"Wpływ typologii oraz tekstów Starego Testamentu na redakcję Ewangelii św. Mateusza", Andrzej Kowalczyk

Roman Bartnicki, Andrzej

Kowalczyk

"Wpływ typologii oraz tekstów

Starego Testamentu na redakcję

Ewangelii św. Mateusza", Andrzej

Kowalczyk

Studia Theologica Varsaviensia 33/1, 189-192

Studia T heol. Vars. 33 (1995) nr 1

Andrzej K o w a l c z y k , Wpływ typologii oraz tekstów Starego

Testamentu na redakcję Ewangelii św. Mateusza, Wydawnictwo

Archidiecezji Gdańskiej, Gdańsk 1993, stron 191.

T ypologią w Ewangelii M ateusza raczej nie zajm ow ano się. Za najbliższą tego tem atu m ożna uznać książkę A . B e n t z e n a , Messias - M oses redivivus - M enschen­ sohn, Zürich 1948. A. B e n t z e n nie ograniczył jednak sw oich rozważań ani do Ewangelii M ateusza ani do samej typologii; jest to opracow anie o szerszym zakresie. Z bliżona jest tematyka książki: J. D a n i é 1 o u, Sacramentum Futuri. Etudes sur les origines de la typologie biblique, Paris 1950. A le J. D a n i é l o u poza Ewangelią M ateusza zajmuje się także innymi księgam i N T , a więc znow u m a na uwadze obszerniejsze spectrum. Typologię zaś w M t D a n i é l o u ograniczył do przed­ stawienia podobieństw m iędzy Chrystusem a M ojżeszem i do ogólnego stwierdzenia, że Jezus w Ewangelii M ateusza ukazany jest jak o drugi M ojżesz. A więc znow u pozostało na tym odcinku w iele do zrobienia. D o ważniejszych opracow ań typologii M ojżesz - Chrystus m ożnaby zaliczyć jeszcze artykuł: A . D e s c a m p s a , M oïse dans les Evangiles et dans la tradition apostolique w pracy zbiorowej: Moïse, l ’homme de l ’Alliance, Paris 1955, 171-180. N ad to artykuł T. J e l o n k a , ,,Postać M ojżesza w N T " , który liczy tylko 4 strony, oraz S. C a v a l e t t i e g o , ,,Gesù M essia e M o sé ”,

który ma jedynie 7 stron.

K s. A . K o w a l c z y k m iał więc prawo napisać w e Wstępie: Trzeba jednak stwierdzić, że w literaturze biblijnej nie mamy niestety zb yt wiele na temat typologii w Ewangelii św. M ateusza, po prostu nie znajdowano w tej Ewangelii zb yt wiele przykładów typologii. O idei drugiego M ojżesza w M t wspomina się zw ykle w związku z Ewangelią dziecięctwa, opowiadaniem o kuszeniu i Kazaniu na Górze, ale na ogól to ju ż wszystko. Do zupełnie wyjątkowych należą też próby wyjaśnienia struktury tej Ewangelii w oparciu oparalelizmy ze S T (s. 3 i 4). Prawie kom pletny brak opracow ań związanych z problem atyką typologii, usprawiedliwia - przynajmniej częściow o - ogólnikow e potraktow anie literatury przedm iotu w e Wstępie.

W Bibliografii, z gąszczu literatury biblistycznej, autor potrafił wybrać pozycje rzeczywiście ważne i nie m ożna m u zarzucić braków . Jest w niej natom iast wiele błędów - należało dokładniej zrobić korektę.

Rozdział I m a charakter wstępny. A utor przypom ina, że w św iadom ości Izraela wyjście z Egiptu było zapow iedzią przyszłej interwencji B oga i typem ery mesjańskiej. W St. Testam encie występuje idea now ego wyjścia i idea drugiego M ojżesza. W pieśniach D eutero-Iząjasza cierpiący Sługa Jahwe występuje zarów no w roli M ojżesza jak i w roli Jozuego. W literaturze intertestamentalnej um acnia się przekonanie, że czasy m esjańskie będą przypom inały wyjście z Egiptu. K ościół pierw otny przejmuje ze Starego Testam entu ideę n ow ego wyjścia i jest przekonany, że

190

_[2]

now e wyjście to działalność Jezusa Chrystusa, a now y M ojżesz - to Jezus. Typologia M ojżesza i idea now ego wyjścia d ochod zą do głosu w Dziejach A postolskich (zwłaszcza w przem ówieniach Piotra i Szczepana w obec Sanhedrynu), w listach P aw iow ych, w Ewangelii Jana. K s. K o w a l c z y k stwierdza, że wpływ idei drugiego M ojżesza na redakcję Ewangelii M ateusza je s t dla wielu współczesnych egzegetów fa k te m nie budzącym wątpliwości (s. 27) i pow ołując się na ks. S. G r z y b к a wymienia

19 podobieństw m iędzy Jezusem a M ojżeszem .

R ozdział I przedstawia status quaestionis: relacjonuje fakty, na które zwrócili uwagę

bibliści. Jest także relacją ze stanu badań w tym zakresie, odw ołuje się do opracow ań naukow ych zajmujących się typologią. A by prowadzić własne badania trzeba było zdać sobie sprawę z tego, co inni ju ż w tej dziedzinie zrobili. Ks. K o w a l c z y k pow ołuje się na liczne opracowania, co św iadczy o tym, że zapoznał się z literaturą w iążącą się z tą tematyką, a przez to p oznał także sam o zagadnienie. R ozdział I jest solidną podstaw ą dla dalszych badań.

N atom iast rozdział II jest już ow ocem własnej pracy autora. Tylko w ostatnim paragrafie występują tu odniesienia do opracow ań biblistycznych, w poprzednich trzech ks. K o w a l c z y k wym ienia p o prostu dostrzeżone przez siebie podobieństw a wyłącznie na podstaw ie własnej pracy. W łożył dużo wysiłku w w yszukanie tych podobieństw . Ks. K o w a l c z y k zestaw ił podobieństw a rzeczowe (podobne w yda­ rzenia, okoliczności lub cechy osoby), podobieństw a liczbow e, czyli pow tarzanie się pew nego wydarzenia (epizodu) taką sam ą ilość razy w M t i w H eksateuchu. W śród tych ostatnich zwrócił uwagę na epizody topograficzne (opisy działalności w jakim ś miejscu), przypadki buntu lub niewiary, zwycięstw, wzm ianki o pobycie Jezusa lub M ojżesza na górze. Podobieństw a rzeczowe oraz pod obn e wzm ianki o pobycie na górze są bezsporne. A utor zadał sob ie trud policzenia wzm ianek topograficznych w Lb 33, 1-49 (etapy wyjścia z Egiptu) i znalazł ich 42. Taką sam ą liczbę wzm ianek wiążących się z jakim ś miejscem w skazał w M t 3, 13-20, 16 (w paralelnym tekście M arka 44 wzmianki; w tekście Ł ukasza - 42). W tekście M t 3, 1 3 - 2 0 , 16 wskazał 13 przypadków buntu lub niewiary w obec Jezusa i tyle sam o buntów przeciw ko M ojżeszow i naliczył w dziejach wyjścia z Egiptu. W tymże fragmencie M t 3 ,1 3 -2 0 , 16 ks. К o w a 1 с z у к wskazał 10 zwycięstw Jezusa nad szatanem (w M k - 8; w Ł k - 11); tyle samo zwycięstw naliczył w dziejach wyjścia od obozu w Ramses do śmierci Mojżesza.

W M t 20, 17-27, 61 ks. K o w a l c z y k znajduje 10 plag odpow iadających dzie­ sięciu plagom zesłanym przez Boga na Egipt. Paralele m iędzy plagam i egipskimi, a epizodam i m ęki Jezusa są mniej oczywiste. N atom iast podobieństw a m iędzy Jozuem i Jezusem są uderzające. D ostrzegan o już typologię Jozue - Jezus w Liście do H ebrajczyków. N iew ątpliw ie w łasnym , cennym osiągnięciem ks. K o w a l c z y k a jest dostrzeżenie tej typologii w Ewangelii w edług M ateusza. P odobnie na k on to jego osiągnięć naukow ych trzeba zapisać zwrócenie uwagi na paralele m iędzy 5 cudami w Joz 1, 1-11, 15 i M t 20, 17-27, 61 oraz m iędzy utarczkami Jezusa z przeciwnikami w tejże Ewangelii M ateusza, a epizodam i bitewnym i w K siędze Jozuego.

W yliczenie tych paraleli m iędzy tekstam i w H eksateuchu i w M t m usiały poprzedzić długie i żm udne badania tekstów biblijnych, ich uw ażna wielokrotna lektura. Szkoda,

że ks. К o w a 1 с z у к nie wyjaśnił, dlaczego teksty M ateusza podzielił na dwie części: M t 3, 13-20, 16 i M t 20, 17-27, 61. Przypuszczam, że na konieczność takiego właśnie podziału naprow adziły go własne badania, znalezienie właśnie w tych sekcjach Ewangelii M ateusza uderzających paralel z tekstami H eksateuchu. Jest to przejawem oryginalności w m yśleniu i ow ocem pracow itego studiow ania tekstów biblijnych. N ależało to w yeksponow ać, podkreślić w tym miejscu swoje własne zasługi.

P o udow odnieniu w rozdz. II istnienia typologii: M ojżesz - Chrystus i Jozue - Chrystus w Ewangelii św. M ateusza autor przechodzi w rozdz. III do badań nad wpływem P ięcioksięgu i K sięgi Jozuego na tematykę perykop, ich budow ę i kolejność. W paragrafie 1 przypom ina autorów , którzy w Ewangelii M ateusza widzieli now ą Torę. W paragrafie 2 om awia opracow ania autorów , którzy dostrzegali wpływ ST na redakcję perykop w Ewangeliach synoptycznych (zagraniczni: E. B u r r o w s , S. M u n o z I g l e s i a s , A. L a u r e n t i n; polscy: J. W i 1 k, J. Ł a с h, H . O r d o n, M . W o 1 n i e w i с z). N astępnie, w paragrafie 3, om aw ia podjęte dotąd próby wyjaśnienia struktury Ewangelii M ateusza w pływ em H eksateuchu (A. F a r r e r, J. C. F e n t o n , H . C . B . G r e e n , Ph. R o l a n d ) . Znow u trzeba więc stwierdzić, że ks. A. K o w a l c z y k zanim przejdzie do własnych badań nad wpływ em H eksateuchu na redakcję Ewangelii M ateusza, najpierw om awia, co już w tej kwestii zrobiono. Jest bardzo sum ienny i przedstawia naw et drobne próby podjęte w tej dziedzinie.

N astęp ne paragrafy rozdziału III są ow ocem sam odzielnej pracy autora. Pokazał wcześniej, że nie jest jedynym , który takie próby podjął, ale później sam rozpracował to zagadnienie. W odróżnieniu od prób wcześnieszych opracow anie ks. A . K o w a l ­ c z y k a jest bardzo szczegółow e, poparte w ielom a argumentami. Ks. A. K o w a l ­ c z y k wykazał wpływ tekstów z Heksateuchu na następujące sekcje Ewangelii Mateusza: Ewangelia D zieciństw a (M t 1-2), perykopy o chrzcie i kuszeniu (M t 3, 13-17; 4 ,1 -1 1 ), fragmenty M t 4 ,2 3 -7 ,2 9 ; 8 ,1 -1 0 ,4 , m ow a m isyjna (M t 10, 5-11) M t 11, 2-12, 50, m ow a w przypowieściach (M t 13), M t 13, 54-17, 27, m ow a eklezjologiczna (M t 18), M t 19-23, m ow a eschatologiczna (M t 24-25). W rozdz. IV w ykazał wpływ tekstów spoza H eksateuchu na redakcję Ewangelii M ateusza, szczególnie wpływ Księgi D aniela 11-12 na redakcję m ow y eschatologicznej. W yszukanie i wykazanie w pływ u tekstów starotestam entalnych na redakcję Ewangelii M ateusza wym agało w iele pracy i jest bezspornym osiągnięciem autora.

R ozdział V pośw ięcił ks. A . K o w a l c z y k cytatom ze Starego Testam entu, zwłaszcza problem ow i, dlaczego dosyć często w Ewangelii M ateusza cytow ane teksty różnią się zarów no w stosunku do Septuaginty jak i do tekstu m asoreckiego. To zgadnienie było już wprawdzie podejm ow ane (R. H . G u n d r y), ale ks. K o w a l ­ c z y k znow u przeprowadza tu własne, bardzo dokładne analizy, które doprow adza­ ją go do w niosku, że różnice w stosunku do tekstu hebrajskiego i Septuaginty należy wyjaśnić m otyw am i redakcyjnymi: przystosow aniem do sytuacji Jezusa. N iektóre cytaty i skom plikow ane aluzje do Starego Testam entu zaadresow ane były do uczonych w Piśmie i są dodatkow ym argumentem na korzyść hipotezy o ścisłych relacjach M t z Pięcioksięgiem . Znow u ujawnia się tu sam odzielność m yślenia autora rozprawy.

192

_[4]

R ozdział VI jest jakby rekapitulacją, w yciągnięciem w n iosków z wcześniejszych analiz. W skazane i ud ow od nione związki literackie Ewangelii M ateusza z K sięgam i Starego Testam entu pozw oliły ks. K o w a l c z y k o w i inaczej spojrzeć na niektó­ re zagadnienia literackie tej Ewangelii. Najpierw zajął się jej strukturą. Przedstawił hipotezy aż 37 autorów (s. 140-146), a następnie podał własne rozwiązanie, w y­ prowadzone z analizy porównawczej Ewangelii M ateusza z Heksateuchem (s. 146-154). P odobnie jest ze strukturą K azania na Górze. Przedstawił 15 hipotez różnego typu (s. 154-159), a następnie zaproponow ał własne rozwiązanie (s. 159n.). W now y sposób tłum aczy autor brak ciągłości w opow iadaniu o życiu Jezusa. U w aża, że ewangeliście bardziej zależy na relacjach ze Starym T estam entem niż na ustaw ieniu wydarzeń w perspektyw ie chronologicznej (s. 164). Próbuje na now o określić rodzaj literacki Ewangelii M ateusza oraz cel jej napisania. U w aża, że będąc z założenia now ym H eksateuchem , m iała służyć takim celom , jakim w judaizm ie służyła Tora i K sięga Jozuego. C h oć celem pracy nie było rozwiązywanie problem u synoptycznego, to jednak jego analizy wskazują na pierw szeństwo M ateusza. Ks. A. K o w a l c z y k podaje racje za tym przemawiające (s. 167-169).

Z a największe osiągnięcie rozprawy uważam wykazanie, że typologia M ojżesz - Jezus oraz Jozue - Jezus była zasadniczym czynnikiem w kom pozycji Ewangelii M ateusza, która według zam iarów ew angelisty m iała być now ym H eksateuchem . Ks. A. K o w a l c z y k w ykazał istnienie w Ewangelii M ateusza dw óch sekcji typologicz­ nych: sekcji wyjścia i sekcji podboju nowej Ziemi Obiecanej oraz w skazał bardzo wiele podobieństw , rzeczowych i liczbow ych, pom iędzy M ojżeszem i Jozuem a Jezusem. W ykazał także w pływ H eksateuchu na kolejność perykop w Ewangelii M ateusza i na ich budow ę (redagowanie tekstów Ewangelii w oparciu o teksty H eksateuchu). U d ow od n ił wpływ tekstów spoza H eksateuchu na redakcję perykop Ewangelii M ateusza, szczególnie wpływ K sięgi D an iela na m ow ę eschatologiczną oraz Księgi Izajasza na osiem błogosław ieństw .

D o ważnych osiągnięć należy też wykazanie całkow icie redakcyjnego charakteru zmian M ateusza w cytatach Starego Testam entu, wyjaśnienie braku zainteresowania M ateusza ch ronologią oraz przedstawienie działalności publicznej Jezusa w ramach jednej podróży do Jerozolimy.

Praca ks. K o w a l c z y k a jest pow ażnym wkładem w poznanie problem atyki pierwszej Ewangelii.