Pan Tadeusz kresowy

Maria Zarębina Kraków

Pan Tadeusz

kresowy

W roku 1995 w Uppsali ukazała się książka Marii Zadenckiej pt. „W poszukiwaniu utraconej ojczyzny". Obraz Litwy i Białorusi w twórczo­ ści wybranych polskich pisarzy emigracyjnych1, której przedmiotem jest twórczość prozatorska pisarzy takich jak Czesław Miłosz, Maria Czap­ ska, Józef Mackiewicz i inni, pochodzących z Kresów. Autorka, wy­ chodząc od sformułowań Daniela Beauvois z konferencji w Lille w 1987 roku nad ustaleniem typologii mitu kresowego od Mickiewi­ cza i Słowackiego do Konwickiego i Zakiewicza, dyskutuje z tym uję­ ciem, gdyż uważa, że nie dotyczy ono współczesnych pisarzy emi­ gracyjnych. Wspierając się z jednej strony pracą Niny Taylor z „Kul­ tury" paryskiej, z drugiej - teorią F.A. Yeatsa i W. Diltheya2, ustala następujące cechy, które wyróżniają pisarzy emigracyjnych: 1. dekla­ racja „dawania świadectwa prawdzie", odtworzenie zaginionego świa­ ta możliwie jak najdokładniej, autentyzm wypowiedzi naocznego świadka; zarazem 2. „dążenie do uogólnienia partykularnego do­ świadczenia poprzez refleksję na temat wartości zamkniętej epoki i for­ macji kulturowej, która zniknęła, a także historycznego sensu zmian".

1 Zob. „Acta Universitatis Upsaliensis", Uppsala 1995.

2 Por. D. Beauvois (ed.), Les confins de 1'ancienne Pologne, Ukrainę, Bielorussie XV1‘- XXe siecles, Lille 1988 oraz N. Taylor, Dziedzictwo Wielkiego Xięstwa Litewskiego w li­ teraturze emigracyjnej, „Kultura" 1986; F.A. Yeates, Sztuka pamięci, tłum. W. Radwań­ ski, Warszawa 1977 i W. Dilthey, Pisma estetyczne, tłum. K. Krzemieniowa, opr. Z. Kuderowicz, Warszawa 1982.

Hasia wywoławcze to „pamięć" i „typowość". Motyw wyrażony ty­ tułem pracy Zadenckiej zaczerpnięty jest z Epilogu Pana Tadeusza3: „Biada nam zbiegi, żeśmy w czas morowy / Lękliwe nieśli za granicę głowy" (E 5-6), dalej „Dziś dla nas w świecie nieproszonych gości / W całej przeszłości i w całej przyszłości / Jedna już tylko jest kraina taka, / W której jest trochę szczęścia dla Polaka: / Kraj lat dziecinnych [...] Jakże tam wszystko do nas należało [...] jak każdy kątek ziemi byt znajomy" (E 64-69, 81, 85). I przekładając kolejność wersów: „On za­ wsze zostanie/ Święty i czysty jak pierwsze kochanie" (E 68-69).

Kiedy w roku 1988 w Toruniu odbywała się konferencja poświę­ cona językowi Kresów, na której wygłosiłam referat o wsi litewskiej w PT w świetle nazw zawodów, Polacy - uczestnicy delegacji z Wil­ na, Grodna i Mińska - ku mojemu zdumieniu mówili w dyskusji, że oni wszyscy są potomkami szlachty zaściankowej i że na wsi litew­ skiej (wtedy byli obywatelami ZSRR) nic się od czasów Mickiewicza nie zmieniło. Jeszcze bardziej zdumiała mnie wypowiedź toruńskie­ go antropologa (nie znanego mi z nazwiska), który dowodził, że opis typu mazurskiego w Księdze Zaścianek odpowiada ściśle wymogom naukowym. Już wcześniej, bo w roku 1983, kiedy ukazała się książka Z. Góralskiego Urzędy i godności w dawnej Polsce (Warszawa 1983), dzi­ wiło mnie, że autor posługuje się epopeją jako źródłem naukowym. Stopniowo zrozumiałam, że „realia Mickiewiczowskie" (taki tytuł noszą eseje L. Podhorskiego-Okołowa4), odnoszące się głównie do pierwowzorów, p ie rw o t y p ó w b o h a t e r ó w i m i e j s c , mają sens. Nie tylko opracowania, ale i wystawy ówczesne pokazywały a to dwór w Cząbrowie, jako możliwe miejsce urodzenia Mickiewi­ cza, a to Tuchanowicze z ogrodem, gdzie Maryla „gałęzią była ude­ rzona", a to murowany dom Mickiewiczów w (drewnianym) N ow o­ gródku według rysunku I. Domejki. Prototypu Sędziego z PT upa­ trywano v/ Medardzie Rostockim z Ruty, ojcu chrzestnym Adama; prototypu Podkomorzego - w Stefanie Wereszczace, podkomorzym nowogrodzkim, którego poeta musiał widywać w Tuchanowiczach, „otoczonego nimbem zasług obywatelskich starca, tego naocznego świadka obrad czteroletniego sejmu"5. Nawet całkiem ostatnio T. Mar­

3 PT = Pan Tadeusz, E = Epilog, takich skrótów będę używać w dalszym ciągu, por. Adam Mickiewicz, Wydanie Narodowe, t. IV: Pan Tadeusz. Objaśnienia s. 357- 375 pochodzą od A. Mickiewicza, oznakowane tu będą jako OA = Objaśnienia autora; Objaśnienia wydawcy = OW, są pióra J. Krzyżanowskiego.

4 Część II, Wpadam do Soplicowa, Warszawa 1955. 5 Ibidem, s. 41.

cinkowski wydał własnym sumptem książeczkę Soplicowo w „Panu Ta­ deuszu " i jego umiejscowienie geograficzne6. Autor, z zawodu lekarz, uro­ dzony w Wilnie, a do ósmego roku życia wychowywany był we wsi Chodziszki w dawnym powiecie lidzkim nad rzeką Dzitwą, prawo­ brzeżnym dopływem Niemna (przypomnijmy, że Miłoszowe Sze- tejny leżą też nad prawobrzeżnym dopływem Niemna - Niewiażą, a Miłosz pisze, że tu było pogranicze Rzymu i Bizancjum), gdzie według niego ludność białoruska graniczy z litewską. Marcinkow­ ski, opierając się na historycznej pracy R. Kiersnowskiego, udowad­ nia, że zam ek Horeszków to do dziś istniejący murowany dwór obronny z XVII wieku w Gajcieniszkach. Rysuje plan, gdzie wszyst­ ko się topograficznie zgadza: dwór i sad, las i staw, i wewnętrzny plan zamku, a same Gajcieniszki należały do spokrewnionych z Puttka- merami Osten-Sackenów i Mickiewicz bawił tam w roku 1822. Cór­ ka Osten-Sackenów mogłaby być prototypem Ewy Horeszkówny, a jej ojciec - prototypem Jacka Soplicy w młodości.

W każdym razie główne postacie PT nie są postaciami auten­ tycznymi, nie jest też nim miejsce akcji - Soplicowo. A. Opacka, w naj­ nowszej chyba, bo z roku 1997, pracy o PT7 uzmysławia nam, że każ­ da nowa metoda badawcza pozwala odkryć w epopei coś zupełnie nowego i że już dziś nikt nie zastanawia się, kim był Podkomorzy, a kim Telimena, przyznając równocześnie, że zupełnie niedawno czytała w maszynopisie szkic na temat genealogii Wojskiego Hrecze- chy. Sama zajm uje s i ę o r a l n o ś c i ą e p o p e i , przez którą nawiązuje do epopei klasycznej, nie będącej dziełem pisanym, ale przekazy­ wanym ustnie, przy czym kolejni przepowiadacze dokonywali nie­ świadomie małych zmian tekstu, co w PT widać w powtarzających się formułach „idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży" oraz w wielokrotnie użytym przymiotniku „ostatni", epitecie stałym, ale występującym przy coraz innym rzeczowniku (wszystko za Walte­ rem J. Ongiem, który korzystał ze zbioru nagrań jugosłowiańskich poetów -gaw ędziarzy). Podobna problem atyka, m etodologicznie wszakże inaczej, bo 35 lat wcześniej, postawiona, pojawia się u Z. Szm ydtow ej8 jako „czynniki gaw ędow e w poezji M ickiew icza".

6 Goleniów 1993.

7 A. Opacka, Siady oralności w „Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza, Katowice 1997.

8 Por. Z. Szmydtowa, Rousseau - Mickiewicz, Warszawa 1961, rozdz. Pan Tade­ usz, s. 188-254.

Szmydtowa uznaje gawędowość za charakterystykę obyczajową lud­ ności kresowej (np. H. Rzewuskiego Pamiątki Soplicy). W czasie pracy nad PT Mickiewicz otaczał się gawędziarzami (Stefan Witwicki, Igna­ cy Domejko, Antoni Górecki). Głównym gawędziarzem (bo są i inni, np. Gerwazy i Protazy) jest w poemacie Wojski. Przypomnijmy tu jego wystąpienia: Ks. I „Żale Wojskiego", w. 784-847; Ks. II „Rzecz Wojskiego", 779-813; Ks. IV „Wojskiego powieść o pojedynku Doweyki z Domeyką, przerwana szczuciem kota - Koniec powieści o Dowey- ce i Domeyce", 750-759; 866-923; 973-1002; Ks. V „Powieść Wojskiego o Rejtanie i księciu Denassów, przerwana", 445-485; 499-515; Ks. VIII, 195-259; Ks. XII „Arcyserwis - Objaśnienie jego figur", 50-135.

Warto może dodać przy stylu gawędziarskim o p o t o c z n o ś c i , m ó w i o n o ś c i wyrażeń, zwrotów, przysłów, przekleństw występują­ cych w dialogu za OW, np. IV 345 świecić baki 'pochlebiać, tu w dalszym znaczeniu zmyślać'; V 683 daj go katu - 'zwrot niegdyś sądowy, ozna­ czający wydanie skazańca w ręce kata; odpowiednikim będzie coś w ro­ dzaju 'do diabła!'; V II425 elegancik z marymonckiej mąki - zwrot przysło­ wiowy, oznaczający 'człowieka przesadnie wydelikaconego, wychucha- nego'; V II505 na kim się mięło, na was skrupi - przysłowie znaczące: 'ktoś inny zawinił bezkarnie, a wy za to płacicie'; VII 510-512 Do milijonów / Kroćset kroci fur beczek furgonów / Diabłów!! (przekleństwo); VIII 349 za kąty - 'do licha' (łagodne przekleństwo), V III744jak w siedmiu kościołach zaświeci - stary zwrot przysłowiowy; V 330 Wyrwawszy się Bóg wie skąd, jak Filip z konopi - Mickiewicz w Objaśnieniach Autora komentuje, że to poseł Filip ze wsi dziedzicznej Konopie powiedział coś od rzeczy, bu­ dząc powszechny śmiech. J. Krzyżanowski opatruje tę uwagę komen­ tarzem: „W' istocie filip znaczy tu zająca, przytoczone zaś opowiadanie należy do prób dorabiania historyjek do przysłowi".

Wprawdzie głównie bohaterowie nie są osobami autentyczny­ mi historycznie, ale a u t e n t y c z n o ś ć n a z w w ł a s n y c h o s o b o ­ w y c h (w tym też historycznych) i m i e j s c o w y c h o proweniencji kresowej występuje obficie. Ponieważ pisałam już o tym w książce Wyrazy obce w „Panu Tadeuszu", w rozdziałach pt. Lokalizacja w miejscu oraz Charakterystyka środozoiska wielojęzycznego, a o imionach własnych u Mickiewicza pisała też Łucja M. Szewczyk9, tu podam tylko parę przykładów na nazwy historyczne litewskie od Mendoga do Witolda

9 Por. M. Zarębina, Wyrazy obce w „Panu Tadeuszu ", Wrocław 1977, s. 94-101 oraz Ł.M. Szewczyk, Nazewnictwo literackie w twórczości Adama Mickiewicza, Bydgoszcz 1993.

i Jagiellonów, magnackie, np. Radziwiłł czy Pac, szlacheckie, np. Budre­ wicz czy Dzindolet; a z lokalizacji miejscowej znów jedynie ilustracyj­ nie: Ponarskie Góry, Nalibockie lasy, Kłeck i Nieśwież, Wilno czy Nowogró­ dek, jezioro Świteź, Wiliję i Niemien. Z nazwisk białoruskich historycz­ nych pojawia się np. Sanguszko, z pospolitych szlacheckich mamy Hreczechę czy Jurahę, a z nazw terenowych Mińsk; z polskich niehisto- rycznych np. Dobrzyńskich, Bolestę czy Maleskiego; są dwa nazwiska turko-tatarskie szlacheckie: Birbasz i Sołtan; występują nazwiska ro­ syjskie: Nikita Nikitycz Ryków, i nazwy miejscowe: Peterburk i rzeka Newa. Pojawiły się w poemacie dwa imiona żydowskie: Jankiel i Siora; jest niemiecki Buchman, nazwa państwa Prusy i przezwisko Prusak; także „ukraińskie" Holowińscy, wg SJAM10 'właściciele Steblowa na Ukrainie'. U Krzepeli11 nazwisko to występuje w rodach ruskich, a w PT pojawia się w apostrofie do drzew: „I tam na Ukrainie, czy dotąd się wznosi / Przed Hołowińskich domem, nad brzegami Rosi / Lipa tak rozrośniona, że pod jej cieniami / Sto młodzieńców, sto pa­ nien szło w taniec parami?" (IV 31-34). Mamy też Halicz (SJAM) 'mia­ sto i księstwo ruskie nad Dniestrem'. O Jankielu w Ks. IV 247-248 mówi poeta: „Przywoził mnóstwo z każdej za Niemen wyprawy / Kołomy- jek z Halicza, mazurów z Warszawy". Nie imię własne, ale nazwa opi­ sowa kozacki wieszcz (IV 41) użyta jest dla określenia Seweryna Gosz­ czyńskiego, poety polskiego urodzonego na Ukrainie (OW). Buchman jest wprawdzie nazwiskiem znaczącym, więc poniekąd sztucznym, ale jego niemieckość jest wyraźnie zaznaczona: „Ubrany z niemiec­ ka" (V II148), a w starciu słownym z Bartkiem z przydomkiem Prusak („Ze często na strugach do Królewca chadzał, / Nazwany był Prusa­ kiem przez swych współrodaków / przez żart, bo nienawidził okrop­ nie Prusaków", VII 2-4), występującym w obronie Sędziego, dostaje mu się przytyk: „Płacił za włość podatki (sc. Sędzia), a nie tak jak w Kłecku, / Choć tam Waść, Panie Buchman, rządzisz po niemiecku" (VII 341-342). Oto prawdziwie autentyczny skład narodowościowy Kresów, zawarty w nazwach ludzi i terenu.

Pora na p r z y r o d ę . Nie będę się tu zajmowała jej rolą w po­ emacie (według K. Wyki12 to ona, zamiast antycznych bogów, kieruje

10 SJAM = Słownik języka Adama Mickiewicza, red. nacz. K. Górski, S. Hrabec, t. I-XI, Wrocław 1962-1983.

11 Por. J. Krzepela, Rody ziemiańskie w XV i XVI w. zestawione według dzielnic, w których były osiedlone, Kraków 1930.

12 Por. K. Wyka, O formie prawdziwej „Pana Tadeusza", Warszawa 1955, s. 85-140, zwłaszcza s. 110.

losem ludzkim), ale raczej autentycznością jej opisów w oczach bota­ nika. Przyroda litewska to gaj, brzezina, las, bór, puszcza, knieje, matecz­ nik. Kompetentnie na ten temat pisze J. Rostafiński13. Wprawdzie wy­ razy las, bór i puszcza są w PT czasem synonimami, jak widać to np. w koncercie Wojskiego (IV 666-672):

[...] róg, jak wicher niewstrzymanym dechem Niesie w puszczę muzykę i podwaja echem. Umilkli Strzelce, stali szczwacze zadziwieni Mocą, czystością, dziwną harmoniją pieni.

Starzec cały kunszt, którym niegdyś w lasach słynął, Jeszcze raz przed uszami myśliwców rozwinął: Napełnił wnet, ożywił knieje i dąbrowy.

I według SJAM puszcza to 'wielki, gęsty las', a bór 'las'; knieja 'część lasu, trudna do przebycia'. Rostafiński wyjaśnia jednak, że bór może być tylko sosnowy albo smrekowy, co zależy od gleby: sosna rośnie na piasku, smrek na gruncie ilastym; w sosnowym borze może istnieć podszycie, gdyż korony drzew dopuszczają światło i dlatego są tu mchy i murawa, i grzyby, i jagody i brusznica czerwona (III 220, choć tu naprawdę opisany jest gaj, mimo to jednak w Ks. II Sędzia wzywa „na grzyby do boru"). Lasy według Rostafińskiego zachowały się tylko na Litwie, w Europie zostały wytrzebione. Smrek (czyli świerk) na Litwie nazy­ wa się jodłą. Wobec dwuznaczności tekstu Rostafińskiego (z początku wieku) sprawdzam znaczenie w słowniku Karłowicza14, a zasięg obu szpilkowych drzew u Nitscha15. Słownik gwar polskich używa nazwy smrek, świerk wymiennie z jodłą, ale trudno ustalić lokalizację. U Nit­ scha w artykule Jodła, świerk, smrek (z mapą) czytamy: „wyraz ten (sc. jodła) także w pn.-polskim i w pn.-ruskim oznacza świerk' (picea excel- sa)", podczas gdy jodła to 'abies'. Dowiadujemy się poza tym, że za­ sięg jodły kończy się na 52° szerokości geograficznej.

Wyjaśnienia wymaga też dąbrowa, według SJAM 'przestrzeń dę­ bami zarośnięta'. Rostafiński twierdzi (s. 7-10), że jest to 'samorodny, pierwotny las z wielkich rozmaitych drzew z dębami na czele, widny, jasny'. Niby las, a niby zalesiona łąka (synonim gaju w pewnych kon­

13 Por. J. Rostafiński, „Las", „bór", „puszcza", „matecznik" jako natura i baśń w po­ ezji Mickiewicza, Kraków 1921.

14 Por. J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków 1900-1911. 15 Por. K Nitsch, Pisma polonistyczne, t. II, Wrocław 1955, s. 117-126.

tekstach). Opis dąbrowy mamy według Rostafińskiego w Ks. III od w. 548 do 567, choć tu opisany jest zespół drzew, który odpowiadałby dzisiejszemu pojęciu 'las mieszany', ew. 'las liściasty', gdzie występu­ ją drzewa i krzewy, z drzew: dęby, brzozy, buki, graby i topole; z krze­ wów: czeremcha, jarzębina, leszczyna, głóg, kalina, dziki chmiel, ożyna. Całość nazywa Mickiewicz lasem litewskim. Wyróżnia się też w poema­ cie jako rodzaj brzozowy gaj (129), natomiast brzezina oznacza wyłącz­ nie 'drzewo, brzozę' (III 594), podobnie dębina 'dąb' (IV 343).

Co do buka zgłasza swoje uwagi W. Dybowski16, dyskutując z wcześniejszym K. Łapczyńskim17 18 (obaj pod koniec zeszłego stule­ cia) i twierdząc, że buki na Litwie nie rosły i w koncercie Wojskiego użyte są tylko dla rymu, czyli jako licentia poetica: „Wysłuchawszy ro­ gowej arcydzieło sztuki, / Powtarzają je dębom dęby, bukom buki" (IV 688-689). Ale te buki występują również w Ks. III w opisie lasu mie­ szanego, a u Karłowicza jest buczek 'pałka bukowa' na Rusi, natomiast w Słowniku gwar polskich PAN18 z Bilwinowa suw. buk z cytatem dwu­ znacznym: „Buki nie rośno". W tym lesie mieszanym dziwne też wy­ daje mi się występowanie topoli, choć oczywiście botanikiem nie je­ stem. Rostafiński uważa również, że na Litwie jemioła nie rośnie na dębie i że Mickiewicz pewne wiadomości wyniesione ze szkoły wpro­ wadził do opisu przyrody.

Pozostał nam matecznik, co do którego Rostafiński wyraża przy­ puszczenie, że poeta na własne oczy go nie widział, znał go tylko z pie­ śni gminnej, że nawet W. Pol nie znał matecznika, jedynie w Prologu do Lituanii Grottgera jest przedstawiony autentyczny fragment ma­ tecznika 'niedostępnego królestwa zwierząt'.

Prócz lasów mamy jeszcze w epopei opisy pól i łyk. Dybowski wyjaśnia znaczenie niektórych nazw z nimi związanych. Tak np. wy­ różnia 3 gatunki dzięcieliny 'koniczyny, Trifolium'; może to być bo­ wiem dziko rosnąca 'Trifolium pratense', wg SJAM 'gatunek koniczy­ ny białej o różowym odcieniu' i ta występuje w Ks. I 20 „gdzie pa­ n ień sk im ru m ień cem d zięcielin a p ała". Sp ecjalista od spraw rolniczych, publikujący współcześnie M. Wachowski19, nie zgadza się

16 Por. W. Dybowski, Rośliny litewskie w poezyach Adama Mickiewicza, [w:] Z ziemi pagórków leśnych, z ziemi łąk zielonych, Warszawa 1899, s. 396-406.

17 Por. K. Łapczyński, Flora Litwy w „Panu Tadeuszu", Kraków 1894. 18 Słownik gwar polskich PAN, pod kier. J. Reichana, t. III 1(7), Wrocław 1987. 19 M. Wachowski, Gospodarstwo soplicowskie. Rolnictwo w „Panu Tadeuszu", Po­ znań 1954.

z jednostronnym znaczeniem wyrazu dziecięlina. Według niego Mic­ kiewicz, choć urodzony na wsi, wychowany w Nowogródku, potem w Wilnie, znał sąsiednie dwory i niektóre wzorowe gospodarstwa (np. Chreptowieża w Szczorsach), znał dwory na Ukrainie, także w Wiełkopolsce (np. Turwię), musiał przynajmniej słyszeć o Dezy­ derym Chłapowskim (i uczcie wydanej przez niego dla oddziału wojsk napoleońskich), a przede wszystkim w czasie, w którym prze­ biega akcja PT, gospodarstwo na Litwie stało na o wiele wyższym poziomie niż w Wiełkopolsce, podupadło dopiero po powstaniu li­ stopadowym. Drugie użycie wyrazu dzięcielina występuje w Ks. Za­ ścianek (VI 476), gdzie „chłopiec zarzuca źrebcom dzięcielinę", w e­ dług Wachowskiego uprawną, więc albo wymienioną już 'pratense', albo ‘hybridum , albo 'repens', natomiast Dybowski uważa to za 'siano z dziko rosnących na łące roślin'.

Jest jeszcze druga nazwa wiele przysparzająca kłopotów, jest nią świerzop (119), na którego temat istnieje osobna literatura, zaczynając od wydania Biblioteki Narodowej z objaśnieniami S. Pigonia20, który uważa świerzop za chwast, 'ognichę', poprzez Wachowskiego, który dowodzi, że mamy do czynienia z rośliną uprawną, 'rzepakiem'. Pi­ sze o świerzopie i S. Hrabec21, odwołując się do żartobliwego wiersza Gałczyńskiego zakończonego stwierdzeniem: „Jestem ofiarą świerzo- pa", i stąd w SJAM występują dwa znaczenia: 1. 'Sinapsis aruensis’, 2. 'Raphanus raphanistrum'. Hrabec konkluduje (za Windakiewiczem), że Mickiewicz przedstawia w PT nie tylko to, co sam widział, ale o czym uczył się w szkole.

Dybowski z nazw roślin objaśnia jeszcze szczaw koński i łopuch, przez który przedzierał się Hrabia w Ks. III, dalej głóg, którą to nazwą określają na Litwie 'dziką różę Crategus', natomiast co do lewkonii, astrów ifijołków, hodowanych przez Zosię na oknie, wyraża powąt­ piewanie, gdyż nie są to „ziółka pachnące", które miałyby rosnąć w do­ nicach, jedynie geranium może być do nich zaliczone; fijołki prawdo­ podobnie dla rymu (licentia poetka). Natomiast geranium w SJAM ob­ jaśnione jest dla I 86 jako 'prawdopodobnie pelargonia', chyba za J. Krzyżanowskim22. Krzyżanowski objaśnia też szczyr w następujący

211 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, oprać. S. Pigoń, Biblioteka Narodowa, S. I, nr 83, s. 9.

21 Por. S. Hrabec, „Bursztynowi/ świerzop" w „Panu Tadeuszu", „Język Polski" XXXV, 1955, s. 373-381.

sposób: „Wyrażenia «szczyr koralowy» (III 61) i «szczyru barwiste ogo- ny» (VI 442) wskazują, że poeta miał na myśli nie niepokaźną roślinę nazwaną u nas szczyrem, ale szarłat (zwany szczyrem na Ukrainie), roślinę ogrodową o ciemnoczerwonych kwiatach skupionych w dłu­ gie kity" (OW). Są też w OW uwagi na temat nazwy cykoryja (III 197- 202), użytej w porównaniu: „cykoryi kwiaty - cykoria lub podróżnik, roślina przydrożna o niebieskich kwiatach. Obraz poetycki odnosi się jednak raczej do pospolitego mlecza, czyli dmuchawca". Jest jeszcze objaśnienie benedykty kardy, której snopy suszą się na sernicy razem z szałwijq i macierzanką (IX 685): „benedykta karda (łac. Carduus bene- dictus) oset błogosławiony, roślina lecznicza". Z „ziółek" mamy jesz­ cze miętę w ogródku Zosi (I 60), rutę poziomą (XI 302) i rozmaryn („zie­ lonego wianek rozmarynu", XI 636), i zielony ślaz (III 60), ewentualnie żółtą dziewannę, choć ta rośnie na dachu zaniedbanych zabudowań Maćka Dobrzyńskiego (VI 442), razem z krokosem (OW: „krokosz, ro­ ślina zbliżona do ostu o wysokich łodygach i czerwieniejących stop­ niowo kwiatach"); z kwiatów wspomniane są w porównaniu bratki (XI 302) i lilije (III 675, 677); z dziko rosnących: bławat i kąkole (XI 302), stokrotki (I 92), tulipany wodne (V 74, OW: 'grzybienie żółte'), niezabudki (III 671, 'niezapominajki'). Groszek rosnący w ogródku Kokosznickiej- -Jendykowiczówny (III 26) może być chwastem dziko rosnącym w zbo­ żu, bo Mickiewicz używa nazw ludowych, co może być źródłem róż­ nicy zdań w interpretacji znaczeń (np. nazwą fijołki określa się w Za­ woi 'floksy'). Poeta na pewno nie studiował kalendarzy gospodarczych ani Folwarku R. Bradleya23, opisywał to, co widział, ewentualnie, o czym się uczył, naradzał się z przyjaciółmi, którzy mieli takie same doświad­ czenia młodości.

G o s p o d a r s t w o s o p l i c o w s k i e 24 przedstawia się umiarko­ wanie konserwatywnie, umiarkowanie postępowo. W Ks. II „Starszy­ zna przy stoliku małym zgromadzona / Mówiła o sposobach nowych gospodarskich" (w. 52-53). Stosowano kalendarz słoneczny (wyraże­ nie Wyki25): woły ciągną niepełne wozy do stodoły, bo słońce zaszło (I 207-208). Poza tym było dość postępowe: uprawiano żyto, pszeni­ cę, proso, jęczm ień wąsaty, grykę, ewentualnie rzepak. Produkty rol­ nicze eksportowano wicinami Niemnem (w idna to statek handlowy)

23 W przekładzie G. Kniażewicza z r. 1777. 24 Por. przypis 19.

przez Kłajpedę do Anglii, Szwecji, Danii i Holandii (wg Wachowskie­ go). Handel był dla szlachty dozwolony od Konstytucji 3 Maja, po­ przednio jego uprawianie pozbawiało szlachectwa. Z jarzyn (a po­ nieważ wyraz ten oznacza w PT 'jare zboże', więc z warzyw) słyszy­ my o marchwi, burakach, bobie, kapuście, arbuzie ('dyni'), ogórkach, nawet szparagach (V 315). Nie są wzmiankowane ani jako uprawa ogrodo­ wa, ani połowa ziemniaki ani len (jest tylko w porównaniu o włosach dzieci, którymi opiekuje się Zosia, III 50), choć rosną w ogrodzie ko­ nopie, chmiel do wyrobu piwa, kukuruza, słoneczniki, mak, brak tytoniu. Ogród nazwany jest sadem (choć jest też używany wyraz ogród), mimo że są w nim kwiaty i jarzyny, ale też „drzewa owocne": jabło­ nie, grusze, wiśnie, z krzewów - agrest. Zosia zajm uje się ogrodem, co dowodzi postępu w wychowaniu, Hreczeszanka, córka Wojskiego, zajmuje się domową apteczką, więc pewnie jest też ogródek zioło­ wy, ale: dowiadujemy się tylko o ogródku dla drobiu, jako wynalaz­ ku ochmistrzyni.

Hodowla obejmuje krowy, cielice tyrolskie, woły, konie, nie używa­ ne do pracy, tylko do bryczki lub pod wierzch do polowania, najwy­ żej podjazdki 'młode konie' ciągnęły brony. Owce hodowano w wiel­ kiej ilości (skoro Sędzia na wieść o powstaniu na Litwie z radości chce Kwestarzowi ofiarować dwieście owiec), także mnóstwo drobiu: gęsi, kury, kaczki, gołębie, indyki; z ptactwa jest nawet paw. Produkowane jest w wielkiej ilości masło, skoro można go używać do podsycania ognia w piecu, twaróg, sery (u Maćka), bo jest serownica, wprawdzie w złym stanie, ale chyba dlatego, że taka jest potrzebna do rozwoju akcji w cza­ sie bitwy.

Sprzętu gospodarskiego nie ma wiele, wymieniane są pługi, orze się wołami, są w użyciu brony, sierpy, kosy i grabliska; drugi zbiór siana nazywa się otawą, zboże składane jest w kopice lub kopy. Na sprzęt zmechanizowany stać ewentualnie magnatów, ale jest opis „machi­ ny" w PT (mógł ją poeta widzieć w Szczorsach, tu jest użyta w po­ równaniu dotyczącym sposobu, w jaki walczy Brzytwa):

Jako machina, którą niemieccy majstrowie Wymyślili i która młockarnią się zowie, A razem jest sieczkarnią, ma cepy i noże, Razem i słomę kraje, i wybija zboże: Tak pracują Kropideł i Brzytwa po społu.

Raz po raz dotykamy spraw e k o n o m i i . Prostego szlachcica nie stać na maszyny rolnicze, ale według Wachowskiego socha nowo­

grodzka produkowana sposobem gospodarskim nie ustępowała płu­ gowi angielskiemu. Zabudowania gospodarskie były po części drew­ niane, po części murowane, czego dowodem jest folwark Maćka Do­ brzyńskiego, dwór soplicowski natomiast był „z drzewa, lecz podmuro­ wany" (125), ogromna stodoła kryta była strzechą, była też stajnia, kotuch 'kurnik' (SJAM); ponieważ są kabany ('wieprze') i prosięta, więc jest obora (VIII) i zapewne gumno, skoro jest gumienny (I); folwarkiem nazwane są budynki gospodarskie przy dworze, m.in. mieszkania służby dwor­ skiej (tak OW). W gospodarstwie Maćka Dobrzyńskiego wymienio­ ny jest lamus, spichrz, gumno, obora i stajnie (IV 435); między stawami w rowie mieści się młyn wodny, istnieje też zapewne pasieka, bo jest mowa o pszczołach i ul występuje w porównaniu, brak natomiast kuź­ ni, są za to dwie karczmy.

K. Sochaniewicz26 zajm uje się pojęciami agronomiczno-mierni- czymi, takimi jak łan, włóka, morga, zagon, choć ukaz z roku 1835 kazał je zastąpić terminologią rosyjską. Według Sochaniewicza zagon i sznur są synonimami, gdy się odnoszą do własności chłopskiej (w Ks. II), natomiast Sędzia mówi o niej morgi: „Na morgach chłopskich bronię robić polowanie" (II 675). Fortuny magnackie liczy się na łany albo włóki, np. „Ogiński sto włók raz przegrał o wilka" (II 802), a w Ks. I opisane są „łany ogromne ugoru" (w. 35). Wszystko to są pojęcia miernicze, np. włóka litewska liczyła 21 hektarów i 36 arów ziemi (większa od polskiej) i nazywano ją też łanem. Występuje w PT po­ równanie wielkiego z małym, kontrastowe: latyfundium przeciwsta­ wione jest drobnej własności, co charakteryzuje zarazem stosunki społeczne (o których piszę gdzie indziej). Wachowski wspomina, że Sędzia przedstawiony jest jako pan łaskawy wobec chłopów, a Tade­ usz ich uwłaszcza w dniu zaręczyn, niemniej przypomniany jest w poemacie (VII 460) Wołk z Łogomonowicz jako tyran dla chłop­ stwa.

Wachowski jest zdania, że u Sędziego istnieje kancelaria gospo­ darska, czego dowodzi fakt, iż Sędzia wydaje dyspozycje „ekonomom, wójtom i gumiennym, / Pisarzom, ochmistrzyni, strzelcom i stajen­ nym" (I 846-848); pisarz określony jest w Ks. VIII i XII jako prowentowy ('dotyczący prowentu, dochodu, zwłaszcza z posiadłości rolnych; pi­ sarz prowentowy — urzędnik dworski prowadzący kontrolę dochodów majątku ziemskiego', SJAM), a Sędzia w czasie tej „odprawy"

„mu-26 Por. K. Sochaniewicz, Na marginesie „Pana Tadeusza". Pojęcia agronomiczno-mier- nicze u A. Mickiewicza, „Ruch Literacki" II, 1927, s. 165-169.

sial wszystkie dzienne rachunki przezierać" (I 848). Mamy też Buch- mana, administratora wielkiego majątku, ordynacji kleckiej Radziwił­ łów (V II148, 342,156). Nie wiemy, jak wykorzystuje swoje wykształ­ cenie z ksiąg obcych (Thaer w Niemczech), bo jest przedstawiony humorystycznie. Wspomniany już czas słoneczny występujący w po­ emacie jest wbrew ekonomice. Sochniewicz dodaje, że poemat zaczy­ na się w pełni lata, gdyż „do gospodarstwa leśnego i ekonomicznego przyjęto od dawna (!) rok rachunkowy leśno-ekonomiczny od dnia 1 lipca do lipca roku następnego trwający"27, a poema było szlachec­ kie, więc ziemiańskie. Jednakże, mimo żniw, Zosia brodzi „w m ajo­ wej zieloności" (II 432), ponieważ zdaniem Wachowskiego stosunek poety do przedstawianej rzeczywistości raz jest estetyczno-przyrod- niczy, kiedy indziej gospodarski, wreszcie idealizujący.

Ten estetyczno-przyrodniczy punkt widzenia jest przedmiotem szczególnej analizy Kazimierza Wyki28 29. W grę wchodzą głównie opisy wschodów i zachodów słońca. Z autografów widać, jak usilnie praco­ wał nad nimi poeta, a dostaliśmy tekst uderzający prostotą i natural­ nością, pełen przepychu barw, jak ten z Ks. XI przed mszą w kaplicy:

I oko słońca weszło - jeszcze nieco senne,

Przymruża się, drżąc wstrząsa swe rzęsy promienne, Siedmią barw błyszczący razem: szafirowe razem, Razem krwawi się w rubin i żółknie topazem, Aż rozlśniło się jako kryształ przezroczyste, Potem jak brylant światłe, na koniec ogniste, Jak księżyc wielkie, jako gwiazda migające: Tak po niezmiernym niebie szło samotne słońce

(w. 174-181)

W opisie tym, podobnie jak w opisie burzy, Wyka zaobserwo­ wał ścisłą pamięć malarską, odpowiadającą dokładnie wskazówkom Leonarda da Vinci z jego Traktatu o malarstwie19.

Jest jeszcze wiele tematów, np. myślistwo, ludoznawstwo, któ­ rych tu nie sposób zmieścić. Zważywszy jednak, że w epopei jest tyle śniadań, wieczerzy, uczt, nie mogę nie wspomnieć o g a s t r o n o m i i Mickiewicza. Taki właśnie tytuł dał temu zagadnieniu M.

Giergiele-27 Ibidem, s. 169.

28 K. Wyka, op. cit., rozdz.: Kształtowanie burzy, s. 84-127, oraz Wschody i zachody, s. 193-227.

wicz w Księdze w stulecie zgonu30. Sprawami tak przyziemnymi, jak je ­ dzenie, nie zajmowała się epoka poprzednia, ale realia życia ziemiań­ skiego, smak rodzimych potraw nabierają zupełnie innego znaczenia na obczyźnie. Autor wylicza z PT osiem nazw zup, np. chłodnik litew­ ski, zupa piwna, barszcz królewski, rosół staropolski, kontuz (rosół z kur­ cząt i cielęciny z przecieranym mięsem', SJAM); trzynaście odmian ryb, np. łososie suche, dunajeckie 'górskie', pomuchla ('gatunek dorsza', SJAM), Szczuki ('szczupaki') główne, pogłówcie, łokietne, karpie ćwiki i karpie szla­ chetne oraz nieznana z nazwy „ryba nie krojona, / U głowy przysma­ żona, we środku pieczona,/ A mająca potrawkę z sosem u ogona" (XII 152-154). Są dalej kawijary weneckie, węgorz, nawet raki. Z mięs przyta­ cza np. zrazy, figatele ('pulpety', SJAM), półgęski tłuste, kumpie ('szynka wędzona, nie gotowana', SJAM), cąbry dzicze, mięso niedźwiedzie; z dzi­ kiego ptactwa kuropatwy, cietrzewie, głuszce. Dań jarskich naliczył Gier- gielewicz dwadzieścia siedem odmian, tu wypada wspomnieć o grzy­ bach, z których wymienię jedynie przykładowo borowika i lisice. Dese­ rów nie podawano na co dzień, ale na uczcie staropolskiej pojawia się wspaniały serwis z pianek cukrowych i lasek cynamonu, konfitur, owoców, czekolady, arkasów, blemasów ('rodzaje galaretek', SJAM), zmieniający się jak pory roku, w dodatku ozdobiony figurkami przedstawiający­ mi historię polskiego sejmiku. Przy okazji wymienione są też wina, wódki, miody, których w całym poemacie jest piętnaście odmian, przy czym węgrzyn jest wysoko ceniony, a szampan pogardzany. Dwukrot­ nie przytacza poeta przepisy kulinarne, raz na przyrządzenie kawy (II 500-510), drugi raz na bigos myśliwski (IV 832-841). Przygotowując ucztę, Wojski posługuje się książką Kucharz doskonały, którą Mickie­ wicz w OA przypisuje Stanisławowi Czernieckiemu (s. 372), co J. Krzy­ żanowski prostuje w słowach: „Autorem Kucharza doskonałego (1800) był Wojciech Wielądko, Czerniecki zaś napisał książkę kucharską pt. Compendium ferculorum albo zebranie potraw (1682); stąd właśnie poeta zaczerpnął wiele szczegółów kuchni staropolskiej".

Zakończmy cytatem z J. Kleinera31: „Ze wszystkich poematów literatury polskiej Pan Tadeusz jest najbardziej polski. I rzecz dziwna: jest to obraz nie rdzennej Polski, ale zrośniętej w warstwie szlachec­ kiej z Polską Litwy; powstał zaś nie wśród normalnego życia na ziemi

30 Por. M. Giergielewicz, Gastronomia Mickiewicza i jej rodowód literacki, [w: ] Adam Mickiewicz. Księga w stulecie zgonu, Londyn 1955, s. 396-416.

31 Por. J. Kleiner, Polska w „Panu Tadeuszu", [w:] Adam Mickiewicz, 1798-1855. W stu­ lecie śmierci, Warszawa 1956, s. 187-202, cytaty ze s. 187 oraz 189.

rodzimej, wśród otoczenia swojskiego, ale jako plon oderwania się od ojczyzny, tułactwa i oczarowania tęsknotą wizja utraconego Kraju [...] Obca mimo to była Panu Tadeuszowi postawa pamiętnikarska. Twór­ ca oddalił się od kopiującego realizmu przy rozwinięciu wszelkich bogactw realizmu artystycznego".

Spis skrótów

E OA OW PT

Pan Tadeusz. Epilog.

Objaśnienia autora, por. przypis 3. Objaśnienia wydawcy, por. przypis 3. Pan Tadeusz, por. przypis 3.

Słownik języka Adama Mickiewicza, por. przypis 10. SJAM