Stembrowicz, Kazimierz
"Tradicji kriestjanskogo
ziemliepolzowanija w Pomorje i
Zapadnoj Sibiři w XVII-XVIII ww.", I. W.
Własowa, Moskwa 1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/2, 431-432
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P I S K I
431
d arc zy ch dla dóbr m a g n ac k ich i k ró lew sk ic h n a L itw ie, w ty m 4 dotyczące ogól n ie dó b r b irż a ń sk ie j lin ii R adziw iłłó w (dw ie K rz y szto fa R a d ziw iłła z 1621 r., je d n a B ogusław a R ad ziw iłła z 1669 r. i jed n a L u d w ik i K a ro lin y z R adziw iłłów k się żn e j n e u b u rsk ie j z 1694 r.), 24 dla dóbr b irża ń sk ic h R adziw iłłów (w X IX w. T yszkiew iczów ) z la t 1609— 1834, 12 in stru k c ji d la dóbr d u b iń k o w sk ic h R ad ziw ił łów (potem ta k ż e Tyszkiew iczów ) z la t 1666—1845 i 18 dla ekonom ii sz aw elsk iej i w yodrębnionego z niej zespołu dóbr żag o rsk o -g ru źd ziew sk ich z la t 1639—1858. 41 spośród o p u b lik o w an y ch in s tru k c ji spisano w okresie p rzedrozbiorow ym . Po 21 in stru k c ji pochodzi z X V II i X V III w., tylk o 16 z X IX w. T eksty w y b ran o z zespołów C en traln e g o P ań stw o w eg o A rch iw u m H istorycznego L ite w sk ie j SRR w W ilnie, C e n tra ln e j B iblioteki A k ad em ii N auk L ite w sk ie j SRR w W ilnie oraz C e n tra ln e g o P aństw ow ego A rc h iw u m H istorycznego B ia ło ru sk ie j SRR w M ińsku; w y k o rz y sta n o ta k ż e z n a jd u ją c e się w tychże a rc h iw a c h m ik ro film y M e try k i L i te w s k ie j z C e n traln e g o P ań stw o w eg o A rch iw u m A kt D aw nych w M oskw ie oraz A rc h iw u m R adziw iłłów z A rch iw u m G łów nego A kt D aw nych w W arszaw ie. Z w y ją tk ie m je d n ej in stru k c ji (nr 11 d) w języku n iem ieck im i dw óch X IX -w ieczn y ch te k stó w ro sy jsk ic h (nr 47 i 48), w szy stk ie o p u blikow ane źró d ła sp isan e były po polsku.
In s tru k c je dotyczą nie tylk o g o sp o d a rk i ro ln e j i h o d o w lan ej, ale rów nież h a n d lu (nr 10, sp e c ja ln a in s tru k c ja dla fak to ra), g o sp o d ark i le śn ej (n r 11 e, 16, 32), istn ie ją c y c h n a obszarze dóbr rad z iw iłło w sk ic h m ia st (nr 5 i 6 — osobne in stru k c je K rz y szto fa R ad ziw iłła dla B irż z 1609 i 1611 r.; n r 11 b i 11 с — o rd y n a c ja dla B irż z 1686 r.; n r 13 in s tru k c ja dla B irż z czasów K aro la S ta n is ła w a R ad ziw iłła „P anie K o c h a n k u ” z 1777 r.; n r 17 — in stru k c ja dla B irż z 1810 r.; n r 18 — in stru k c ja M ichała T yszkiew icza d la Birż z 1817 r.; p o n a d to sp raw y m ie jsk ie p o ja w ia ją się w ielo k ro tn ie w instrukcjacfi ogólnych). J a k w szystkie tego ro d z a ju źródła n ie m a ją c h a r a k te ru w yłączn ie n o rm aty w n e g o lub p o stu laty w n e g o , ale ró w n ież — dzięki znacznem u p rag m a ty zm o w i i ce ch u jącem u a u to ró w tych in s tru k c ji poczuciu rzeczyw istości — z a w ie ra ją w ielk ą ilość in fo rm a c ji o fak ty c z n y m sta n ie gcspcdarici w d o b rac h w ie lk ie j w łasności. Są to w ięc źró d ła bardzo w ażne dla p o zn a n ia te j g o sp o d a rk i, je j fu n k cjo n o w a n ia i p rz e m ia n w ciągu 200 la t, p o d ejm o w an y c h w jej ra m a c h refo rm , w iedzy ek onom icznej w łaścic ieli dóbr lu b ich a d m in istra to ró w . B ard zo isto tn e jest, że opu b lik o w an e źró d ła dotyczą te ren ó w i kom pleksów m a ją tk ó w ziem skich słabo zn an y ch h isto ry k o m , a przecież o d g ry w a ją cy ch p ow ażną rolę w gospodarce p rze d ro z b io ro w e j R zeczypospolitej.
E d y to rsk ie o p rac o w a n ie jest b ard z o oszczędne, ogran icza się do m in im aln ej ilości przepisów te k sto w y ch i o b ja śn ia jąc y ch nazw y m iejscow e i osoby (nie w szy st kie!) oraz niezb ęd n y ch in fo rm a c ji o rę k o p isa ch ; zre sztą zre d ag o w an e po litew sk u są one m ało użyteczne dla czyteln ik ó w nie zn ający ch tego języka. P rz y d a tn e są n a to m ia st in d e k sy (rzeczow y i geograficzny), k tó ry ch h a sła p o d an o w ta k im brzm ien iu , w ja k im w y stę p u ją w o p u b lik o w an y ch te k sta c h , a w ięc przew ażn ie po polsku, w n ie w ie lk ie j ilości po ro sy jsk u , zaś w in d e k sie geog raficzn y m także po litew sk u , ale z o desłaniem do o dpow iednich haseł polskich. P ożyteczna jest ró w n ież skró co n a w e rsja w stę p u w języ k u rosyjskim .
A. W.
I. W. W ł a s o w a, Tradicji kriestjanskogo ziemliepolzow anija w
P om orje i Zapaclnoj Sibiři w X V I I —X V I I I ww ., Iz d a tie lstw o „N a u k a”,
M oskw a 1984. s. 231.
W książce p· zedstaw iono system y up raw y i sposoby u ż y tk o w a n ia rozm aitych ty p ó w g ru n tó w o rnych przez chłopów tzw. P o m o rja i S y b e rii Z ach o d n iej w X V II i X V III w iek u . A naliza poró w n aw cza ro ln ic tw a ty c h dw óch o lbrzym ich obszarów
432 Z A P I S K I
p a ń stw a ro sy jsk ieg o n ie b y ła p rzy p a d k o w a . W ięcej je ze sobą łączyło n iż d z ie li ło. W p oczątkow ym o k resie k o lo n izacji S y b e rii ciągnęli ta m dob ro w o ln ie p rz y bysze z P o m o rja. F a k t te n w p ły n ął n a znaczne p odobieństw o s tr u k tu r p ra w n o - -społeczn o -g csp cd arczy ch p rzed zielo n y ch U ra le m te ry to rió w . A u to rk a o k reśla c a ło k sz ta łt stosunków p o m o rsk o -sy b ery jsk ic h m ia n em „feu d alizm u p ań stw o w e g o '’ (chłopi są u ży tk o w n ik am i i dziedzicam i ziem i sta n o w iąc ej w łasność państw a). O m ów ienie zn alazły w szy stk ie sposoby u p ra w y ro li (z tró jp o ló w k ą n a czele) i fu n k c je gm in w iejsk ic h w z a k resie g o sp o d a rk i ro ln e j (k o n tro la u ży tk o w a n ia pól). Z an alizo w an o różnice pom iędzy ro ln ic tw em P o m o rja i S y b e rii w sk a z u ją c n a ich u w aru n k o w a n ie . D użą z a le tą p rac y je st dynam iczność u ję cia b a d a n e j p ro b le m a ty k i w czasie. Poza częścią n a rr a c y jn ą a u to rk a zam ieściła k ilk a d z ie sią t tabel, k tó re u ła tw ia ją śled zen ie jej w yw odów . N iestety k siążk a nie p o sia d a indeksów .
K. S. C hans B a g g i e r , R ie jorniy Pietra Wielikogo. Obzor issliedpwanij, Izd a tie lstw o „ P ro g rie ss”, M oskw a 1985, s. 199.
P rz e d sta w io n ą książkę n a p isa ł h isto ry k d u ń sk i, H ans B a g g e r , k tó ry sp e c ja lizuje się w h is to rii R osji X V III w iek u oraz filologii ro sy jsk ie j. U kazała się ona w ję zy k u ojczystym a u to ra w 1979 r. P om im o sk ro m n e j objętości, n a p isa n a oszczędnym i p rec y zy jn y m językiem , k tó ry ja k należy sądzić n a p o d sta w ie w e rsji ro sy jsk ie j, w p e łn i udało się oddać tłu m ac zo w i W. E. W a g r i n o w i , p ra c a B ag- gera za w ie ra św ie tn y przegląd św ia to w ej lit e r a tu r y p rze d m io tu w d zied zin ie h i sto rio g ra fii R c sji epoki re fo rm P io tra W ielkiego od połow y X IX w ie k u do la t sie d em d zie sią ty ch obecnego w ieku. W7 k o le jn y ch ro zd ziałach om ów ione zostały kluczow e p ro b lem y dziejów R osji tego o k resu w ocenie h isto rio g ra fii: re fo rm y a p a ra tu a d m in istra cy jn e g o , g o sp o d a rk i i u stro ju społecznego, K ościół i p rze o b rażeń w dziedzinie k u ltu ry c ra z zm ian a położenia R osji na a re n ie m ię d z y n a ro dow ej. S poro m iejsca zajęły ró w n ież poglądy n a ro lę sam ego P io tra W ielkiego w całok ształcie „re fo rm p io tro w y ch ”. U kład tego k o m p e n d iu m je st w y ją tk o w o p rz e j rzy sty i. ła tw o m ożna znaleźć n ie zb ę d n ą in fo rm ac ję. D uń sk i h isto ry k nie je st m a rk sistą . T łum aczenie ro sy jsk ie zostało z a o p atrz o n e w przedm ow ę r e d a k to ra książki W. I. B u g a n o w a, w k tó re j z n a la zła się w ysoka w sum ie ocena p rac y B aggera ja k o d o b re j pom ocy n au k o w e j dla sp e cja listy i p o d ręc zn ik a jednocześ nie. B uganow zw rac a uw agę, że B agger n iesłu szn ie tr a k tu je w iele tez h isto ryków rad z ie c k ic h ja k o te o re ty c z n e sp e k u lac je n a te m a t p rocesu historycznego, a nie ja k o r e z u lta t b a d a ń źródłow ych. W ydaw ca ra d z ie c k i za o p a trz y ł k siążkę w d o d atk o w y a p a r a t k ry ty cz n y , k tó ry m a n a celu u zu p ełn ien ie lu b k ry ty k ę p o glądów B oggera oraz k ró tk ą zapiskę b ic g ra ficz n ą o tym h isto ry k u . P ra c a posiada obszerny w y k az w ażn iejszy ch pozycji bibliograficznych w językach ro sy jsk im i zachodnich oraz indeks nazw isk. .
K. S.
E m a n u el M ateusz R o s t w o r o w s k i , Popioły i korzenie. S zk ice
his toryczne i rodzinne, W ydaw nictw o „Z nak", K rak ó w 1985, s. 508,
ilustr., m apy.
4
W książce z e b ran o w cześniejsze p u b lik a cje a u to ra dotyczące polskiego X V III w ieku. Są to zaró w n o rozpTawy źródłow e, ja k i p o p u la rn iejsz e szkice p re z e n tu ją c e głów ne p roblem y polskiego O św iecenia w lż ejszej form ie. Ł ącznie — sta n o w ią
