Ihnatowicz, Ireneusz
Próba dekryptowania szyfrowanych depesz namiestnika do Aleksandra II z 1863 roku
Przegląd Historyczny 65/3, 537-544 1974
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
M I S C E L L A N E A
IRENEUSZ IHNATOWICZ
Próba dekryptowania szyfrowanych depesz namiestnika do Aleksandra II z 1863 roku
W śród źródeł do dziejów po w stan ia styczniow ego p rzygotow y w any ch do d ru k u p rzez zespół pod k ieru n k iem pro f. S tefan a K i e n i e w i c z a znalazło się czterdzieści k ilk a p rzew ażnie k ró tk ic h szyfrow anych depesz w y słan y ch z W arszaw y m iędzy lu ty m i lipcem 1863 r. do P e tersb u rg a . M ają one być ogłoszone w tom ie p t. „K orespondencja n am iestnikó w K ró lestw a Polskiego, styczeń— sierp ień 1863 r .” . T ek sty te uprzejm ie udostęp
niono podpisanem u, k tó ry spróbow ał je dekryptow ać, jak o że clair ty c h depesz z p ew n y m i w y ją tk a m i, o k tó ry ch niżej, nie był znany. W ydaw ało się, że w p rz y p a d k u ud an ia się p ró b y m ożna byłoby dążyć tak ż e do odtw o
rzenia klucza lub kodu szyfru, gdyż m ógłby okazać się on p rz y d a tn y w przyszłości. J e st to ty m bardziej uzasadnione, że w iadom o iż istn ie ją dalsze podobne szyfrow ane te k sty , m .in. tak że m ikro film ow ane w zbiorach IH PA N . Poniew aż jed n a k chwilow o zbad anie ich trzeb a odłożyć, w y d a je się celow e opublikoiwanie nin iejszy ch w y n ik ó w częściowych. In te resu jąc e p o n ad to m ogły okazać się n iek tó re cechy sz y fru i sposób posługiw ania się nim .
T e k sty dotychczas znalezione pochodzą z C en tralnego P aństw ow ego A rchiw u m W ojskow o-H istorycznego w M oskwie z zespołu n r 484, in w e n tarz n r 1, vol. 64 i dadzą się podzielić na trz y grupy. P ierw szą stan o w ią tak ie, k tó re zaw ierają jed y n ie te k s t szy fro w any bez żadnych elem entów treści p isan y ch w sposób zw ykły, clairem . Depesz tak ich jest 20. Do d ru g iej g ru p y należą takie, k tó re prócz tek stu szyfrow anego z a w iera ją także te k s t p isan y clairem . W k ilk u p rzy p ad k ach są to zdania w stęp n e o jed n ak o w y m b rzm ien iu „Дома все благополучно” lub „В городе и дома все благополучно” . W k ilk u przy p ad k ach clair je s t dłuższy. D alszy ciąg depeszy stanow i te k s t szy fro w an y i ja k się później okazało, dotyczący sp ra w in n y ch niż te, o k tó ry c h m ów i te k st pisan y sposobem zw ykłym . T akich depesz w części ty lk o szyfrow anych je s t 17. W reszcie do trzeciej g ru p y należy 7 depesz, k tó re odcyfrow ał ich odbiorca, nie pozostaw ił jed n ak że w skazów ek co d o sposobu odcyfrow ania, co do zw iązku znaków c la iru i k ry p to g ra m u . W ty m p rzy p ad k u w iadom o w ięc było, że treść depeszy b rzm i пр. „Сегодня послан адьютант мой, Ухтомский с письмом и военным журналом” , i że odpow iadają tem u znaki „4078, 5856, 3611, 2725, 1334, 1572, 4025, 1500, 1524, 3970, 1543, 1395, 2725, 4023, 1582, 5869, 2735, 5825, 5104, 5834, 1563, 3905” . N ie było jed n a k w iadom o, czy 4078 odpow iada literz e „C” czy sylabie „cer”, czy słow u „сегодня” , czy m oże jak ie m u ś in n em u słow u clairu. Podobna w ątpliw ość dotyczyła w szystkich znaków k ry p to g ram u ; nie w iadom o też było w ogóle, czy po
rząd ek znaków clairu i k ry p to g ra m u je s t te n sam .
Z badanie tek stó w szyfrow anych doprow adziło do n astęp u jący ch w nios
ków w stępnych:
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X V , 1974, z e s z . 3
538 I R E N E U S Z IH N A T O W IC Z
1. W szystkie znaki k ry p to g ra m u zam knąć m ożna m iędzy liczbam i 1300 i 5900. Z naczy to, że kod sz y fru zaw iera nie w ięcej niż 4600 znaków .
2. C zterocyfrow e znaki z a w a rte w ty c h g ran icach zaczynają się od n a stę p u jąc y c h cy fr: 13, 15, 24, 27, 36, 39, 40, 42, 51, 58. Oznaczało to, że z każdego ty siąca w zięto do kodu nie w ięcej niż dw ie setk i i że wobec tego rzeczyw ista liczba znaków w ynosi zapew ne 1000.
3. T ek st został zaszy fro w an y m eto dą podstaw ien ia, to znaczy, że z n a
ki k ry p to g ra m u z a stę p u ją znaki c la iru nie zaś w skazu ją porząd ek ich czytania itp.
4. Liczba znaków w odcyfrow an ych k ry p to g ra m a c h zestaw iona z C l a ire m w skazuje, że szy fr o p a rty je s t n a kodzie po ligram atyczn ym , z a w iera
jący m zarów no pojedyncze lite ry , ja k i sylaby, a n a w e t całe słowa.
5. B ra k po w tó rzeń w k ry p to g ra m ie w n iek tó ry ch przy p ad k ach , gdy w clairze w y s tę p u ją sy lab y d w u k ro tn ie pow tórzone, m oże oznaczać, że ta sam a lite ra , sylaba lu b słowo b yw a oznaczane p rzy pom ocy k ilk u różn y ch znaków , za każd y m raz e m inaczej.
6. P o rz ąd e k znaków k ry p to g ra m u i c la iru je s t ten sam.
Z estaw ien ie ro zm aitych kom b inacji c la iru i k ry p to g ra m u depesz od
cy fro w any ch przez odbiorcę (g ru p a trzecia) doprow adziło do u sta le n ia znaczenia około 80 znaków u ży ty ch w ty c h depeszach. Nie w szy stk ie znaki u ż y te dały się jed n ak że w te n sposób zidentyfikow ać, a działo się tak przed e w szy stkim w p rz y p a d k u dłuższych sekw encji znaków w y s tę p u ją cych w cały m zasobie k ry p to g ra m ó w ty lk o raz. O kazało się też, że k ry p to g ram y z a w iera ją tak ż e znaki nic n ie znaczące lu b zam ierzone zapew ne błęd y sz y fra n ta , k tó re m ia ły u tru d n ić d e k ry p to w a n ie przez niepow o
łanego.
D alsze postępow anie, któ reg o om aw ianie ze w zględu n a istn ieją ce opisy m eto d w o p racow an iach dotyczących k ry p to g ra fii i ze w zględu n a b ra k m iejsca tu ta j n ależało b y pom inąć, doprow adziło do rez u lta tó w p rze d sta w ionych w poniższej tabeli:
Liczba depesz szyfrowanych Grupy
pierwszej
Grupy drugiej i trzeciej (tj. takich, w których clair kryptogramu nie był znany)
Całkowicie zweryfikowa
nych
Odczytanych cał
kowicie pewnie lub z małymi wątpliwościami
Odczytanych z niewielkimi lukami, nie przeszkadzają
cymi w rozu
mieniu
Odczytanych z większymi lukami pozwalającymi jed
nak domyśleć się treści
Odczytanych tylko w nie
wielkich frag
mentach
7 22 6 3 6
Co zaś do o dtw orzenia kodu — stw ierdzono, że w e w szystk ich d ep e
szach u ż y ty c h było 365 rodzajów znaków . N ie k tó re z n ich p o w ta rz a ły się w ielo k ro tn ie, n ie k tó re w y stępo w ały ty lk o ra z lub dwa. W sum ie licząc w ra z z po w tó rzen iam i depesze z a w iera ją 1320 znaków. P o w stało n a tu ralnie; p y ta n ie o to , ja k się to m a do całego zasobu znaków kodu, to znaczy, czy a b y w śró d 1000 m iejsc, jak ie w ed łu g w stęp n eg o w yliczenia p o w inien zaw ierać kod n ie m a m iejsc pustych . Inaczej m ów iąc n ie było pew ności co do tego, czy w szy stk im znakom m ieszczącym się w w yliczonej n a w stępie Objętości kod u odpow iada zaw sze jak iek o lw iek znaczenie. Ju ż
P R Ó B A D E K R Y P T O W A N IA D E P E S Z Z Ιβββ Я . 539
w s tę p n e p rze jrz e n ie zidentyfikow anego zasobu znaków doprow adziło do w niosku, że istn ie ją w kodzie znaki w depeszach nie użyte. W d e k ry p to - w an y ch tek sta ch w y stę p u ją np. lite ra Ф, a le w y rażan o ją zawsze w zw iąz
k u z in n y m i literam i, np. w sylabie „Факм” lu b w innych podobnych.
Poniew aż przypuszczać m ożna, że kod zaw iera prócz słów i sylab tak że p e łn y a lfa b e t i to zapew ne pow tórzony (co do n iek tó ry ch lite r stw ie r
dzono to na p od staw ie krypto g ram ó w ) w skazyw ało to ju ż n a istn ien ie n iezid en ty fik o w an ej g ru p y znaczącej. Można było przypuszczać, a te k s t d epesz to potw ierd ził, że w kodzie są u w zględniane połączenia lite r t y p o w e d la języ k a rosyjskiego. N ie w szystkie jed n a k częste połączenia w y stę p u ją c e w ro sy jsk im zostały u ży te w depeszach, gdyż nie w y m a
gał tego te k st. M ożna w ięc było spodziew ać się w kodzie pew nej m ożli
w ej do przybliżonego o kreślen ia liczby znaków rep re z en tu ją c y c h typow e połączenia lite r n ie u ży te w kry p to g ram ach . K o n ty n u u jąc tę d rogę m ożna b y ło upew nić się, że kod fak ty czn ie liczy 1000 znaków i że zapew ne około 50 z n ich oznacza znaki przestank o w e, służy do zm ącenia k ry p to g ram u , a b y u tru d n ić jego dekry p to w anie, służy jak o znak rozpoznaw czy s z y fra n ta (np. 1563, 1360) itp . Z naki u żyte w depeszach stanow ią więc około 37% całego zasobu zaw artego w kodzie. U stalić znaczenie udało się
w sto su n k u do 250 znaków , tj. około 1/4 całego kodu.
N ie w szy stkie zn ak i ud ało się zidentyfikow ać z jed n ako w ą pew nością.
T e z nich, k tó re w y s tę p u ją w depeszach ty lk o je d e n raz i to obok in n y ch jed n o razo w y ch (np. d w a nie pow tórzone znaki oznaczające „руки” (m ogły być czy tan e rozm aicie) w ty m p rzykładzie ру-ки, albo р-уки albo рук-и).
W ąptliw ość tego ty p u w odtw orzonym kodzie oznaczano n aw iasem zw yk
ły m : ру(к), р(ук). N aw iasem p ro sto k ą tn y m oznaczano w ątpliw ość co do tego, czy cały zn ak został dobrze d e k ry p to w a n y np. [pyk]. Szczególnie w ą tp liw e p rzy p a d k i oznaczono pon ad to znakiem zapytania. Znaki, k tó re w k ry p to g ra m a c h w ystępow ały, lecz nie zostały d ekryptow ane zapisano w odtw o rzo n ym kodzie m im o, że nie m ożna było podać ich znaczenia, pom in ięto n a to m ia st znaki, k tó ry ch w depeszach brak.
O dtw o rzo ny w te n sposób kod p rzed staw ia się n astępująco (kropka oznacza jed e n lu b k ilk a znaków szyfru, k tó re aczkolw iek w y stęp o w ały w kodzie nie zostały u ż y te w bad an y ch tekstach):
1303 1332 ни 1358 [котор]
1304 і
1334 й 1360 [kropka, ъ, lub sygla]
1308 во 1335 1361 [kropka]
1311 отправ 1340 он 1365 [житель]
1315 д 1343 [управ] 1368 ны
1344 за
1319 ие 1370 мо
1346 [ка]
1321 1372 [ce]
1348
1327 л 1376 л
1328 1350 [а] 1377
1330 а 1353 ша 1379 для
540 'I R E N E U S Z IH N A T O W IC Z
2438 военн(ь
1382 [русск] 1560 я(ю) 2439 ко
1561 2440 л
1385 1562
1563 [zapewne sygla lub ъ] 2442 у
1392 ав 1564 [об]
2445 1395 пис(ь) 1566 [kropka, бы lub н]
1396 ф(акт) 2447 ь
1569 Фелинск(ий) _
1398 2449 дост
1571 (и)с
1500 м 1572 у(хт) 2452 е
1503 1574 ыл 2463
1575 что
1505 [евы] 1576 2467
1506 [сношен]
1507 1579 [ую] 2471 з
1510 в 1582 и 2476 сп
1511 [инт]
1586 ст 2480 ов
1516 у(бе)
1590 (е)ю(щ) 2483
1519 1591 л(яю)
1592 2494
1521 у .
1595 [зя]
1523 [им] 2701
1524 ск 1597 т 2702 я
1526 2705
1527 2401
1528 ут 2709 ер
2403 вт
1530 2404 б 2711 г
1534 2408 ес 2714 са
2409 [przecinek] 2715 [а(ци>?
1537
1538 2412 [жи] 2720 ш л
2721 ря
1541 2414 цу
1542 єн 2415 бе 2723 е
1543 с 2724
1544 [за] 2428 2725 м о
1550 ан 2431 2730 нем
1555 п(и) 2433 2735 р
1558 2435 oro 2742 и
P R Ó B A D E K H Y P T O W A N IA D E P E S Z z 1893 R . 541
3633 x 3906 бо
2744 co
3636 след 3910 ат
2749 (и)л •
2750 3639 [ж(у)] 3915 н
3916 от
2752 ex 3646 ен 3917 ду
3647
2757 [з] 3919
3649
2759 3650 Петербург 3923 ле
3924 на
2765 но 3653 3925 [иб]
3926 од
2768 [ей] 3656 [е] 3927
• 3928 о
2774 ым 3659 гот
• 3660 ре [ale także рен, рье] 3930 че
2780 ла 3931 же
• 3665 фи
2783 (и)ч 3934
3669
2785 но 3938 ча
2786 шу 3671 [л]?, [ит]?
3949 см
2788 3673 [кор] 3950 да
2791 3675 л 3952 ю
3676 ра 3952 по
2795 ств
. 3679 хо 3958 [чего]
3680 3959 воз [albo вс
2797 ро
3682 3962 г
3600 [сего]
3601 га 3684 ы 3965 у
3606 в 3688 аж 3970 ии (albo ий
3689 3971 опр
3611 адъютант 3690 ден
3612 3691 [пис] 3973 цитадель
3617 3695 благо 3977
. 3978
3622 [д]? 3697
3698 [ем] 3981 выс
3624 перед 3699 ру 3982 курьер
3625 [ва] , 3983
3900 3984 е
3627 3901
3628 [(у)р] 3986 оч
3629 [лк] 3905 ве
3905 [kropka lub sygla] 3992 [zapewne sygla szyfranta]
542 IR E N E U S Z IH N A T O W IC Z
3997 ки 3999 РУ 4000 Росси 4001 [(кт)о]
4003 4004 при 4005 а 4011 [kropka 4013 4014 4015 4016 4018 т 4020 4021 [(ци)ю]
4923 кого 4025 то 4028 м 4045 [щи]
4046 и 4048 приказ 4049 4051 и 4052 го
4056 4058 ми 4061 [назнач]
4063 [кро]
4069 ло 4071 4072 4073 [пря]
4077 О
4078 сегодня 4079 4084 име 4086
4088 ок _
4091 4093 гр 4095 сы
4202 аз 4210 [е]
4212 4213 Ц 4220 чи 4223 ас 4230 к(у) 4231
4246 [kropka lub sygla]
4248 ых 4251 4262 4263 ре 4272 4275 4278 ши 4279 офицер 4281 4290 4292 [его]
4296 не
4299 [на]
5103 "
5104 ал
5105 [два, двух, 2]
5106 [отправля]
5107 жа 5112 ме 5115 5118 5122 ной 5129 пе 5130 ви 5131 дер 5138 про 5139 5147 л 5151 [ш]
5156 посла(н) 5158 ю 5161 5163 вче 5167 x 5170 те 5171 (бе)ж 5172 ия 5174 ос 5175 5176 сл 5182 5183 5186 5188 ю
F R Ô B A D E K R Y P T O W A N IA D E P E S Z Z 1883 R . 543
5190 •
• 5825 н 5869 жу
5192 вс .
. 5839 5871 зе
5196 [ме]
5834 ом 5876
5199 5835
5881 пи
■ 5838 5882 с
5802 [с]
5851
5883 [нр]
5804
5856 послан
5886 [под]
5808 [пр] 5857 ол
5858 [ят]
5888 [kropka lub sygla]
5812 [тр] 5859 п 5891 [был]
5813 [ется]
• 5861 ку 5893 [мисси]
5819 5862 [в]
5820 [ш] • 5895 су
5821 ня 5867
Statystycznie rozrzut użytych znaków przedstawia się następująco (bez powtórnie użytych):
Setka Użytych
w depeszach
W tym ziden
tyfikowanych bez wątpli
wości
Zidentyfiko
wanych nie
dokładnie
Zidentyfi
kowanych niepewnie
Nie ziden
tyfikowanych
1300—1400 36 18 2 7 9
1500—1600 48 15 9 8 16
2400—2500 27 16 1 1 9
2700—2800 33 20 4 2 7
3600—3700 43 20 2 7 14
3900—4000 45 32 2 2 9
4000—4100 41 21 2 5 13
4200—4300 23 11 1 3 8
5100—5200 36 21 2 2 11
5800—5900 33 13 — 10 10
365 187 25 47 106
Ogółem znaków użytych w depeszach w raz z w ielokro tnie p ow tó rzo- - n y m i {„długość tek stu depesz”) je st 1320.
J a k z zestaw ienia w y n ik a nie w szystkie części kodu były jed n ak o w o często używ ane. Oznaczać to m ogłoby w adę budow y kodu polegającą n a sk u p ie n iu obok siebie znaków częściej używ anych, w innym zaś m iejscu znaków m niej potrzebnych. M ogłoby to je d n a k oznaczać także len istw o lu b niefachow ość sz y fra n ta , k tó ry przyzw yczaił się do posług iw ania się p e w n ą częścią kodu i sta le z niej korzystał.
O dtw orzenie części kodu i d e k ry p to w a n ie depesz pozwoliło także n a p ew n e spostrzeżenia dalsze. D otyczą one sp ra w następu jących:
1. Kod zaw iera litery , sy lab y i słowa. M ożna sądzić, że tw orząc kod w y b ra n o w śród słów przede w szystkim takie, k tó ry c h zam ierzano często
544 IR E N E U S Z IH N A T O W IC Z
używ ać. K od zaw iera więc znaki w skazu jące na jego przeznaczenie. Z nak 1506 — „сношен(ия)” w sk azu je n a to, że p rzew idy w ano użycie kod u dla in form o w an ia o n ieleg aln y ch zapew ne k o n tak ta ch , podobny c h a ra k te r użycia kodu zapow iada znak 3973 — „цитадель” , 3636 — „след(ствие)”
i k ilk a in n y ch jeszcze znaków . U m ieszczenie w kodzie tak ich słów ja k
„офицер” , „адьютант”, „приказ” , ,,военн(ый)”, а rów nocześnie słów takich
„житель” , „управление)”, „пись(мо)”, odzw ierciedla sw oiste łączenie e le m en tó w w ojskow ych i cyw iln y ch w ro sy jsk iej ad m in istracji.
W y stępu jący w kodzie znak 1569 — „Фелинск(ий)” w skazyw ać m ógłby na to, że kod opracow ano sp ecjaln ie d la korespo ndencji n am iestn ik a K ró lestw a Polskiego i -to k ró tk o przed p o w stan iem styczniow ym , gdyż w te d y nazw isko to w eszło w szerszy obieg, bądź też na to, że przew idziano w kodzie w o ln e m iejsca dla późniejszych uzupełnień. Za pierw szy m w a
ria n te m przem aw iało by to, że zn any je s t k ry p to g ra m depeszy z W ar
szaw y do P e tersb u g rg a z ro k u 1861 sz y fro w an y p rzy pom ocy innego kodu, a p o n ad to rów nież i b rak jak ich k o lw iek in n y ch dowodów św iadczących o w olnych, rezerw ow y ch m iejscach w kodzie.
3. Sposób grup ow ania lite r w znakach oznaczających sylaby lu b w iększe części słowa w skazuje n a znaczną w p raw ę tw ó rc y kodu, a także na p e w n e w iadom ości filologiczne. P rzew idziano w ięc w kodzie zam ienne stosow anie sy lab - oro, - aro, zam ienne stosow anie lite r oznaczających te n sam dźw ięk, np. e (ja ť) i e, rozb ijając w y raz m iędzy dw a znaki dzielono go zw ykle na rd zeń i końców kę, co znacznie zwiększało pojem ność kodu, dla lite r lub sy lab często w ro sy jsk im w y stęp u jący ch przew idziano po k ilk a znaków , dla rzadszych zapew ne po d w a itp.
W y stęp u je je d n a k w kodzie i pew n a nieporadność, choćby w sekw encji znaków . B łąd p o p ełnio n y w te j dziedzinie p rzy budow ie kodu pozw ala przew idy w ać z p ew n ym praw do p od o b ień stw em c h a ra k te r znaku m im o, że n ie został on w badan y ch k ry p to g ra m a c h użyty.
4. Sposób posługiw ania się kodem przez szy fran tó w nie był je d n a kow y. S zy fran tó w było chyba trzech, a w sk azu ją na to ich sygle używ ane w k ry p to g ra m ie i zasób uży w an ych przez nich znaków . Je d e n z sz y fra n tów , gdy w p a ru k o lejn y ch depeszach przyszło użyć tych sam ych słów lub zw rotów , p ow tarzał p oprzednio u ż y te znaki, drugi zestaw iał te sam e słow a z każdym razem z in n y ch znaków . J e d e n często popełniał błędy ja k się zdaje niezam ierzone, d ru g i sw ą syglę um ieszczał zawsze w środku te k stu , często w środku słow a i częściej stosow ał inne u tru d n ie n ia i śro dki ostrożności. W reszcie i odbiorca te k s tu postępow ał niejednakow o. T ak się składa, że znane dziś te k sty o d cyfrow ane przez odbiorcę pochodzą z tego sam ego czasu ■{koniec m aja i pierw sza połow a czerw ca 1863 г.), co i łatw iej szy frow an e k ry p to g ra m y ; d la pozostałego o k resu odcyfrow anych depesz chyba nie ma. Czyżby oznaczać to m iało zm iany stopnia ostrożności przez cały a p a ra t zaangażow any w tłu m ie n iu pow stania?
K u podobnym przypuszczeniom prow adzić m ogłoby tra k to w a n ie , jak o rzeczy szczególnie ta jn e j, in fo rm acji o ty m , że obszerniejszy list i d zien n ik d ziałań w o jen n y ch zostają p rzesłan e przez um yślnego k u rie ra . Ta w łaśnie in fo rm acja byw ała szyfrow ana, podczas gdy zdarzało się, że pozostałe z a w a rte w tej sam ej depeszy pisano zw ykłym sposobem. Czyżby oznaczać to m iało, że obaw iano się, iż p o w stańcy m ają dostęp do przesy łan y ch d e
pesz i że m ogliby, dow iedziaw szy się o przesyłce, o k tó re j m ow a, p rze chw ycić ją w jak iś sposób?
