta tn i lis t, to ż y c z e n i a n o w o r o c z n e , p. R a fa ło w i p r z e z s y n a , Ł u k a sz a , z e z n a n e j s z k o ły ś lą s k ie j, G o ld b e r s k ie j, w y s t o s o ­ w a n e p o n ie m ie c k u ; p r z y s z ły d y g n it a r z p r u sk i m u s ia ł t e n j ę z y k d o b r z e z n a ć i d la t e g o s ię s y n e k n im p o p is u je ; — o g e r m a n iz o w a n iu m ło d z ie ż y m a g n a c k ie j p r z e z s z k o łę n ie m ie c k ą n ie m o ż e tu b y ć i m o w y . P o m y lił w y d a w c a i k ilk a s z c z e g ó ł ó w j ę z y k o w y c h , np . z a m ia st s r e z i k ó w , c z y ­ taj f r e z i к ó w ( f r e z , k o ń ); z a m ia s t b a b i s n i, c z y ta j b a b i z n y (sp a d e k p o b a b ce); n a str. 3 0 u g ó r y n o w y u s tę p m y ln ie z a z n a c z y ł i r o z e r w a ł p r z e z to c a ło ś ć z d a n ia . D la ż y c ia s z l a c h e c k ie g o k ilk a ty c h li s t ó w w ię ­ c e j p r z y n o s i s z c z e g ó ł ó w , n iż c a łe to m y ó w c z e s n e j lite r a t u r y , c z y li ra czej je j o g ó ln ik ó w , o m a w ia ń i m o r a liz a c y i. C ie k a w e p r z y c z y n k i d o s p ó łc z e s n e j lite r a t u r y p o le m ic z n e j s t a n o ­ w ią p r z e d r u k i d w u u n ik a tó w ; j e d e n , to b r o sz u r k a ć w ia r tk o w a „O S o c h a - c z o w s k im w y m ę c z o n y m a w y p a lo n y m n a ż y d z ie b o g u i o fa łs z y w y c h j e g o c u d a c h " — z n a n y e p iz o d z r. 1 5 5 6 , o w a n ie w c z e s n a g o r liw o ś ć , c o D o r o t ę Ł a z ę c k ą , ż y d a B ie n ia s z a , k u p u ją c e g o o d n ie j H o s t y ę i k ilk u i n ­ n y c h ż y d ó w ż y c ia p o z b a w iła , b o ć to u n a s z a w s z e tam p a lili i ś c in a li

4 2 8 S P R A W O Z D A N I A .

g d z ie n a jm n ie js z e j p o tr z e b y n ie b y ło (np. Ł y s z c z y ń s k i, T o r u n ia n ie i t. d.), a tam g ła s k a li, g d z ie w ła ś n ie s z u b ie n ic a i m ie c z k a to w s k i g w a łt e m s ię n a le ż a ły . A u to r , e w a n g e lik , p io r u n u je d o s a d n ie n a „ p lo tk i r z y m s k ie " , n ie w y m ie n ił n a z w is k a , ro k u , m ie js c a d ru k u , w ię c d o m y s ło m n a s z y m p o le z o s t a w ił. P o n ie w a ż druk n o s ó w e k n ie z a z n a c z a , m u si b y ć z a g r a n ic z n y , m o ż e w ite n b e r s k i, b o w W it e n b e r g u d r u k o w a li s p ó ł c z e ś n ie n a s i p r o t e ­ s ta n c i, n p . w s p o m in a V e r g e r iu s w s w o ic h d y a lo g a c h p r z e c iw H o z y u s z o - w i (w w y d a n iu p ism z u p e łn e m , t. I. i j e d y n y , str. 2 2 2 ) o li ś c i e (a p o ­ k r y fic z n y m ? ) L ip o m a n a d o R z y m u d o C o n ta r in i'e g o , ż e lis t y w y d r u k o ­ w a n o p o w ło s k u w K r a k o w ie , „

Vittebergae

Iitsius Lud. Decius

S P R A W O Z D A N I A . 4 2 9

d a ć m u sia ł. R z e c z p o w io d ła s ię w c a le d o b rze; w id a ć ja k s ię p r z e z ła c in ę w r e s z c ie p r z e g r )'z ł, c h o c ia ż n ie b r a k i n ie d o k ła d n o ś c i, np . h a c tu a

fre t n s

b e n e v o le n t ia tłu m aczy: a z t e g o p r z у w i e d z e n i a tej c h u c i t w o je j— j a k ­ b y tam

ćoactus

b ib lio p o la n o s te r“

R e s z t a „ M a tery a łó w " o d n o s i s ię d o d z ie j ó w lite r a c k ic h i o s o b i­ st y c h R e ja , o r a z s p ó ł c z e s n y c h . P r z y p lą ta ł s ię n a w e t S k a r g a , j e s z c z e n ie je z u ita , z c z a s ó w , k ie d y p ia s to w a ł k a n o n ik a t lw o w s k i, p r z y p lą ta ł s ię j e d n a k c a łk ie m n ie p o t r z e b n ie s k o r o te sa m e (i in n e ) p is m a u r z ę d o w e w y d a ł ju ż i o b ja ś n ił z n a k o m ic ie p. F r . B o s t e l w P a m ię tn ik u L it e r a ­ c k im I, 1 9 0 2 , str. 1 2 0 —'I 3 8 . I p. B r . C h l e b o w s k i e m u n ie p o w io ­ d ło s ię n a jp o m y śln ie j, g d y p r z e d r u k o w a ł, z k a n c y o n a łó w p r o te s ta n c k ic h w y d o b y t ą p ie ś ń „O z b u r z e n iu S o d o m y " , ja k o n ie z n a n y u tw ó r J. K o c h a ­

4 3 0 S P R A W O Z D A N I A . n o w s k ie g o ; s z k o ła to K o c h a n o w s k ie g o , n ie m istr z sa m , a r a c z e j n a ś la ­ d o w a n ie j e g o „ P ie ś n i o P o t o p i e ”, i n a p is a n e n ie w r. 1 5 5 1 , le c z p o w ie l- k ie m n a jś c iu i z b u r z e n iu P o d o la r. 1 5 7 5 ; p ie ś ń sa m a n a p r z e d r u k z a s łu ­ g iw a ła w z u p e łn o ś c i. J e s z c z e c e n n ie j s z y — d r u g i p r z y c z y n e k t e g o ż au tora: o b s z e r n e a d o k ła d n e s t r e s z c z e n ie k a n c y o n a łu G r o ic k ie g o (p r a w n ik a ) z r. 1 5 5 9 ) w e d le u n ik a tu , d o c h o w a n e g o w z b io r a c h d z ik o w sk ic h ; p r z y b y w a n a m z n ie g o i n ie c o s z c z e g ó ł ó w d o m ło d o ś c i G r o ic k ie g o , g d y b a k a ła ­ r z o w a ł d z ie c io m z a m o ż n y c h m ie s z c z a n k r a k o w s k ic h i n ie c o p r z y c z y n k ó w d o b ib lio g r a fii o w y c h la t, s t r a s z n ie z d e fe k t o w a n e j (lu k jej i E s t r e ic h e r w y p e łn ić n ie z d o ła ł). D o w ia d u je m y s ię z n ic h raz w r a z o n o w y c h - d z i e ­ ła c h i a u to r a c h z ty c h c z a s ó w — n ie s t e t y , d z ie ła s a m e n ie w y d o b y w a ją s i ę n a p o w ie r z c h n ię , t y lk o w z m ia n k i o n ic h . W r e s z c ie p r z y b y w a nam w ty m p r z y c z y n k u s p is w ie r s z y n a b o ż n y c h , w y s z ły c h z p o d p ió r R e ja , T r z e c ie s k ie g o , G r o ic k ie g o s a m e g o , J. L . (to j e s t J a k ó b L u b e lc z y k ? ), S . Z . ( S y m o n Z a c iu s c z y in n y k to ? ).— P r o f. T . W i e r z b o w s k i o g ła ­ s z a z A r c h iw u m K o r o n n e g o , u z u p e łn ia ją c z n a n e w y p is y a k t o w e K n ia- z o łu c k ie g o , 15 n o w y c h d o k u m e n t ó w , o b ja ś n ia ją c y c h s t o s u n k i m a ją t­ k o w e R e j o w e , p r z o d k ó w i p o e t y s a m e g o i s y n a j e g o : p o w o łu j e m y s ię n a n ie za ra z n iżej; d o t y c z ą g r a n ic d ó b r, r e w iz y i p r z y w ile j ó w it.d .; n a ­ w e t i s k r y p t m a ją tk o w y p r a w n u k a p o e t y w y d o b y ł p. A . W o y d e z u k r y c ia . W s p o m n ie liś m y w y ż e j o d o t k liw y c h lu k a c h b ib lio g r a fii p o ls k ie j z la t 1 5 4 0 — 1 5 6 0 ; w ia d o m o , ż e i s p u ś c iz n a lite r a c k a R e j o w a b a r d z o u c ie r ­ p iała; c h o ć j e d n ę lu k ę z a p e łn ił p. Ig . C h r z a n o w s k i , w y d a ją c „ W y - r w a sa " R e j o w e g o , d y a lo g p o ś w ię c o n y „ s p r a w ie p a n ie ń s k ie j" , z n a n y n a m d o tą d ty lk o z ty tu łu . N ie s t e t y o r y g in a łu p o ls k ie g o i ó n n ie o d s z u ­ kał; m u s i g o n am n a r a z ie z a s t ą p ić p r z e r ó b k a c z e s k a , p o w ta r z a ją c a w ie r s z e o r y g in a łu , — n ie w ie m y , o ile w ie r n ie . S k o r o ż p r z e d r u k o w a n o c a ły s z e r e g a u to g r a fó w (p a trz w y ż e j: lis t y B a rb a ry i D z ia ły ń s k ic h ), n a le ­ ż a ło k o n ie c z n i e w y s ta r a ć s ię i o ja k i R e j o w y : o tr z y m a liś m y ta k i z a s ta ­ r a n ie m z n a n e g o z b ie r a c z a , p. L . M e у e t a, le c z n ie s t e t y , z a s z ła tu p o m y ł­ k a . „ N ie z n a n y a u to g r a f M. R e ja " z N a g ło w ic p o c h o d z i b o w ie m o d s y n a , n ie o d o jc a , z d n ia 17 m a ja 1 5 7 1 , n ie z 1 5 4 1 r.,— z T o p o li, k tó r ą w ła ś n ie M ik ołaj, ro tm istr z , o d z ie d z ic z y ł, a le n ie b a w e m str a c ił, g u s t u ją c , m o ż e z a ­ n a d to , w

hungaricum,

O to z a w a r to ś ć K s ię g i R e jo w e j , o p a tr z o n a u w a g a m i k r y ty c z n e m i. Z le p ie j r e d a g o w a n ą k s i ę g ą p a m ię tn ik o w ą tr u d n o b y s ię , s z c z e g ó l n ie j u n a s , sp o tk a ć ; k a ż d y je j a r ty k u ł p r z y n o s i c o ś w a ż n e g o , n o w e g o , c ie k a ­ w e g o d la w ie k u R e j o w e g o , d la lu d z i i s t o s u n k ó w fa m ilijn y c h , m a j ą tk o ­ w y c h , s p o łe c z n y c h , w y z n a n io w y c h . Jak n a j e d e n to m , p r z y n o s i K s ię g a R e j o w a b a r d z o w ie l e m a te r y a - łu — p r z y p a tr u je m y s ię z n a jr o z m a its z y c h s tr o n o w e m u b u jn e m u ż y c iu X V I w ie k u p o z a m k a c h i m ia s te c z k a c h , w z b o r z e i s z k o le , u d w o r u i w r o d z in ie , w s ą d z ie i p r z y k s ię d z e , ty lk o o r y c e r s t w ie g łu c h o ; n ie d o k o r d a p r z e c ie ż i sa m ju b ila t s i ę n a ro d ził: g łu c h o i o w ę d r ó w k a c h z a ­

g r a n ic z n y c h , o d k tó r y c h ju b ila t r ó w n ie ż w y t r w a le s t r o n ił. N ie p o d o b n a w r e s z c ie p r z e m ilc z e ć w y t w o r n o ś c i w y d a w n ic tw a ; fo rm a t m o ż e t r o c h ę n ie w y g o d n y , z b y t w ie lk i, a le p a p ie r , c z c io n k i i k o r e k ta (z w y ją tk ie m k ilk u u s t ę p ó w ), z a s p o k o j ą n a j w y b r e d n ie j s z e w y m a g a n ia . A n i p o z n a ć p o d z ie le , ż e p o w s t a ło w c z a s ie n a j w ię k s z y c h r o z r u c h ó w w a r s z a w s k ic h . C a łe w y d a w n ic t w o ś w ia d c z y b a r d z o k o r z y s t n ie o z a s o b a c h w a r s z a w ­ s k ic h — n ie t y lk o d ru k a rsk ich ; d łu g w d z ię c z n o ś c i s p ła c iła W a r s z a w a p a ­ m ię c i ju b ila ta w c a le h o jn ie .

a. b rOc k n e r.