Widok Potrzeba metafizyki szacunku dla ludzi

Nikolaj Omielczenko

Âîëãîãðàäñêèé ãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò Pañstwowy Uniwersytet w Wo³gogradzie

ÏÎÒÐÅÁÍÎÑÒÜ Â ÌÅÒÀÔÈÇÈÊÅ ÓÂÀÆÅÍÈß Ê ×ÅËÎÂÅÊÓ

Potrzeba metafizyki szacunku dla ludzi A Need for Metaphysics of Respect for Humans

K e y w o r d s: philosophical anthropology, freedom, human rights, love as a heuristic rule.

S ³ o w a k l u c z o w e: antropologia filozo- ficzna, wolnoœæ, prawa cz³owieka, mi³oœæ jako zasada heurystyczna.

S t r e s z c z e n i e

Niniejsza praca poœwiêcona jest pozycji cz³owieka we wspó³czesnym œwiecie. Autor wychodzi od przedstawienia status quo Mila- na Kundery. Nastêpnie omawia takie zagadnie- nia jak „wolnoœæ jest czynnikiem bezpieczeñ- stwa”, „w³asnoœæ i wolnoœæ”. Jego zdaniem wolnoœæ i bezpieczeñstwo nie mog¹ byæ prze- ciwstawiane. Pewne bezpieczeñstwo nie mo¿e byæ rozumiane z perspektywy praw cz³owieka i wolnoœci. Uwa¿a on, ¿e wolnoœæ jest atrybu- tem istoty ludzkiej, a humanizm entelechi¹ ludzkiej natury. Porównuje liberalne has³o

„w³asnoœæ jest wolnoœci¹” z definicj¹ ekono- miczn¹ „p³aca jest to¿sama z w³asnoœci¹ pry- watn¹”.

Autor analizuje Fabrykê os Iaina Banksa oraz Pachnid³o Patricka Süskinda. Uwa¿a, ¿e obydwie powieœci opowiadaj¹ o braku mi³oœci, a ciesz¹ siê tak¹ popularnoœci¹, poniewa¿ nie- wielu ludzi potrafi kochaæ, ale ka¿dy chce wie- dzieæ, co to znaczy kochaæ i byæ kochanym.

Powieœci na swój sposób zaœwiadczaj¹, ¿e bez

A b s t r a c t

This paper deals with the human position in the contemporary world. The author starts from Milan Kundera’s description of status quo. Then he discusses such topics as “fre- edom is a factor of security”, “property and freedom”. In his opinion, freedom and securi- ty cannot be opposite each other. A reliable security should not be realized on account of human rights and freedom. He believes that freedom is an attribute of the human being and humanism is an entelechy of human nature.

The author compares a liberal idea “property is freedom” with an economic definition

“wage is identical to private property”.

Also, he analyzes the novels The Wasp Factory by Iain Banks and Perfume by Patrick Süskind. According to his conclusion, both novels tell about the lack of love among pe- ople. Those books are so popular since only a few can love, but everyone wants to know what it means to love and to be beloved. The novels testify in their specific manner: perso-

Ïî çàìå÷àíèþ Ì. Êóíäåðû, „åñëè ÷àñòíûé ðàçãîâîð âñåíàðîäíî òðàíñëèðóåòñÿ ïî ðàäèî, òî ìîæåò ëè ýòî îçíà÷àòü ÷òî-ëèáî èíîå, êðîìå òîãî, ÷òî ìèð ïðåâðàòèëñÿ â êîíöëàãåðü?”. È äàëåå ïèñàòåëü ïðîäîëæàåò ñâîé ðàññêàç:

Òåðåçà ïîëüçîâàëàñü ýòèì ñëîâîì ÷óòü ëè íå ñ äåòñòâà, êîãäà õîòåëà âûðàçèòü, êàêîé ïðåäñòàâëÿåòñÿ åé æèçíü â åå ñåìüå. Êîíöåíòðàöèîííûé ëàãåðü – ýòî ìèð, ãäå ëþäè æèâóò áîê î áîê ïîñòîÿííî, äåííî è íîùíî. Æåñòîêîñòü è íàñèëèå ëèøü âòîðîñòåïåííàÿ (è âîâñå íåîáÿçàòåëüíàÿ) åãî ÷åðòà. Êîíöåíòðàöèîííûé ëàãåðü – ýòî ïîëíîå óíè÷òîæåíèå ëè÷íîé æèçíè. [...] Òåðåçà æèëà â êîíöëàãåðå, êîãäà íàõîäèëàñü ó ìàòåðè. Ñ òîé ïîðû îíà çíàåò, ÷òî êîíöåíòðàöèîííûé ëàãåðü – íå ÷òî-òî èñêëþ÷èòåëüíîå, âûçûâàþùåå óäèâëåíèå, íàïðîòè⠖ ýòî íå÷òî äàííîå, îñíîâíîå, ýòî ìèð, â êîòîðûé ìû ðîæäàåìñÿ è îòêóäà ìîæåì âûðâàòüñÿ ëèøü ïðè âåëè÷àéøåì óñèëèè¹.

À âîò îïèñàíèå îäíîãî ñíîâèäåíèÿ:

Îíà ìàðøèðîâàëà âîêðóã áàññåéíà ãîëàÿ âìåñòå ñî ìíîæåñòâîì äðóãèõ ãîëûõ æåíùèí. Òîìàø ñòîÿë â êîðçèíå, ïîäâåøåííîé ïîä ñâîäîì êóïàëüíè, êðè÷àë íà íèõ è çàñòàâëÿë ïåòü è äåëàòü ïðèñåäàíèÿ. Åñëè êàêàÿ-íèáóäü æåíùèíà ïðèñåäàëà íåëîâêî, îí óáèâàë åå, ñòðåëÿÿ èç ïèñòîëåòà.

[...] Ñîí áûë óæàñåí ñ ñàìîãî íà÷àëà. Ìàðøèðîâàòü â ñòðîþ ãîëîé – äëÿ Òåðåçû îñíîâíîé îáðàç óæàñà. Êîãäà îíà æèëà äîìà, ìàòü çàïðåùàëà åé çàïèðàòüñÿ â âàííîé.

Ýòèì îíà êàê áû õîòåëà ñêàçàòü åé: òâîå òåëî òàêîå æå, êàê è îñòàëüíûå òåëà; ó òåáÿ íåò íèêàêîãî ïðàâà íà ñòûä; ó òåáÿ íåò íèêàêîãî ïîâîäà ïðÿòàòü òî, ÷òî ñóùåñòâóåò â ìèëëèàðäàõ îäèíàêîâûõ ýêçåìïëÿðîâ.  ìàòåðèíñêîì ìèðå âñå òåëà áûëè îäèíàêîâû, è îíè ìàðøèðîâàëè äðóã çà äðóæêîé â ñòðîþ. Íàãîòà äëÿ Òåðåçû mi³oœci zanika osobowoœæ, ¿e to mi³oœæ czyni

cz³owieka ludzkim.

Autor utrzymuje, ¿e pojmowanie cz³owie- ka jako istoty stwarzaj¹cej sprawia, ¿e czynie- nie ostatecznych s¹dów o nim jest wysoce pro- blematyczne. Poza czysto teoretycznymi ujêciami, morderstwo, samobójstwo, kara

œmierci, do¿ywocie, eutanazja, wojna, ludobój- stwo oraz inne metody mog¹ siê do nich zali- czaæ. Takie dzia³ania „kategoryczne” s¹ na po- rz¹dku dziennym we wspó³czesnym œwiecie.

Z tego powodu zasadniczo eleganckie, speku- latywne usprawiedliwienie stoi za brutaln¹ przemoc¹ fizyczn¹. Jednoczeœnie autor propo- nuje metafizyczny argument przeciwko karze

œmierci. Jego zdaniem ostateczne wyroki na istotach ludzkich s¹ niedopuszczalne.

nality disappears without loving, love makes the human to be human.

Then he argues that the final definitions of human beings are mistaken. The understanding of humans as homo creans makes final judg- ments about them highly problematical. The sorts of final estimations are various. Besides purely theoretical definitions, murder, suicide, death penalty, life imprisonment, euthanasia, war, genocide and other methods in the disper- sion of humans can be counted among them.

Such “categorical” actions are everyday prac- tice of the contemporary world. By this, as a rule, an elegant speculative justification stands behind the rough physical violence. On the contrary, the author suggests a metaphysi- cal argument against death penalty. In his opi- nion, the final verdicts on living humans are inadmissible.

1 Ì. Êóíäåðà, Íåâûíîñèìàÿ ëåãêîñòü áûòèÿ: Ðîìàí, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2002, ñ. 165–166.

ñ äåòñòâà áûëà çíàìåíèåì íåïðåëîæíîãî åäèíîîáðàçèÿ êîíöåíòðàöèîííîãî ëàãåðÿ;

çíàìåíèåì óíèæåíèÿ².

Êóíäåðà òàê îöåíèâàë ñâîé ðîìàí Íåâûíîñèìàÿ ëåãêîñòü áûòèÿ (1984):

„Ðîìàí – íå àâòîðñêàÿ èñïîâåäü, à èññëåäîâàíèå òîãî, ÷åì ÿâëÿåòñÿ ÷åëîâå-

÷åñêàÿ æèçíü â òîé ëîâóøêå, â êàêóþ ïðåâðàòèëñÿ ìèð”. È ýòà çàïàäíÿ î÷åíü ñèëüíî íàïîìèíàåò êîíöåíòðàöèîííûé ëàãåðü.

Ìû íå ñêëîííû ñ÷èòàòü äàííîå ñðàâíåíèå ëèòåðàòóðíûì ïðåóâå- ëè÷åíèåì. Ñðåäè ñöåíàðèåâ ñîâðåìåííîãî îáùåñòâåííîãî ðàçâèòèÿ âïîëíå âåðîÿòíûì îêàçûâàåòñÿ òóïèê ãëîáàëüíîãî òîòàëèòàðèçìà. Ê ïðèìåðó, âû óâåðåíû â òîì, ÷òî îáðåëè íîâóþ ñòåïåíü ñâîáîäû, êîãäà ñ âàñ ñíèìàþò îòïå÷àòêè ïàëüöåâ äëÿ ïîëó÷åíèÿ âèçû èëè çàãðàíè÷íîãî ïàñïîðòà?

1. Ñâîáîäà êàê ôàêòîð áåçîïàñíîñòè

Ìåæäóíàðîäíàÿ áîðüáà ñ òåððîðèçìîì ñòàâèò ìíîæåñòâî âîïðîñîâ, â òîì ÷èñëå âîïðîñ î ïðåäåëàõ ñâîáîäû ëè÷íîñòè.  ýòîé ñâÿçè âñå ÷àùå ïîÿâëÿþòñÿ íàñòðîåíèÿ, îðèåíòèðîâàííûå íà åå îãðàíè÷åíèå. Òàê, 7 ñåíòÿáðÿ 2005 ãîäà ×. Êëàðê, ìèíèñòð èíîñòðàííûõ äåë Âåëèêîáðèòàíèè, âûñòóïèë ïåðåä äåïóòàòàìè Åâðîïàðëàìåíòà â Ñòðàñáóðãå. Îí ïðåäëîæèë ÅÑ îãðàíè÷èòü ïðàâà ÷åëîâåêà, ÷òî ïîòðåáóåò âíåñåíèÿ èñïðàâëåíèé â Åâðîïåéñêóþ Êîíâåíöèþ î ïðàâàõ ÷åëîâåêà³.

Ñåãîäíÿ ïðàâèòåëüñòâà ðàçíûõ ñòðàí óáåæäàþò ñâîèõ ãðàæäàí, ÷òî óñèëåíèå áåçîïàñíîñòè íåèçáåæíî ñâÿçàíî ñ îãðàíè÷åíèåì ïðàâ è ñâîáîä è ÷òî áåç òàêîãî îãðàíè÷åíèÿ ñäåëàòü æèçíü áîëåå áåçîïàñíîé íåâîçìîæíî.

Îäíàêî, ïî óòâåðæäåíèþ À. Àóçàíà, Ïðåçèäåíòà Èíñòèòóòà íàöèîíàëüíîãî ïðîåêòà „Îáùåñòâåííûé äîãîâîð”, íåâåðíî, ÷òî „çà áåçîïàñíîñòü ìîæíî ïëà- òèòü òîëüêî ïðàâàìè. Ýòî îäèí èç âàðèàíòîâ ðåøåíèÿ, íî îí ìàëîýôôåêòèâåí è íåñåò â ñåáå çíà÷èòåëüíûé ðèñê”. Ïî åãî ñëîâàì, íàïðèìåð, „âûìåíèâàÿ áåçîïàñíîñòü íà îãðàíè÷åíèå ïðàâ, âû òî÷íî ïîëó÷èòå óñèëåíèå îïàñíîñòè ïðîèçâîëà ïðàâîîõðàíèòåëüíûõ îðãàíîâ”⁴.

Ìû õîòåëè áû ïîääåðæàòü ýòó ïîçèöèþ. Íà íàø âçãëÿä, óâåëè÷èâàÿ áåçîïàñíîñòü ãðàæäàí, íåëüçÿ óìåíüøàòü èõ ñâîáîäó, ïîñêîëüêó òàêîå îãðàíè÷åíèå îêàçûâàåòñÿ ôàêòîðîì ñîöèàëüíîé íàïðÿæåííîñòè è, ñëå- äîâàòåëüíî, îïàñíîñòè. Åñëè äî ñèõ ïîð íåïðåìåííûì êðèòåðèåì

2 Ibidem, ñ. 70-71.

3 Ô. Ðóìÿíöåâ, Â. Ñåðãååâ, À. Çàéöåâ, Ïðèâèâêà íåñâîáîäû, [online] <www.gazeta.ru/

2005/09/07/oa_169980.shtml>.

4 À. Àóçàí, Å. Íàòàðîâ, Êîëïàê áåçîïàñíîñòè, [online] </www.gazeta.ru/comments/

2005/12/07_x_492071.shtml>.

ñîöèàëüíîãî ïðîãðåññà ïðèçíàâàëîñü ïîâûøåíèå ñòåïåíè ñâîáîäû, òî íàìåðåííîå óìåíüøåíèå àðåàëà ÷åëîâå÷åñêîé ñâîáîäû êëàäåò íà÷àëî îáðàòíîìó ïðîöåññó – ñîöèàëüíîé èíâîëþöèè.

Ñâîáîäà è áåçîïàñíîñòü íå ìîãóò ïðîòèâîïîñòàâëÿòüñÿ äðóã äðóãó.

Îáåñïå÷åíèå íàäåæíîé áåçîïàñíîñòè íå äîëæíî îñóùåñòâëÿòüñÿ çà ñ÷åò ïðàâ è ñâîáîä ëè÷íîñòè.

Ñâîáîäà åñòü àòðèáóòèâíàÿ õàðàêòåðèñòèêà ÷åëîâåêà. Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî áåç ñâîáîäû ÷åëîâåê ïåðåñòàåò áûòü ÷åëîâåêîì.  àíòè÷íîñòè ðàáîâ íàçûâàëè ãîâîðÿùèìè îðóäèÿìè, èì îòêàçûâàëè â ïðàâå áûòü ëþäüìè.

Ñëåäîâàòåëüíî, ñâîáîäà ÿâëÿåòñÿ åñòåñòâåííûì óñëîâèåì ÷åëîâå÷åñêîãî áûòèÿ. Ñâîáîäà îáðàçóåò öåííîñòü ëè÷íîñòè, êîòîðîé â òàêîì ñëó÷àå íåçà÷åì ñòàíîâèòüñÿ àãðåññèâíîé è ñêëîííîé ê òåððîðó. Òàêèì îáðàçîì, ñâîáîäà ÿâëÿåòñÿ ôàêòîðîì è ãàðàíòîì áåçîïàñíîñòè. Êóëüòèâèðóÿ ñâîáîäó â îáùåñòâå, ìû îáåñïå÷èâàåì áåçîïàñíîñòü è óñòîé÷èâîå ðàçâèòèå äàííîãî îáùåñòâà.

2. Ñîáñòâåííîñòü è ñâîáîäà

Èäåîëîãèÿ êàïèòàëèñòè÷åñêîãî îáùåñòâà íà÷èíàåòñÿ ñ ïðîêëàìàöèè:

ñîáñòâåííîñòü åñòü ñâîáîäà. Ñîáñòâåííîñòü ÷àñòíîãî ëèöà åñòü ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü. Êàê ïèñàë Ô.À. Õàéåê:

[...] ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü ÿâëÿåòñÿ ãëàâíîé ãàðàíòèåé ñâîáîäû, ïðè÷åì íå òîëüêî äëÿ òåõ, êòî âëàäååò ýòîé ñîáñòâåííîñòüþ, íî è äëÿ òåõ, êòî åþ íå âëàäååò. Ëèøü ïîòîìó, ÷òî êîíòðîëü íàä ñðåäñòâàìè ïðîèçâîäñòâà ðàñïðåäåëåí ìåæäó ìíîãèìè íå ñâÿçàííûìè ìåæäó ñîáîé ñîáñòâåííèêàìè, íèêòî íå èìååò íàä íèìè áåçðàçäåëüíîé âëàñòè, è ìû êàê èíäèâèäû ìîæåì ïðèíèìàòü ðåøåíèÿ è äåéñòâîâàòü ñàìîñòîÿòåëüíî. Íî åñëè ñîñðåäîòî÷èòü âñå ñðåäñòâà ïðîèçâîäñòâà â îäíèõ ðóêàõ, áóäü òî äèêòàòîð èëè íîìèíàëüíûå „ïðåäñòàâèòåëè âñåãî îáùåñòâà”, ìû òóò æå ïîïàäåì ïîä ÿðìî àáñîëþòíîé çàâèñèìîñòè⁵.

Õàéåê ïî-ñâîåìó ïðàâ. Îäíàêî çäåñü èìååòñÿ è äðóãàÿ ñòîðîíà.

Ïðèìåì èñõîäíóþ ïðåäïîñûëêó: ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü åñòü îñíîâà ñâîáîäû ëè÷íîñòè. Îòñþäà ñ íåîáõîäèìîñòüþ âûòåêàåò, ÷òî áîëüøàÿ

÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü îáåñïå÷èâàåò áîëüøóþ ñòåïåíü ñâîáîäû åå âëàäåëüöó, à ìàëàÿ ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü äàåò ëèøü ìàëóþ òîëèêó ñâîáîäû. Îòñóòñòâèå æå ÷àñòíîé ñîáñòâåííîñòè âñåãäà îçíà÷àåò îòñóòñòâèå ñâîáîäû ëè÷íîñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, óñòîé÷èâàÿ èíòåíöèÿ îáëàäàòü ÷àñòíîé ñîáñòâåííîñòüþ îçíà÷àåò ÷åëîâå÷åñêîå ñòðåìëåíèå îáðåñòè ñâîáîäó.

5 Ô.À. Õàéåê, Äîðîãà ê ðàáñòâó, Ìîñêâà 1992, ñ. 83.

Åñëè æå èìåòü â âèäó, ÷òî „çàðàáîòíàÿ ïëàòà èäåíòè÷íà ÷àñòíîé ñîáñòâåííîñòè”⁶, òî âûõîäèò, ÷òî ðàçìåð ìîåé çàðïëàòû îïðåäåëÿåò ðàçìåð ìîåé ïåðñîíàëüíîé ñâîáîäû. Ñëåäîâàòåëüíî, òå áèçíåñìåíû è ðóêî- âîäèòåëè, êîòîðûå íå âûïëà÷èâàþò ñâîèì ðàáîòíèêàì çàðïëàòó, ëèøàþò èõ ñâîáîäû, ò.å. ïðåâðàùàþò ëþäåé â ðàáîâ è âûñòóïàþò ïðîòèâ îñíîâíîãî ïðèíöèïà êàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ: ñîáñòâåííîñòü åñòü ñâîáîäà.

Íàçíà÷åíèå æå ìèçåðíîé çàðïëàòû åñòü îáûêíîâåííîå èçäåâàòåëüñòâî íàä äîñòîèíñòâîì ëè÷íîñòè è òàêæå ðàâíîñèëüíî ëèøåíèþ ñâîáîäû. Îäíèì ñëîâîì, òàêèå ïðåäïðèíèìàòåëè ñóòü ðåòðîãðàäû, ìåøàþùèå áóðæóàçíîé ýâîëþöèè îáùåñòâà.

Ñ ýòîé ëèáåðàëüíîé òî÷êè çðåíèÿ ïåðâîå óñëîâèå äîñòèæåíèÿ ñâîáîäû â ñîâðåìåííîé Ðîññèè – ýòî çíà÷èòåëüíîå è ïîñòîÿííîå óâåëè÷åíèå ðàçìåðà çàðàáîòíîé ïëàòû. Íåêîòîðûå ïðîïàãàíäèñòû ïîñïåøíî çàÿâëÿþò, ÷òî ìû íå âûäåðæàëè èñïûòàíèÿ ñâîáîäîé è ïîòîìó íàì íóæíà íîâàÿ äèêòàòóðà.

Íà íàø âçãëÿä, ñîöèàëüíàÿ ñèòóàöèÿ ïðÿìî ïðîòèâîïîëîæíàÿ: ìû åùå íå çíàëè ñâîáîäû, îòâå÷àþùåé ÷åëîâå÷åñêîìó äîñòîèíñòâó. Òàêèì îáðàçîì, âîïðîñ ïîâûøåíèÿ çàðàáîòíîé ïëàòû åñòü âîïðîñ íå òîëüêî ýêîíîìè÷åñêèé, íî ãëóáîêî ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèé è, òàê ñêàçàòü, àíòðîïîëîãè÷åñêèé, ïîñêîëüêó â êîíå÷íîì ñ÷åòå ñâÿçàí ñî ñâîáîäîé ÷åëîâåêà. Èíà÷å ãîâîðÿ, ñîãëàñíî ëèáåðàëüíîé êîíöåïöèè, äîñòîèíñòâî ëè÷íîñòè èçìåðÿåòñÿ äîñòîéíûì ñ÷åòîì â áàíêå.

Åñëè ñâîáîäà åñòü àòðèáóò ëè÷íîñòè, òî áåç ñâîáîäû (ñëåäîâàòåëüíî, êàê óòâåðæäàåò ëèáåðàëèçì, áåç ÷àñòíîé ñîáñòâåííîñòè) íåò è ëè÷íîñòè. Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ îáùåñòâî, ãäå îñíîâíàÿ ìàññà íàñåëåíèÿ ïîëó÷àåò íèùåíñêóþ çàðïëàòó, ÿâëÿåò ñîáîé íå ÷òî èíîå, êàê îáùåñòâî ñîâðåìåííûõ ðàáîâ. Âîò ïî÷åìó ëèáåðàëèçì ñ åãî àêöåíòóàöèåé íà ñâîáîäå åñòü âåñüìà ïîëåçíàÿ âåùü.

Âìåñòå ñ òåì ñëåäóåò îòìåòèòü è òåîðåòè÷åñêóþ îãðàíè÷åííîñòü ëèáåðàëèçìà. Íàïðèìåð, â ðóññêîé ðåëèãèîçíîé ôèëîñîôèè âñòðå÷àåòñÿ áîëåå òîíêîå ïîíèìàíèå ÷åëîâåêà. Òàê, ñîãëàñíî Í.À. Áåðäÿåâó (1874–1948), ó÷åíèå î ÷åëîâåêå åñòü ïðåæäå âñåãî ó÷åíèå î ëè÷íîñòè. Ëè÷íîñòü æå íå ðîæäàåòñÿ, îíà òâîðèòñÿ Áîãîì. „Ëè÷íîñòü åñòü öåëîñòíîñòü è åäèíñòâî, îáëàäàþùåå áåçóñëîâíîé è âå÷íîé öåííîñòüþ”⁷.

 ýòîé ñâÿçè ïîä÷åðêíåì: èäåÿ ëè÷íîñòè îòìåíÿåò èäåþ ðàáà. Äðóãèìè ñëîâàìè, åñëè ìû îñìåëèìñÿ â êàæäîì ÷åëîâåêå âèäåòü ëè÷íîñòü, òî ìû íå ïîñìååì åãî äåðæàòü çà ðàáà. Ðàçóìååòñÿ, èäåÿ ëè÷íîñòè ìîæåò èìåòü è ñâåòñêîå îáîñíîâàíèå. Ìû îñòðî íóæäàåìñÿ â ìåòàôèçèêå óâàæåíèÿ ê ÷åëîâåêó.

6 Ê. Ìàðêñ, Ýêîíîìè÷åñêî-ôèëîñîôñêèå ðóêîïèñè 1844 ãîäà, [â:] Ê. Ìàðêñ, Ô. Ýíãåëüñ, Ñî÷èíåíèÿ, 2-å èçä., ò. 42, Ìîñêâà 1974, ñ. 97.

7 Í.À. Áåðäÿåâ, Î íàçíà÷åíèè ÷åëîâåêà, Ìîñêâà 1993, ñ. 62.

Êðîìå òîãî, ìû ñïëîøü è ðÿäîì ïðàêòèêóåì ðàáñòâî ïî ïðè÷èíå ïðèìèòèâíûõ ïðîèçâîäñòâåííûõ îòíîøåíèé. Î. Òîôôëåð â ñâîå âðåìÿ ïèñàë:

[...] Òðóä áûë ãðóáûì è æàëêèì â îòðàñëÿõ Âòîðîé âîëíû, äàæå êîãäà îíè áûëè âûñîêîäîõîäíûå.  äåéñòâèòåëüíîñòè ãðóáîñòü òðóäà áûëà îáÿçàòåëüíîé ñîñòàâëÿþùåé ïðèáûëåé. ×åì áîëüøå âû âûæèìàëè ïîòà èç ëþäåé, òåì áîëüøå äåíåã âû äåëàëè⁸.

Ïî îöåíêå àìåðèêàíñêîãî ñîöèîëîãà, åñëè â ñòàðîì ìàññîâîì ïðî- ìûøëåííîì ïðîèçâîäñòâå ãëàâíûì áûëè ìóñêóëû, òî â ðàçâèòûõ âû- ñîêîòåõíîëîãè÷íûõ îòðàñëÿõ ãëàâíûìè ÿâëÿþòñÿ èíôîðìàöèÿ è òâîð÷åñòâî, è ýòî èçìåíÿåò âñå. „Ãðóáîñòü â ïðîöåññå ðàáîòû óæå áîëåå íå ÿâëÿåòñÿ ïðèáûëüíîé – îíà íåïðîèçâîäèòåëüíà”. Êîìïàíèè Òðåòüåé âîëíû íå óâåëè÷èâàþò ñâîè ïðèáûëè ïîñðåäñòâîì âûæèìàíèÿ ïîòà èç ñâîèõ ðàáî÷èõ. Îíè äîñòèãàþò ñâîåé öåëè íå òåì, ÷òî äåëàþò òðóä áîëåå òÿæåëûì, à òåì, ÷òî ðàáîòàþò áîëåå óìåëî⁹.

Âñå èçâåñòíûå ïðèìåðû ïðîöâåòàíèÿ ñâèäåòåëüñòâóþò ïðåæäå âñåãî îá óñïåøíîé òåõíîëîãè÷åñêîé ðåâîëþöèè. Áóäóùåå Ðîññèè íåðàçðûâíî ñâÿçàíî ñ íàó÷íî-òåõíè÷åñêèì ïðîãðåññîì. Åñëè ìû è âïðàâäó ïîéäåì ïî ýòîìó ïóòè, òî äåéñòâèòåëüíî ïîïàäåì â íîâóþ ýêîíîìè÷åñêóþ ýïîõó ñ íîâûìè ñîöèàëüíûìè ñòðóêòóðàìè è íîâûì êà÷åñòâîì æèçíè.

3. „Ìàêñèìàëüíî ÷åñòíî è íåñ÷àñòíî”

Îäèí èç ñåìèíàðîâ Ëàáîðàòîðèè ôèëîñîôñêî-àíòðîïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé â Âîëãîãðàäñêîì ãîñóäàðñòâåííîì óíèâåðñèòåòå áûë ïîñâÿùåí îáñóæäåíèþ ðîìàíîâ È. Áýíêñà Îñèíàÿ ôàáðèêà (1984) è Ï. Çþñêèíäà Ïàðôþìåð (1985). Ïîâûøåííûé èíòåðåñ âûçâàë âîïðîñ

„Êàêèå ôàêòîðû óïðàçäíÿþò ëè÷íîñòü?”. Íà ìîé âçãëÿä, íàçâàííûå ðàáîòû ãîâîðÿò îá îäíîì ãëîáàëüíîì ôàêòîðå, êîòîðûé óíè÷òîæàåò ÷åëîâåêà, ïðåâðàùàåò åãî â áîëüíîå ñóùåñòâî. Ïîçèöèÿ àâòîðà Îñèíîé ôàáðèêè âûðàæàåòñÿ ôðàçîé åå ãåðîÿ, êîòîðûé ïðèçíàåòñÿ íàåäèíå ñ ñîáîé: „Çäåñü ìîæíî ãîâîðèòü ìàêñèìàëüíî ÷åñòíî è íåñ÷àñòíî”. Êñòàòè, îáà àâòîðà

– è Îñèíîé ôàáðèêè, è Ïàðôþìåðà– ãîâîðÿò ìàêñèìàëüíî ÷åñòíî è íåñ÷àñòíî. Èõ ãîëîñ – ãîëîñ ñîâðåìåííîãî ìèðà.

Íå áóäåò ïðåóâåëè÷åíèåì ñêàçàòü, ÷òî îáà ïðîèçâåäåíèÿ óæå ñòàëè êëàññèêîé. Äóìàåòñÿ, ýòî ïðîèçîøëî ïîòîìó, ÷òî âî âñåì ìèðå íå õâàòàåò

8 Î. Òîôôëåð, Áóäóùåå òðóäà, [â:] Íîâàÿ òåõíîêðàòè÷åñêàÿ âîëíà íà Çàïàäå, ïîä ðåä. Ï.Ñ. Ãóðåâè÷à, Ìîñêâà 1986, ñ. 254.

9 Ibidem.

òîãî æèâîãî ñâîéñòâà, êîòîðîå çîâåòñÿ ëþáîâüþ. ×åëîâåê íóæäàåòñÿ â ëþáâè. À äâà ðîìàíà ðàññêàçàëè ìàêñèìàëüíî ÷åñòíî è íåñ÷àñòíî îá îòñóòñòâèè ýòîé ñàìîé ëþáâè.  òàêîì ñëó÷àå íàïðàøèâàåòñÿ ïåðâûé âûâîä: ðîäèòåëè îòâåòñòâåííû çà ñâîèõ äåòåé íå ïîòîìó, ÷òî îíè äàþò èì, ê ïðèìåðó, áîãàòñòâî, à ïðîñòî çà ñâîþ ëþáîâü ê íèì. Ïàðåíü èç Îñèíîé ôàáðèêè ôàíòàñòè÷åñêè ïðåçèðàåò ñâîþ ìàòü, îíà ðèñóåòñÿ êàêîé-òî è ãäå- òî ïîðõàþùåé áàáî÷êîé; ðåáåíîê íåíàâèäèò åå àäåêâàòíî, ïîñêîëüêó îíà ñîâåðøåííî ê íåìó áåçðàçëè÷íà. Âñå åãî ïîâåäåíèå äåòåðìèíèðîâàíî ýòîé íåëþáîâüþ.

Îòåö æå ðåáåíêà âèäèò â íåì òîëüêî îäíî – îáúåêò äëÿ ñâîèõ ýêñïå- ðèìåíòîâ. Íî âåäü ýòî àáñóðä. Äîïóñòèì, ÷òî âåñü ìèð æèâåò ïî àíàëî- ãè÷íîìó ðåöåïòó: äåòè ñóòü ëèøü îáúåêòû íàøèõ ýêñïåðèìåíòîâ, ê ïðèìå- ðó, äëÿ ïðîâåðêè îáðàçîâàòåëüíûõ òåõíîëîãèé. Ìû ñìîòðèì íà æèâûõ ëþäåé êàê íà ïðåäìåò ýêñïåðèìåíòèðîâàíèÿ. À òåïåðü ñïðîñèì: êàê áóäåò îòíîñèòüñÿ êî ìíå òîò îáúåêò, íà êîòîðîì ÿ ñòàâëþ îïûòû? Áýíêñ ïîêàçàë:

êîãäà ìû ýêñïåðèìåíòèðóåì íà ëþäÿõ, ìû ïîëó÷àåì „îñèíóþ ôàáðèêó”.

 ðîìàíå Ïàðôþìåð çàïàõ ÷åëîâåêà åñòü íå òîëüêî íåêàÿ ñóùíîñòü

÷åëîâåêà, íî è ñóáñòàíöèÿ ëþáâè. Ïðåäñòàâüòå, êàæäûé ÷åëîâåê èìååò ÷òî- òî â ñåáå, çà ÷òî åãî ëþáÿò, à Ïàðôþìåð îäèí âî âñåì ìèðå íå èìåë ýòîãî êà÷åñòâà. Íî îí ïûòàëñÿ ëþáèòü äðóãèõ, îí ÷óâñòâîâàë íå÷òî ñâÿòîå, ÷èñòîå (íå îò âñåõ ëþäåé, âñå ëþäè âîíÿþò), èäóùåå îò äåâóøåê, – èìåííî îò íèõ øëî ÷òî-òî óíèêàëüíî ñâåæåå, è âîò èìåííî ýòî îí õîòåë ñóáñòàíòèâèðîâàòü, óâåêîâå÷èòü.

Êàêîå æå ýòî íåñ÷àñòüå: ÷åëîâåê æèâåò-æèâåò, à íå ìîæåò ïîëþáèòü;

÷åëîâåê æèâåò-æèâåò, íî åãî íå ìîãóò ïîëþáèòü – îí â ñåáå íå èìååò òîãî

„çàïàõà”, ò.å. òîé ñóùíîñòè, çà êîòîðóþ ìîæíî ïîëþáèòü. Ýòî íè ñ ÷åì íå ñðàâíèìàÿ áåäà. Åñëè æå ìû íå õîòèì ñîãëàñèòüñÿ ñ äàííûì òåçèñîì,

– õóäîæíèê íàì äîêàçûâàåò, ÷òî ýòî äåéñòâèòåëüíî áåäà.

Ïàðôþìåð â ïîñëåäíåé ñöåíå âûëèâàåò íà ñåáÿ ôëàêîíû çàïàõîâ, êîòîðûå âûçûâàþò ëþáîâü, ò.å. îí êàê áû ïðèêëåèâàåò ê ñåáå ñóáñòàíöèþ ëþáâè, è åãî ñæèðàþò îò ëþáâè. Çäåñü ëþáîâü ïîíèìàåòñÿ êàê îáëàäàíèå, îäíàêî, ñîãëàñíî Ý. Ôðîììó, ýòî ëîæíîå ïîíèìàíèå ëþáâè. Íî âîò ýòî ëîæíîå ïîíèìàíèå è ïðèâîäèò ê ïîåäàíèþ. Îêàçûâàåòñÿ, ëþáèòü-òî íåëüçÿ, îäíîâðåìåííî ïîåäàÿ ïðåäìåò ñâîåé ëþáâè. Âîçíèêàåò âîïðîñ: à êàê ìîæíî? êàê ìîæíî ëþáèòü êîãî-òî, ÷òîáû åãî â òî æå âðåìÿ íå ïîåäàòü?

À Ïàðôþìåð ïîåäàë.  òîì ñìûñëå, ÷òî îí óáèâàë äåâóøåê è ïðèñâàèâàë èõ çàïàõ-ñóùíîñòü. Îí, âèäèìî, ïîëàãàë, ÷òî ëþáèò. Êñòàòè ãîâîðÿ, îí è íå ìî㠄ëþáèòü” èíà÷å.  ýòîì åãî íåñ÷àñòüå. Îí íå ìîæåò ëþáèòü, è åãî íå ìîãóò ëþáèòü. Ïàðôþìåð ñòðàäàë îòòîãî, ÷òî îí íå ðîæäåí ñ òåì, çà ÷òî åãî ìîæíî áûëî ïîëþáèòü. Îêàçûâàåòñÿ, ÷åëîâåêó äëÿ íîðìàëüíîãî áûòèÿ íóæíû îïðåäåëåííûå êà÷åñòâà, ÷òîá åãî ïðîñòî ëþáèëè.

Ïî÷åìó æå ýòà êíèãà ñòîëü ïîïóëÿðíà? Íà ìîé âçãëÿä, ïîòîìó, ÷òî ìàëî êòî ìîæåò ëþáèòü, íî âñå õîòÿò çíàòü, ÷òó çíà÷èò ëþáèòü è áûòü ëþáèìûì.

Ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî ëþäåé â ìèðå íå çíàþò, ÷òî ýòî òàêîå.

Îêàçûâàåòñÿ, ìû ìîæåì ëèøü îáëàäàòü äðóãèì, ïîæèðàòü äðóãîãî è òóò æå çàÿâëÿòü, ÷òî ìû åãî ëþáèì. Íèùèå, ñîæðàâøèå Ïàðôþìåðà, ïðèçíàëèñü:

„Ìû õîòÿ áû îäíî ÷òî-òî ñäåëàëè â ýòîì ìèðå îò ëþáâè”.

Òàê ÷òî æå íóæíî ñäåëàòü, ÷òîáû óïðàçäíèòü ëè÷íîñòü? Îíà óïðà- çäíÿåòñÿ îòñóòñòâèåì ëþáâè. Áåç ëþáâè èñ÷åçàåò ëè÷íîñòü.

Îáà íàçâàííûõ ðîìàíà ìîæíî îáúåäèíèòü ýòîé òåìîé.  íèõ íåñ÷àñòüå

÷åëîâå÷åñêèõ ñóùåñòâ îáóñëîâëåíî îòñóòñòâèåì ëþáâè, òàì íåò óâàæåíèÿ ê ÷åëîâåêó. Îáà ðîìàíà ïî-ñâîåìó ñâèäåòåëüñòâóþò: ëþáîâü äåëàåò

÷åëîâåêà ÷åëîâåêîì.

Ãóìàíèçì åñòü ýíòåëåõèÿ ÷åëîâå÷åñêîé ïðèðîäû. Äâå ïå÷àëüíûõ ïîâåñòè ïî-ñâîåìó ïîäòâåðæäàþò ýòîò ìîé ïîñòóëàò. Åñëè íå ñòàíåì îòíîñèòüñÿ ñ óâàæåíèåì ê ÷åëîâåêó, åñëè ó íàñ íå áóäåò îáûêíîâåííîãî

÷óâñòâà ëþáâè, òî ìû íåïðåìåííî áóäåì ïîëó÷àòü óðîäîâ ïî èìåíè Ãðåíóé è ïð. Îäíàêî ëþáîâü – ýòî íå îáëàäàíèå, íå ïîæèðàíèå, à íå÷òî äðóãîå.

Àíòðîïîôàãèÿ íå òîæäåñòâåííà ëþáâè.

Íåñëó÷àéíî Ôðîìì ãîâîðèò îá èñêóññòâå ëþáâè, êîãäà â îòíîøåíèÿõ ñîõðàíÿåòñÿ ñâîáîäà, àâòîíîìíàÿ èíäèâèäóàëüíîñòü è â òî æå âðåìÿ åäèíñòâî ìåæäó ëþäüìè. È åñëè ñåãîäíÿ òàêîå èñêóññòâî îòñóòñòâóåò èëè ñîñòàâëÿåò âåëè÷àéøóþ ðåäêîñòü, òî ìû íåèçáåæíî ïîëó÷àåì íåãàòèâíûå ðåçóëüòàòû, è íå òîëüêî â õóäîæåñòâåííîì èçîáðàæåíèè. Î÷åâèäíî, ëþáîâü íå ìîæåò è íå äîëæíà ïðèâîäèòü ê óïðàçäíåíèþ äðóãîãî ÷åëîâåêà. Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ Îòåëëî íå ëþáèò Äåçäåìîíó, ïîñêîëüêó åå ãóáèò.

À ñîæðàâøèå Ãðåíóÿ ÿêîáû îò ëþáâè ïðîñòî íå âåäàëè, ÷òî òâîðèëè. È åñëè ïîäîáíàÿ ïðàêòèêà èìååò øèðîêîå ðàñïðîñòðàíåíèå, òî ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ìíîãèå â ýòîì ìèðå íå óìåþò ëþáèòü. Ìû íå çíàåì ìåòàôèçèêè óâàæåíèÿ ê ÷åëîâåêó.

4. Ïðèðîäà ÷åëîâåêà è îêîí÷àòåëüíûå ñóæäåíèÿ î íåì

Ïîíèìàíèå ÷åëîâåêà êàê homo creans äåëàåò âåñüìà ïðîáëåìàòè÷íûìè îêîí÷àòåëüíûå ñóæäåíèÿ î íåì. Âèäû îêîí÷àòåëüíûõ îöåíîê ðàçíîîáðàçíû.

Ïîìèìî ÷èñòî òåîðåòè÷åñêèõ îïðåäåëåíèé ê íèì ìîæíî îòíåñòè óáèéñòâî, ñàìîóáèéñòâî, ñìåðòíóþ êàçíü, ïîæèçíåííîå çàêëþ÷åíèå, ýâòàíàçèþ, âîéíó, ãåíîöèä è ïðî÷èå ïðèåìû ðàñïûëåíèÿ ëþäåé. Ýòè è äðóãèå „êàòåãîðè-

÷åñêèå” äåéñòâèÿ ÿâëÿþòñÿ ïîâñåäíåâíîé ïðàêòèêîé ñîâðåìåííîãî ìèðà.

Ïðè ýòîì, êàê ïðàâèëî, çà ãðóáûì ôèçè÷åñêèì íàñèëèåì ñòîèò èçÿùíîå

ñïåêóëÿòèâíîå îáîñíîâàíèå. Îäíàêî ïîäîáíûå âåðäèêòû íåäîïóñòèìû ñ òî÷êè çðåíèÿ ãóìàíèñòè÷åñêîé ôèëîñîôñêîé àíòðîïîëîãèè. Ñóùåñòâóþò ìåòàôèçè÷åñêèå àðãóìåíòû ïðîòèâ êàêèõ-ëèáî îêîí÷àòåëüíûõ îöåíîê ëè÷íîñòè, â òîì ÷èñëå ïðîòèâ ñìåðòíîé êàçíè, êîòîðàÿ ñïðàâåäëèâî òðàêòóåòñÿ êàê ïðåäåëüíîå îò÷óæäåíèå îáùåñòâîì „ñâîåé ÷àñòèöû” ñàìûì äèêèì ïóòåì.

4.1. Ìåòàôèçè÷åñêèé àðãóìåíò ïðîòèâ ñìåðòíîé êàçíè

Ìû íè÷åãî íå ñóìååì ñäåëàòü, åñëè íå áóäåì çíàòü, èìååì ëè ïðàâî óáèâàòü áëèæíåãî èëè äàâàòü ñâîå ñîãëàñèå íà åãî óáèéñòâî.

À. Êàìþ

×åëîâå÷åñêàÿ ìûñëü íàêîïèëà íåìàëî ñâèäåòåëüñòâ ïðîòèâ ñìåðòíîé êàçíè. Ïåðâûì èñòîðè÷åñêè çíà÷èìûì âûñòóïëåíèåì ïðîòèâ íåå ñ÷èòàåòñÿ êíèãà èòàëüÿíñêîãî þðèñòà ×. Áåêêàðèà Î ïðåñòóïëåíèÿõ è íàêàçàíèÿõ (1764). Àâòîð èñõîäèò èç òîãî, ÷òî âïå÷àòëåíèå ïðîèçâîäèò íå ñòîëüêî ñòðîãîñòü íàêàçàíèÿ, ñêîëüêî åãî íåèçáåæíîñòü. Îí ñïðàøèâàåò: „×òî ýòî çà ïðàâî óáèâàòü ñåáå ïîäîáíûõ, ïðèñâîåííîå ëþäüìè?”. Ïî åãî ìíåíèþ, ñìåðòíàÿ êàçíü íå îñíîâàíà íà ïðàâå, à ÿâëÿåòñÿ „âîéíîé íàöèè ñ ãðàæäàíèíîì, ñ÷èòàþùåé íåîáõîäèìûì èëè ïîëåçíûì óíè÷òîæèòü åãî æèçíü”¹⁰.

Áåêêàðèà ïðèâîäèò ñëåäóþùèå äîâîäû â ïîëüçó îòìåíû ñìåðòíîé êàçíè.

Âî-ïåðâûõ, ïðè ñïîêîéíîì ãîñïîäñòâå çàêîíîâ, ïðè òàêîì îáðàçå ïðàâëå- íèÿ, êîòîðûé îòâå÷àåò æåëàíèÿì âñåé íàöèè, íåò íåîáõîäèìîñòè óíè÷òîæàòü ãðàæäàíèíà. Âî-âòîðûõ, îïûò âåêîâ ïîêàçûâàåò, ÷òî ñìåðòíàÿ êàçíü íå îñòàíàâëèâàëà ïðåñòóïíèêîâ. Ïîýòîìó îíà íå ìîæåò áûòü äåéñòâåííûì ñðåäñòâîì óñòðàøåíèÿ è óäåðæàíèÿ äðóãèõ îò ñîâåðøåíèÿ ïðåñòóïëåíèÿ. Â-òðåòüèõ, ñìåðòíàÿ êàçíü ïîäàåò ëþäÿì ïðèìåð æåñòîêîñòè è òåì ñàìûì ñïîñîáñòâóåò ñîâåðøåíèþ íîâûõ ïðåñòóïëåíèé. Â-÷åòâåðòûõ, íåîáõîäèìîñòü ñìåðòíîé êàçíè íåëüçÿ îáîñíîâûâàòü òåì, ÷òî îíà ñóùåñòâîâàëà ïî÷òè âî âñå âðåìåíà. ×åëîâå÷åñêèå æåðòâîïðèíîøåíèÿ áûëè â îáû÷àå ïî÷òè ó âñåõ íàöèé, íî êòî æå îñìåëèòñÿ îïðàâäûâàòü èõ?¹¹

Ïîçæå Áåêêàðèà äîáàâèë åùå îäèí àðãóìåíò: ñóäåáíàÿ îøèáêà ïðè ñìåðòíîì ïðèãîâîðå, â îòëè÷èå îò äðóãèõ âèäîâ íàêàçàíèÿ, íå ñìîæåò áûòü èñïðàâëåíà. Âìåñòå ñ òåì Áåêêàðèà ñ÷èòàë, ÷òî áûâàþò òàêèå îáñòîÿòåëüñòâà, ïðè êîòîðûõ ñìåðòíàÿ êàçíü ÿâëÿåòñÿ íåîáõîäèìîñòüþ:

10 ×. Áåêêàðèà, Î ïðåñòóïëåíèÿõ è íàêàçàíèÿõ, Ìîñêâà 1939, ñ. 314–315.

11 Ibidem, ñ. 316–331.

êîãäà íàöèÿ âîçâðàùàåò èëè òåðÿåò ñâîþ ñâîáîäó, âî âðåìÿ àíàðõèè, êîãäà áåñïîðÿäîê çàìåíÿåò çàêîíû¹².

Ðóññêèå þðèñòû, ïîëèòèêè è ïèñàòåëè, âûñòóïàâøèå çà îòìåíó ñìåðòíîé êàçíè, íå òîëüêî àêòèâíî èñïîëüçîâàëè àðãóìåíòû Áåêêàðèà, íî è ïðåäëàãàëè ñâîè äîâîäû. Òàê, Â.Ñ. Ñîëîâüåâ (1853–1900) äîêàçûâàë, ÷òî ñìåðòíàÿ êàçíü åñòü „äåéñòâèå íå÷åñòèâîå, áåñ÷åëîâå÷íîå è ïîñòûäíîå”.

Âî-ïåðâûõ, ñìåðòíàÿ êàçíü íå÷åñòèâà, òàê êàê ïî ñâîåé áåçîòíîñèòåëüíîñòè è îêîí÷àòåëüíîñòè îíà åñòü ïðèñâîåíèå ÷åëîâå÷åñêîé þñòèöèåé òîãî àáñîëþòíîãî õàðàêòåðà, êîòîðûé ìîæåò ïðèíàäëåæàòü òîëüêî ñóäó Áîæèþ. Ïðåäíàìåðåííî è îáäóìàííî âû÷åðêèâàÿ ýòîãî

÷åëîâåêà èç ÷èñëà æèâûõ, îáùåñòâî çàÿâëÿåò: ÿ çíàþ, ÷òî ýòîò ÷åëîâåê áåçóñëîâíî âèíîâåí â ïðîøåäøåì, áåçóñëîâíî íåãîäåí â íàñòîÿùåì è áåçóñëîâíî íåèñïðàâèì â áóäóùåì. À òàê êàê íà ñàìîì äåëå íå òîëüêî î áóäóùåé íåèñïðàâèìîñòè ýòîãî ÷åëîâåêà, íî è î åãî ïðîøåäøåé âèíîâíîñòè îáùåñòâó íè÷åãî âïîëíå äîñòîâåðíî íåèçâåñòíî, ÷òî äîñòà- òî÷íî äîêàçûâàåòñÿ ìíîãèìè ñóäåáíûìè îøèáêàìè, òî ýòî åñòü ÿâíî íå-

÷åñòèâîå ïîñÿãàòåëüñòâî íà ïðåäåëû âå÷íûå è „ñëåïîå áåçóìèå ÷åëî- âå÷åñêîé ãîðäîñòè”, ñòàâÿùåé ñâîå îòíîñèòåëüíîå çíàíèå è óñëîâíóþ ñïðàâåäëèâîñòü íà ìåñòî âñåâèäÿùåé ïðàâäû Áîæåñòâåííîé.

Âî-âòîðûõ, ñ÷èòàåò Ñîëîâüåâ, ñìåðòíàÿ êàçíü áåñ÷åëîâå÷íà.  ÷åëîâåêå èìååòñÿ ïðåäåë, íåïðèêîñíîâåííûé è íåóïðàçäíÿåìûé èçâíå: ýòî – æèçíü

÷åëîâåêà. Íî, ñïðàâåäëèâî óæàñàÿñü ïåðåä óáèéñòâîì, îáùåñòâî îòâå÷àåò ñìåðòíîé êàçíüþ, ò.å. íîâûì óáèéñòâîì. Ïî êàêîé æå ýòî ëîãèêå

– ïîâòîðåíèå çëà åñòü äîáðî? – ñïðàøèâàåò ôèëîñîô. Ïî åãî îïðåäåëåíèþ, ñìåðòíàÿ êàçíü åñòü óáèéñòâî êàê òàêîâîå, àáñîëþòíîå óáèéñòâî, òî åñòü ïðèíöèïèàëüíîå îòðèöàíèå êîðåííîãî íðàâñòâåííîãî îòíîøåíèÿ ê ÷åëîâåêó.

Â-òðåòüèõ, ñìåðòíàÿ êàçíü èìååò ïîñòûäíûé õàðàêòåð, êàê ýòî âèäíî èç âñåîáùåãî ïðåçðåíèÿ ê ïàëà÷ó, êîòîðûé, íè÷åì íå ðèñêóÿ, óáèâàåò çàðàíåå îáåçîðóæåííîãî è ñâÿçàííîãî ÷åëîâåê๳.

Äàëåå Ñîëîâüåâ óêàçûâàåò íà òî, ÷òî ñìåðòíàÿ êàçíü îòðèöàåò ïðàâî â ñàìîì åãî ñóùåñòâå. Ïî åãî ìíåíèþ, ñóùíîñòü ïðàâà ñîñòîèò â ðàâíîâåñèè äâóõ èíòåðåñîâ: ëè÷íîé ñâîáîäû è îáùåñòâåííîãî áëàãà.

Îòñþäà âûòåêàåò, ÷òî èíòåðåñ îáùåãî áëàãà ìîæåò òîëüêî îãðàíè÷èâàòü ëè÷íóþ ñâîáîäó êàæäîãî, íî íè â êîåì ñëó÷àå íå óïðàçäíÿòü åå, èáî òîãäà âñÿêîå ðàâíîâåñèå ìåæäó íèìè èñ÷åçàåò. Ïîýòîìó çàêîíû, äîïóñêàþùèå

12 Ñì.: Ô.Ì. Ðåøåòíèêîâ, Ñìåðòíàÿ êàçíü â êàïèòàëèñòè÷åñêèõ ñòðàíàõ (èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü), [â:] Ñìåðòíàÿ êàçíü: çà è ïðîòèâ, Ïîä ðåä. Ñ.Ã. Êåëèíîé, Ìîñêâà 1989, ñ. 466–467.

13 Â.Ñ. Ñîëîâüåâ, Î ñìåðòíîé êàçíè, [â:] ibidem, ñ. 176–180.

ñìåðòíóþ êàçíü èëè ïîæèçíåííîå çàêëþ÷åíèå, íå ìîãóò áûòü îïðàâäàíû ñ þðèäè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ¹⁴.

Ñóùåñòâóþò è äðóãèå âåñîìûå àðãóìåíòû ïðîòèâ ñìåðòíîé êàçíè, êîòîðàÿ â ðóññêîé ëèòåðàòóðå îöåíèâàëàñü êàê ïðåñòóïëåíèå (À.È. Ãåðöåí), êàê „îñòàòîê ñòàðîãî âàðâàðñòâà” (Â.Ä. Íàáîêîâ), êàê „óáèéñòâî ðàäè óáèéñòâà” (Ñ.Í. Áóëãàêîâ). Ñîãëàñíî Áåðäÿåâó, ñìåðòíàÿ êàçíü óáèâàåò íå òîëüêî ÷åëîâåêà, íî è Áîãà¹⁵.  ñîâðåìåííûõ äèñêóññèÿõ óêàçûâàþò, íàïðèìåð, íà òî, ÷òî ñìåðòíàÿ êàçíü íå ÿâëÿåòñÿ íàêàçàíèåì â ñîáñòâåííîì ñìûñëå ñëîâà, òàê êàê î íàêàçàíèè (ïðèíóæäåíèè) ìîæíî ãîâîðèòü ëèøü äî òîãî ìîìåíòà, ïîêà ñóùåñòâóåò îáúåêò ïðèíóæäåíèÿ. Êàçíü òàêîé îáúåêò ëèêâèäèðóåò.

Ìåæäó òåì âûñøàÿ ìåðà íàêàçàíèÿ ïðèìåíÿåòñÿ â ðàçëè÷íûõ ñòðàíàõ, äèñêóññèè ïî ýòîé ïðîáëåìå àêòóàëüíû è â Ðîññèè.  äîïîëíåíèå ê èìåþùèìñÿ äîâîäàì ìîæíî ïðåäëîæèòü ìåòàôèçè÷åñêèé àðãóìåíò ïðîòèâ ñìåðòíîé êàçíè. Åãî ñóòü çàêëþ÷àåòñÿ â ñëåäóþùåì.

Âî-ïåðâûõ, ÷åëîâåê îáëàäàåò òâîð÷åñêèì èìïóëüñîì, áëàãîäàðÿ ÷åìó îí ñïîñîáåí ê ñàìîðàçâèòèþ. ×åëîâåê åñòü ïîñòîÿíñòâî-â-ñòàíîâëåíèè. Ïîêà ìû æèâåì, ó íàñ âñåãäà ñîõðàíÿåòñÿ „÷óäåñíàÿ” âîçìîæíîñòü òâîðèòü ñåáÿ è ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â ñîçèäàíèè âíåøíåãî ìèðà. Âî-âòîðûõ, îêðóæàþùàÿ ñðåäà ïîñòîÿííî ïðåäîñòàâëÿåò ÷åëîâåêó íîâûå îáúåêòèâíûå âîçìîæíîñòè.

Êîíå÷íî, ýòè âîçìîæíîñòè íåðàâíîöåííû â ðàçíîå âðåìÿ è â ðàçëè÷íûõ óñëîâèÿõ, íî âàæíî òî, ÷òî îíè âñåãäà èìåþòñÿ. Ïîëíîå îòñóòñòâèå âîçìîæíîñòåé îçíà÷àëî áû ïîëíîå îòñóòñòâèå áûòèÿ. Â-òðåòüèõ, ÷åëîâåê âçàèìîäåéñòâóåò ñ èçìåíÿþùåéñÿ ñðåäîé, è áóäóùèå ðåçóëüòàòû ýòîãî âçàèìîäåéñòâèÿ íå ïðåäîïðåäåëåíû è çàðàíåå íå ìîãóò áûòü òî÷íî èçâåñòíû. Âìåñòå ñ ðàçâèòèåì èíäèâèäîâ èçìåíÿþòñÿ èõ ñóùåñòâîâàíèå è ñóùíîñòü. ×åëîâåê ñòàíîâèòñÿ òåì, êåì îí ñòàíîâèòñÿ.

Òàêèì îáðàçîì, íèêòî â ýòîì ìèðå íå ìîæåò äàâàòü îêîí÷àòåëüíûõ îöåíîê ÷åëîâåêó, ïîêà îí æèâ. Ñìåðòíàÿ êàçíü ÿâëÿåòñÿ ðàçíîâèäíîñòüþ òàêèõ îöåíîê. Ñëåäîâàòåëüíî, ñìåðòíûõ ïðèãîâîðîâ áûòü íå äîëæíî. Îíè îøèáî÷íû ñ òî÷êè çðåíèÿ ìåòàôèçèêè óâàæåíèÿ ê ÷åëîâåêó.

4.2. Ôèíàëüíûå îïðåäåëåíèÿ è ãóìàíèçì

Êîíå÷íî, ðåøàþùèì îñíîâàíèåì íåäîïóñòèìîñòè îêîí÷àòåëüíûõ îöåíîê ÷åëîâåêà ÿâëÿåòñÿ åãî òâîð÷åñêàÿ ïðèðîäà (÷åëîâåê åñòü homo cre- ans). Åñëè ÷åëîâåê ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ëèøü èíåðòíûé ìåõàíèçì, òî êàêèì áû íè áûë êàëåéäîñêîï âíåøíèõ âîçìîæíîñòåé, ïàññèâíîå ñóùåñòâî íå â ñîñòîÿíèè èõ èñïîëüçîâàòü, âîçäåéñòâîâàòü íà ìèð, èçìåíÿòü åãî è ñåáÿ.

14 Ibidem, ñ. 180–181.

15 Í.À. Áåðäÿåâ, Êàçíü è óáèéñòâî, [â:] ibidem, ñ. 202.

Ìåæäó òåì îêîí÷àòåëüíûå ïðèãîâîðû âåñüìà ðàñïðîñòðàíåíû. Çà íèìè ñòîèò îïðåäåëåííàÿ ìåòîäîëîãèÿ. Èçâåñòíà äóõîâíàÿ òðàäèöèÿ, êîòîðàÿ

÷åëîâåêó îñòàâëÿåò òîëüêî ïàññèâíîñòü è ñòðàäàíèå, à àêòèâíîñòü è òâîð÷åñòâî ïðèïèñûâàåò íåêîåìó ñâåðõ÷åëîâåêó.

Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ ÷åëîâåê åñòü ãëèíà, îí íå èìååò îáúåêòèâíîé öåííîñòè, ïîñêîëüêó îí âñåãî ëèøü òâàðü, à íå òâîðåö. Ïîýòîìó äëÿ ñâîåãî èçáàâëåíèÿ ÷åëîâåêó ðåêîìåíäóåòñÿ ïðåêðàòèòü ñâîå áåñïåðñïåêòèâíîå ñóùåñòâîâàíèå è ñòàòü ñâåðõ÷åëîâåêîì.

Ñ äàííîé òðàäèöèåé ñâÿçàíî òåîðåòè÷åñêîå íàïðàâëåíèå (ïîæàëóé, ñî âðåìåíè Äåêàðòà), êîòîðîå âèäèò â ÷åëîâåêå ìàøèíó, íåêèé ñëîæíûé ìåõàíèçì, íàêîíåö, êîìïüþòåð. Îäíàêî ôèëîñîôèÿ, íèçâîäÿ ÷åëîâåêà äî óðîâíÿ ìàøèíû, ïîñòóïàåò âåñüìà îïðîìåò÷èâî. Âî-ïåðâûõ, îíà îòðèöàåò

÷åëîâåêà ðàíüøå âñåõ äðóãèõ „íèãèëèñòîâ”. Íàïðèìåð, êîãäà óáèéöà íàñòèãàåò ñâîþ æåðòâó èëè ãîñóäàðñòâî êàçíèò ïðåñòóïíèêà, òî îíè â ñâîåì äåëå ìîãóò ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ äîñòàòî÷íî ñïîêîéíî: îíè ðàñïðàâëÿþòñÿ íå ñ ÷åëîâåêîì, íî ñ íåêèì ìåõàíèçìîì. Ôèëîñîôèÿ ðàíüøå âñåõ èíñòàíöèé óïðàçäíèëà ÷åëîâåêà â ÷åëîâåêå, îíà ðåäóöèðîâàëà åãî äî óðîâíÿ ìåõàíèçìà, à çàòåì îáúÿâèëà: Ecce Homo. Íî ïðè ýòîì òåîðèÿ çàáûâàåò, ÷òî ñâîåé ñîáñòâåííîé ðåäóêöèåé îí óæå „óáèëà” æèâîãî ÷åëîâåêà.

Âî-âòîðûõ, ôèëîñîôñêàÿ àíòðîïîëîãèÿ, íèçâîäÿ ÷åëîâåêà ê äðóãîìó îáúåêòó, òåðÿåò ñâîé ïðåäìåò èññëåäîâàíèÿ, ñâîþ îðèãèíàëüíîñòü. Èíà÷å ãîâîðÿ, êîãäà àíòðîïîëîãèÿ òåîðåòè÷åñêè óíè÷òîæàåò ÷åëîâåêà, îíà óïðàçäíÿåò ñàìó ñåáÿ, ò.å. îñóùåñòâëÿåò reductio ad absurdum.

Èòàê, ôèëîñîôèÿ, îáúÿâëÿÿ ÷åëîâåêà ïîëóìåðòâûì ìåõàíèçìîì, ñàíêöèîíèðóåò ñîîòâåòñòâóþùåå ïðàêòè÷åñêîå îòíîøåíèå ê íåìó. Åñëè

÷åëîâåê ïîíèìàåòñÿ êàê ãëèíà èëè êîìïüþòåð, òî îí ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê íåæèâîé. Êîãäà ôèëîñîôèÿ îòêàçûâàåò ÷åëîâåêó â ñïîñîáíîñòè òâîðèòü ñåáÿ, îíà ñàíêöèîíèðóåò åãî „ðàñïûëåíèå”.  ñàìîì äåëå, ñ òàêèì ñóùåñòâîì ìîæíî îáðàùàòüñÿ äîñòàòî÷íî ïðîèçâîëüíî: âåäü ïåðåä íàìè â ëó÷øåì ñëó÷àå – ïîëó÷åëîâåê. Ñëåäîâàòåëüíî, ÷åëîâåê ñàì ïî ñåáå ëèøàåòñÿ âíóòðåííåé öåííîñòè, è ïîýòîìó åãî ìîæíî ëåãêî ëèêâèäèðîâàòü, ñëîâíî èñïîð÷åííûé êàëüêóëÿòîð.

Îäíàêî ÷åëîâåê – íå ãëèíà è íå êîìïüþòåð. ×åëîâåê åñòü ÷åëîâåê, è åãî íóæíî ïîíÿòü èìåííî êàê ÷åëîâåêà. Ýòà çàäà÷à ãîðàçäî ñëîæíåå, ÷åì ïðàêòèêà óïðîùåíèÿ. Êîíå÷íî, ìîæíî íàéòè îïðàâäàíèå: ñîöèàëüíûå îáñòîÿòåëüñòâà äåëàþò èç ÷åëîâåêà ãîâîðÿùåå îðóäèå èëè ìóòàíòà, à ó÷åíûå ëèøü äîáðîñîâåñòíî ïðîòîêîëèðóþò äàííîå ïîëîæåíèå. Íî ýòî îïðàâäàíèå íå ñîâñåì óáåäèòåëüíî. Åñëè ó÷åíûå äîãàäûâàþòñÿ îá èñêàæåíèè ÷åëî- âå÷åñêîé ñóùíîñòè âíåøíèìè ôàêòîðàìè, òî çà÷åì ïðèðîäó ÷åëîâåêà âñåöåëî ñâîäèòü ê ýòîìó èñêàæåíèþ? Ó÷åíûì ñëåäóåò èçó÷àòü è çíàòü òå îêðóæàþùèå óñëîâèÿ, êîòîðûå îïòèìàëüíû äëÿ ðàçâèòèÿ ÷åëîâåêà, à íå ðîáîòà.

Ðàçóìååòñÿ, ñóùåñòâóþò îïðåäåëåííûå ñîöèàëüíûå, ýêîíîìè÷åñêèå, ïîëèòè÷åñêèå è ïñèõîëîãè÷åñêèå ïðè÷èíû, òîëêàþùèå ÷åëîâåêà íà óáèéñòâî èëè ñàìîóáèéñòâî. Íå íóæíî ïðåâðàùàòü ÷åëîâåêà â íè÷òî, è òîãäà íå ïðèäåòñÿ óäèâëÿòüñÿ, êóäà ïîäåâàëîñü åãî òâîð÷åñêîå íà÷àëî.

Ïîýòîìó íå òîëüêî ôèëîñîôèÿ, íî òàêæå è ôèëîñîôèÿ îòâåòñòâåííà çà îêîí÷àòåëüíûå îöåíêè ïîëèòèêîâ, ñóäåé, âðà÷åé è äðóãèõ „àðáèòðîâ”.

Åñëè ôèëîñîôèÿ íå õî÷åò íåñòè íà ñåáå ýòîò ãðåõ, åé íå ñëåäóåò õîòÿ áû êîñâåííî, îòäàëåííî, íàìåêîì (ò.å. ñâîèìè èñõîäíûìè àêñèîìàìè) óòâåðæäàòü â ìèðå íàñèëüñòâåííîå, èñêóññòâåííîå ïðåêðàùåíèå æèçíè.

Ôèëîñîôèÿ íå äîëæíà áûòü ïîìîùíèêîì ñìåðòè, îíà äîëæíà áûòü ñî- òâîðöîì æèçíè. Ïîíèìàíèå ÷åëîâåêà êàê homo creans çàïðåùàåò îêîí÷àòåëüíûå ñóæäåíèÿ î íåì. Ïîýòîìó ôèëîñîôèè ëó÷øå âîçäåðæèâàòüñÿ îò îêîí÷àòåëüíûõ îöåíîê æèâîãî ÷åëîâåêà (÷åëîâå÷åñòâà), îíà íå äîëæíà âûíîñèòü åìó ñâîé îêîí÷àòåëüíûé, ò.å. ôàêòè÷åñêè ñìåðòíûé ïðèãîâîð.

 ýòîì âîçäåðæàíèè áóäåò âûðàæàòüñÿ íå ñëàáîñòü ìåòàôèçèêè èëè

÷åëîâå÷åñêîãî ðàçóìà, íî èõ ñèëà è ìóäðîñòü, óâàæåíèå ê ÷åëîâåêó è áåñêîíå÷íîé ïðèðîäå.

Ì. Øåëåð ðàçäåëÿë ìíåíèå Ë. ôîí Ðàíêå: „×åëîâå÷åñòâî íåñåò â ñåáå íåîãðàíè÷åííîå ÷èñëî âîçìîæíîñòåé ðàçâèòèÿ – îíî òàèíñòâåííåå è âåëè÷åñòâåííåå, ÷åì îáû÷íî äóìàþò”. Ïî Øåëåðó, ÷åëîâåê – íå âåùü, îí åñòü íàïðàâëåíèå äâèæåíèÿ ñàìîãî óíèâåðñóìà, ñàìîé åãî îñíîâû¹⁶.

Òåìà îêîí÷àòåëüíûõ ñóæäåíèé î ÷åëîâåêå òåñíî ñâÿçàíà ñ ïðîáëåìîé ñâîáîäû âîëè. Ïî ìíåíèþ Ôðîììà, òðàäèöèîííàÿ òðàêòîâêà âîïðîñà î ñâîáîäå âîëè ñòðàäàëà îò íåäîñòàòî÷íîãî êîëè÷åñòâà ýìïèðè÷åñêèõ ïñèõîëîãè÷åñêèõ äàííûõ. Âñëåäñòâèå ýòîãî ïðîáëåìà ðàññìàòðèâàëàñü â ñàìîì îáùåì âèäå. Ôðîìì ïðåäëàãàåò ïîä ñâîáîäîé âîëè ïîíèìàòü ñâîáîäó âûáîðà.  òàêîì ñëó÷àå âîïðîñ ñâîäèòñÿ ê òîìó, ñâîáîäåí ëè

÷åëîâåê âûáèðàòü ìåæäó àëüòåðíàòèâíûìè âîçìîæíîñòÿìè.

Îòâåò ïñèõîàíàëèòèêà óòâåðäèòåëåí: „×åëîâåê ìîæåò âûáèðàòü ìåæäó äâóìÿ âîçìîæíîñòÿìè: èäòè íàçàä èëè äâèãàòüñÿ âïåðåä”. Íà êàæäîé ñòóïåíè ðàçâèòèÿ ïåðåä ÷åëîâåêîì âîçíèêàþò íîâûå ïðîòèâîðå÷èÿ, êîòîðûå ïðèíóæäàþò åãî èñêàòü íîâûå ðåøåíèÿ. Ýòîò ïðîöåññ áóäåò ïðîäîëæàòüñÿ, ïîêà ÷åëîâåê íå äîñòèãíåò ñâîåé êîíå÷íîé öåëè – ñòàòü ïîëíîñòüþ

÷åëîâå÷íûì¹⁷.

Ó÷åíûé ïîëàãàåò, ÷òî êàæäûé îòäåëüíî âçÿòûé ÷åëîâåê è êàæäàÿ ãðóïïà èíäèâèäîâ â ëþáîé òî÷êå ñâîåãî ðàçâèòèÿ ìîæåò ëèáî ðåãðåññèðîâàòü, ëèáî ïðîãðåññèðîâàòü. „Òîëüêî îêîí÷àòåëüíî äîáðûé èëè îêîí÷àòåëüíî çëîé

÷åëîâåê íå èìååò áîëüøå âûáîðà”¹⁸. Ñîãëàñíî Ôðîììó, â êàæäîì ÷åëîâåêå

16 Ì. Øåëåð, Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ, Ìîñêâà 1994, ñ. 105.

17 Ý. Ôðîìì, Äóøà ÷åëîâåêà, Ìîñêâà 1992, ñ. 86, 87.

18 Ibidem, ñ. 88.

ñêðûâàåòñÿ ïîòåíöèàë àðõàè÷åñêèõ ñèë, à íåêîòîðûå ëþäè äî òàêîé ñòåïåíè ðàçðóøèëè âñÿêèå âîçìîæíîñòè ïîëîæèòåëüíîãî ðàçâèòèÿ, ÷òî ïîòåðÿëè ñâîáîäó âûáîðà, ò.å. ñâîáîäó ðåøèòüñÿ íà ïðîãðåññèâíîå äåéñòâèå.

Ôðîìì ðàçäåëÿåò òðàäèöèþ Ñïèíîçû, Ôðåéäà, Ìàðêñà, ñîãëàñíî êîòîðîé „[...] ÷åëîâåê äåòåðìèíèðîâàí çàêîíàìè ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ, îäíàêî îí ìîæåò ñîçäàòü ñôåðó ñâîáîäû è ïîñòîÿííî óâåëè÷èâàòü åå ïîñðåäñòâîì ðàñøèðåíèÿ ñîçíàíèÿ è ïðàâèëüíûõ äåéñòâèé”. Ïðåäïîñûëêîé îñâîáîæäåíèÿ äîëæíî áûòü íå òîëüêî îñîçíàíèå, íî òàêæå àêòèâíàÿ âîëÿ è ãîòîâíîñòü ê áîðüáå. Ó÷åíûé îòìå÷àåò, ÷òî ïîäîáíàÿ òî÷êà çðåíèÿ òàêæå ïðåäñòàâëåíà â êëàññè÷åñêîì áóääèçìå è ïðîðîêàìè Âåòõîãî çàâåòà.

×åëîâåê èìååò âûáîð ìåæäó „æèçíüþ è ñìåðòüþ”, íî ìîæåò íàñòóïèòü òàêîé ìîìåíò, â êîòîðîì âîçâðàò óæå íåâîçìîæåí, åñëè èíäèâèä ñëèøêîì äîëãî ìåäëèò ñ âûáîðîì æèçíè¹⁹.

Ïñèõîàíàëèòèê óòâåðæäàåò, ÷òî íàøà ñïîñîáíîñòü ïðèíèìàòü ðåøåíèå âñåãäà íàõîäèòñÿ â ñâÿçè ñ íàøåé æèçíåííîé ïðàêòèêîé. ×åì ÷àùå ìû ïðèíèìàåì èñòèííûå ðåøåíèÿ, òåì «ìÿã÷å», æèâåå ñòàíîâèòñÿ íàøå ñåðäöå; ÷åì äîëüøå ìû ïðèíèìàåì íåïðàâèëüíûå ðåøåíèÿ, òåì áîëüøå

„îæåñòî÷àåòñÿ” íàøå ñåðäöå. Ïîýòîìó ìû, êàê ïðàâèëî, íå ñâîáîäíû â ïîñëåäíåì ðåøåíèè. Íî íà áîëåå ðàííåì ýòàïå, êîãäà ìû åùå íå çàïóòàëèñü òàê ãëóáîêî â íàøèõ ñòðàñòÿõ, ó íàñ åñòü ñâîáîäà âûáîðà.

Ýòè ðàññóæäåíèÿ èëëþñòðèðóþòñÿ ðàçëè÷íûìè ïðèìåðàìè, â òîì ÷èñëå èãðîé â øàõìàòû. Ïðåäïîëîæèì, äâà îäèíàêîâûõ ïî ñèëå èãðîêà (À è Á) íà÷èíàþò ïàðòèþ, ñîîòâåòñòâåííî îíè èìåþò ðàâíûå øàíñû íà âûèãðûø (ïðåèìóùåñòâî áåëûõ â äàííîì ñëó÷àå íàñ íå äîëæíî çàíèìàòü). Äðóãèìè ñëîâàìè, êàæäûé èç íèõ îäèíàêîâî ñâîáîäåí âûèãðàòü ïàðòèþ. Íî ïîñëå ïÿòè õîäîâ ñèòóàöèÿ âûãëÿäèò óæå èíà÷å. Îáà åùå ìîãóò âûèãðàòü, íî À, ñäåëàâøèé ëó÷øèé õîä, èìååò áîëüøå øàíñîâ íà âûèãðûø. Íî è Á âñå åùå ñâîáîäåí âûèãðàòü. Ïîñëå íåñêîëüêèõ äàëüíåéøèõ õîäîâ, êîòîðûå áûëè ñäåëàíû À, ìîæíî êîíñòàòèðîâàòü âïîëíå îïðåäåëåííî, ÷òî À âûèãðàåò, íî òîëüêî ïî÷òè. Á âñå åùå ìîæåò âûèãðàòü. ×åðåç íåñêîëüêî õîäîâ èãðà çàêàí÷èâàåòñÿ. Åñëè Á õîðîøèé èãðîê, îí ïîéìåò, ÷òî áîëüøå íå ñâîáîäåí âûèãðàòü, åùå äî ïîëó÷åíèÿ ìàòà îí ïîéìåò, ÷òî ïðîèãðàë. Ïëîõîé èãðîê, íå óìåþùèé ïðàâèëüíî îöåíèòü ðåøàþùèå ôàêòîðû èãðû, ïðîäîëæàåò ïèòàòü èëëþçèþ, ÷òî îí ìîæåò åùå âûèãðàòü, äàæå ïîñëå òîãî, êàê îí íå ñâîáîäåí áîëüøå ýòîãî ñäåëàòü. Èç-çà ýòîé èëëþçèè îí èãðàåò âïëîòü äî ãîðüêîãî êîíöà è ïîçâîëÿåò ïîñòàâèòü ñâîåìó êîðîëþ ìàò²⁰.

Èòàê, ñîãëàñíî Ôðîììó, ÷åëîâåê ñêëîíåí ê äîáðó èëè çëó. Êîãäà îáå ñêëîííîñòè åùå íàõîäÿòñÿ â ðàâíîâåñèè, îí ñâîáîäåí âûáèðàòü.

19 Ibidem, ñ. 91.

20 Ibidem, ñ. 97–98.

Áîëüøèíñòâî ëþäåé ìîãóò âûáèðàòü. Òî, êàê îíè äåéñòâóþò, çàâèñèò îò ñèëû òåõ èëè èíûõ ïðîòèâîðå÷èâûõ ñêëîííîñòåé èõ õàðàêòåðà. Îäíàêî åñëè ñêëîííîñòè ÷åëîâåêà áîëüøå íå óðàâíîâåøåíû, îí áîëüøå íå ñâîáîäåí â âûáîðå. Ïîñëåäíåå ðåøåíèå îáû÷íî íå äàåò âîçìîæíîñòè ñâîáîäíîãî âûáîðà. Íàèëó÷øèé è íàèõóäøèé èíäèâèäû íå èìåþò ñâîáîäû âûáîðà, îíè ïîòåðÿëè ñïîñîáíîñòü äåéñòâîâàòü â ïîëüçó çëà èëè â ñîîòâåòñòâèè ñ äîáðîì.

Íà íàø âçãëÿä, íåò ñîìíåíèÿ â òîì, ÷òî îáúåì ñâîáîäû âûáîðà ïîñòîÿííî ìåíÿåòñÿ â õîäå æèçíåííîé ïðàêòèêè. Åñëè ìû îáëàäàåì âûñîêîé ìåðîé ñâîáîäû ðåøàòüñÿ â ïîëüçó äîáðà, òî ýòîò âûáîð ñòîèò íàì ìåíüøèõ óñèëèé. Åñëè ñòåïåíü íàøåé ñâîáîäû íåçíà÷èòåëüíà, òî ýòî òðåáóåò áîëüøèõ óñèëèé, ïîìîùè äðóãèõ è áëàãîïðèÿòíûõ îáñòîÿòåëüñòâ.

Åñòåñòâåííî òàêæå, ÷òî íàøà ïåðâàÿ ïîáåäà äåëàåò ëåã÷å âñå ïîñëåäóþùèå.

Îäíàêî â ðàññóæäåíèÿõ Ôðîììà âûçûâàåò ñîìíåíèå òåìà, òàê ñêàçàòü,

„îêîí÷àòåëüíûõ ëþäåé”, ò.å. íàèëó÷øèõ (îêîí÷àòåëüíî äîáðûõ) è íàèõóäøèõ (îêîí÷àòåëüíî çëûõ) èíäèâèäîâ. Ôèëîñîô çàêëþ÷àåò: „Åñëè

÷åëîâåê ðàâíîäóøåí ê æèçíè, òî áîëüøå íåò íàäåæäû, ÷òî îí âûáåðåò äîáðî. Åãî ñåðäöå äåéñòâèòåëüíî îæåñòî÷èëîñü íàñòîëüêî, ÷òî åãî »æèçíü«

çàêîí÷èëàñü”²¹.

Òåîðåòèê ñîâåðøåííî ïðàâ â òîì, ÷òî äëÿ íàèõóäøåãî (ðàâíî êàê è äëÿ íàèëó÷øåãî) èíäèâèäà æèçíü ôàêòè÷åñêè çàâåðøèëàñü. Îêîí÷àòåëüíî äîáðûé èëè îêîí÷àòåëüíî çëîé ÷åëîâåê – ýòî óæå íå ÷åëîâåê, à êàêîå-òî èíîå ñóùåñòâî: ëèáî àíãåë, ëèáî çâåðü.  ëþáîé èç ýòèõ êðàéíîñòåé homo sapiens çàêîí÷èëñÿ, îí òðàíñôîðìèðîâàëñÿ â èíîå, íå-÷åëîâå÷åñêîå, íàä-

÷åëîâå÷åñêîå ñîñòîÿíèå. Äðóãèìè ñëîâàìè, äîñòèæåíèå ñîñòîÿíèé àáñîëþòíîãî äîáðà èëè àáñîëþòíîãî çëà îçíà÷àåò óìèðàíèå ÷åëîâåêà. Íî æèâîé ÷åëîâåê íå ìîæåò áûòü àáñîëþòíî çëûì èëè äîáðûì. Ïîýòîìó, âîïðåêè ìíåíèþ Ôðîììà, äëÿ æèâîãî ÷åëîâåêà èäåàë „îêîí÷àòåëüíî äîáðîãî” èëè „îêîí÷àòåëüíî çëîãî” íåïðèåìëåì.

Îêîí÷àòåëüíî çëîìó èíäèâèäó íå äàíî ÷òî-ëèáî èçìåíèòü â ñâîåé æèçíè, ïîñêîëüêó îí ñòàë „îêîí÷àòåëüíûì” íàâñåãäà. Ôàêòè÷åñêè òàêîé

„ïðåäåëüíûé” ÷åëîâåê åñòü „ìåðòâûé” ÷åëîâåê, à ìåðòâûå íå ñïîñîáíû ê ðàçâèòèþ. Ïîýòîìó âîçâðàò ê æèçíè, ê äîáðó íåâîçìîæåí òîëüêî äëÿ íèõ.

Îäíàêî ó æèâûõ âñåãäà åñòü øàíñ, è ñîâåðøåííî íå ñëó÷àéíî, ÷òî íàøà íàäåæäà óìèðàåò ïîñëåäíåé.

Êîãäà ïîñòàâëåí îêîí÷àòåëüíûé äèàãíîç, ÷åëîâåêó îñòàåòñÿ òîëüêî îäíî

– ñîâåðøèòü ñàìîóáèéñòâî, ïîñêîëüêó îáúÿâëåíî, ÷òî îí áîëüøå íå ñâîáîäåí âûáèðàòü è ÷òî åãî æèçíü çàêîí÷èëàñü.

Ñëåäóåò òàêæå èìåòü â âèäó, ÷òî îêîí÷àòåëüíàÿ îöåíêà ñàìà ïî ñåáå îêàçûâàåò íåãàòèâíîå âëèÿíèå íà ÷åëîâåêà, ñïîñîáñòâóåò åãî ðåàëüíîé

21 Ibidem, ñ. 108.

äåãðàäàöèè è óìèðàíèþ. Âûíîñÿ îêîí÷àòåëüíûé ïðèãîâîð ÷åëîâåêó, ìû ôàêòè÷åñêè ñòàâèì òî÷êó â ïðîöåññå åãî æèçíåäåÿòåëüíîñòè, ò.å. ìû ïðåêðàùàåì åãî æèçíü. Íî êòî äàë íàì ýòî ïðàâî?

Ôðîìì äîïóñêàåò ìåòàôèçè÷åñêóþ è ïñèõîëîãè÷åñêóþ îøèáêó, âûñêà- çûâàÿ ñâîè îêîí÷àòåëüíûå ñóæäåíèÿ î ÷åëîâåêå. Ñîñòîÿíèå àáñîëþòíî- ãî äîáðà èëè àáñîëþòíîãî çëà ñóùåñòâóåò ëèøü â âîîáðàæåíèè.

 äåéñòâèòåëüíîñòè, ðåøàÿñü â ïîëüçó äîáðà, ìû âûáèðàåì æèçíü, áûòèå;

à ñîâåðøàÿ çëî, ìû óìíîæàåì ñìåðòü, íè÷òî. Ìåæäó òåì ñàìà æèçíü ïðåäïîëàãàåò ñìåðòü (ìû æèâåì è óìèðàåì îäíîâðåìåííî), à äîáðî ïðåäïîëàãàåò çëî. Òâîðèòü äîáðî, æèçíü – çíà÷èò ïðîòèâîñòîÿòü çëó, ñìåðòè, òåñíèòü, îòîäâèãàòü èõ.

Îäíàêî ìû íå ìîæåì îòìåíèòü ñìåðòü îêîí÷àòåëüíî. Ýòî îçíà÷àëî áû òàêæå ðàç è íàâñåãäà ïîêîí÷èòü ñ æèçíüþ. ×åëîâåê ñìåðòåí, íî èìåííî ïîýòîìó îí îáðå÷åí íà ïðîòèâîñòîÿíèå ñìåðòè (çëó), åñëè îí õî÷åò îñòàâàòüñÿ ÷åëîâåêîì.  ýòîì åãî ïðîñòîòà è âåëè÷èå, â ýòîì êðàñîòà çâàíèÿ

„×åëîâåê”. È ýòî îòíþäü íå àáñóðäíàÿ áîðüáà áåç íàäåæäû íà óñïåõ, êàê ñ÷èòàë Êàìþ. Ýòî – áîðüáà, ïðèíîñÿùàÿ ïëîäû, äåëàþùàÿ ÷åëîâåêà (÷åëîâå÷åñòâî) ðàçóìíåå, ìîãóùåñòâåííåå è áëàãîðîäíåå.

Îäíàêî âåðíåìñÿ ê âîïðîñó „À ñóäüè êòî?”. Êòî ìîæåò áåçóïðå÷íî òî÷íî îïðåäåëèòü, ÷òî äàííûé èíäèâèä áîëüøå íå ñïîñîáåí òâîðèòü, ñîçèäàòü (â òîì ÷èñëå ñàìîãî ñåáÿ), áîëüøå íèêîãäà íå ìîæåò äåëàòü äîáðî è ÷òî åãî æèçíü çàêîí÷èëàñü? Íàóêà, íåêèé âûñøèé êîíñèëèóì ó÷åíûõ? À ìîæåò áûòü, ïåäàãîãè, þðèñòû, âðà÷è, ñâÿùåííèêè èëè ïîëèòèêè? Êòî ýòîò âåðõîâíûé ñóäüÿ? Íåò òàêîãî ñóäüè. È áûòü íå ìîæåò. Íèêòî â ýòîì ìèðå íå ìîæåò äàâàòü îêîí÷àòåëüíûå îöåíêè æèâîìó ÷åëîâåêó.

Äîïóñòèì, ÷òî ñåãîäíÿøíÿÿ íàóêà ïîëó÷èëà îïðåäåëåííûå ìåòîäèêè, ïîçâîëÿþùèå âûñòàâëÿòü îêîí÷àòåëüíûå îöåíêè ÷åëîâåêó. Íî ãäå ãàðàíòèÿ,

÷òî ýòè ìåòîäèêè è ðåçóëüòàòû áåçóïðå÷íû? Îøèáêà, äîïóùåííàÿ íàóêîé, íå ïåðåñòàåò áûòü îøèáêîé. Íàóêà íå ìîæåò ïðåòåíäîâàòü íà àáñîëþòíóþ èñòèíó, ïîñêîëüêó òàêîé èñòèíû ïîïðîñòó íå ñóùåñòâóåò. Òåðìèí

„àáñîëþòíàÿ èñòèíà” ìîæåò îçíà÷àòü òîëüêî îäíî – „áåñêîíå÷íàÿ èñòèíà”.

Ê ïðèìåðó, êîãäà âðà÷è ãîâîðÿò î áåçíàäåæíîì ïîëîæåíèè áîëüíîãî, òî ýòî åùå íå îçíà÷àåò äåéñòâèòåëüíóþ áåçíàäåæíîñòü. Ïîñòàâëåííûé äèàãíîç ñêîðåå ñâèäåòåëüñòâóåò î ñëàáîñòè ìåäèöèíû ïåðåä áîëåçíüþ. Âîò, â ÷àñòíîñòè, ïî÷åìó íàóêå, ñîçíàþùåé ñâîè ïðåäåëû, ëó÷øå âîçäåðæèâàòüñÿ îò áåçàïåëëÿöèîííîãî äèàãíîçà îòíîñèòåëüíî æèâîãî

÷åëîâåêà. Îêîí÷àòåëüíûé ïðèãîâîð óáèâàåò ÷åëîâåêà ðàíüøå, ÷åì íàñòóïèò åãî åñòåñòâåííàÿ ñìåðòü. Íî òî, ÷òî ñïîñîáñòâóåò ñìåðòè, íå ìîæåò áûòü èñòèíîé.

Âîçäåðæàíèå îò îêîí÷àòåëüíûõ ñóæäåíèé î æèâîì íå åñòü ñêåïñèñ èëè ïðèçíàê õðîíè÷åñêîé ñëàáîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ðàçóìà. Ïîäîáíîå