Kancewicz, Jan
Ukształtowanie się polskiego ruchu
socjalistycznego : (w związku z pracą
Aleksandra M. Oriechowa, Stanowlenije
polskogo socijalisticzeskogo dwiżenija.
Struktura, programmnyje koncepcji,
diejatieli (1874-1893), Moskwa 1979)
Przegląd Historyczny 71/3, 571-579
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
J A N K A N C E W IC Z
Ukształtowanie się polskiego ruchu socjalistycznego
(w z w ią z k u z p r a c ą A le k s a n d r a M . O r i e c h o w a , S t a n o w l e n i j e p o l s k o g o s o cija -
li s t ic z e s k o g o d w i ż e n i j a . S t r u k t u r a , p r o g r a m m n y j e k o n c e p c j i , d ie j a t i e l i (1874— 1893), „ N a u k a ” , M o s k w a 1979, s. 373)
Z n a n y b a d a c z ra d z ie c k i A. O r i e c h o w , po sz e re g u p o m n ie js z y c h s tu d ió w i d w ó c h m o n o g r a fia c h d o ty c z ą c y c h k o n k r e t n y c h o rg a n iz a c ji ro b o tn ic z y c h (p o lsk ic h i ro s y js k ic h ) la t 1887— 1893, p o d ją ł o b e c n ie a m b itn e z a d a n ie o p r a c o w a n ia cało ści d z ie jó w p ie rw s z e g o d w u d z ie s to le c ia p o ls k ie g o r u c h u s o c ja lis ty c z n e g o — i to w e w s z y s tk ic h tr z e c h z a b o r a c h i . U c z y n ił to z m y ś lą — j a k się w y d a je — p rz e d e w s z y s tk im o c z y te ln ik u ra d z ie c k im . O p a n o w a ł o b s z e r n ą i c h y b a p r a w ie c a łą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu . Z a s tr z e g ł się te ż , że p e w n e a s p e k ty , ju ż o m ó w io n e w p ra c a c h r a d z ie c k ic h , p r z e d s ta w i s to s u n k o w o z w ię ź le j, n p . ź ró d ła Id eo w e p o ls k ie g o s o c ja liz m u i p o ls k o -ro s y js k ie w ię z i re w o lu c y jn e . Z u w a g i n a o g ra n ic z o n ą o b ję to ś ć p o m in ą ł w ogóle s p r a w y h is to rio g ra fii, choć w t o k u w y k ła d u n ie s t r o n i od z a jm o w a n ia s t a n o w is k a w k w e s tia c h s p o rn y c h . R zecz w ty m , że a u to r o p a r ł s ię r ó w n ie ż o w ła s n e b a d a n ia a r c h iw a ln e , zw ła sz c z a n a d p r o le ta r ia tc z y k a m i.
N ie s te ty , c h y b a ta k ż e lic z ą c się z o g ra n ic z e n ie m o b ję to śc i, a u to r z re z y g n o w a ł p ra w ie c a łk o w ic ie z z a ry s o w a n ia tła , w sz c z e g ó ln o śc i — s t a n u r u c h u m aso w e g o , u k ła d u s ił k la s o w y c h , ż y c ia id e o w o -p o lity c z n e g o , z e s ta w ie n ia r u c h u p o ls k ie g o n ie ty l k o z r o s y js k im , lecz i z z a c h o d n io e u ro p e js k im . P ro c e s y p r z e m ia n (lu b k o n ty n u a c ji) s ą t r a k to w a n e p rz e w a ż n ie w „ w e w n ą tr z s o c ja lis ty c z n y m ” lu b p o ls k o - r o s y js k im k o n te k ś c ie . W y d a je się to n ie c o w ą s k ie , ch o c ia ż o d p o w ia d a o b e c n e m u s ta n o w i b a d a ń .
Z w r a c a u w a g ę s to s u n k o w o o b s z e r n y ro z d z ia ł o p o c z ą tk a c h r u c h u i o u p a d k u I P r o l e ta r i a tu , a ta k ż e — о I I P r o le ta r ia c ie . C z u je się t u w ła s n e b a d a n ia a r c h i w a ln e O rie c h o w a . S to s u n k o w o k ró c e j, m oże i n ie b e z ra c ji, p o tr a k to w a n o l a t a r o z ła m u w p o ls k im r u c h u s o c ja lis ty c z n y m . M o żn a b y ło z a s ta n o w ić się, czy p ro b le m te n w ogóle n a le ż y do te m a tu m o n o g ra fii.
M ó w ią c o p o c z ą tk a c h p o ls k ie g o s o c ja liz m u w ś ró d s tu d e n tó w - P o la k ó w w R o sji a u to r n ie ty lk o p o d k r e ś la w p ły w r e w o lu c y jn o - n a r o d n ic k ie j a tm o s f e r y k o le g ó w ro s y js k ic h , le c z ta k ż e z n a c z n ą a k ty w n o ś ć ty c h p ie rw s z y c h . W o d n ie s ie n iu do k ó ł s o c ja lis tó w w a rs z a w s k ic h i ic h d y s k u s ji la te m 1878 r . O rie c h o w u w y p u k la is to tn ą ro lę J. U z ię b ły , k tó r y p r z e k o n a ł sw y c h w s p ó łto w a r z y s z y o p o tr z e b ie u tw o rz e n ia o rg a n iz a c ji p a r t y jn e j i b y ł je d n y m ze w s p ó łtw ó r c ó w tzw . p r o g r a m u w a r s z a w s k ie go p t. „ Z a s a d y S o c ja ln o -R e w o lu c y jn e g o S to w a rz y s z e n ia P o la k ó w ” .
P rz e c h o d z ą c d o c h a r a k te r y s t y k i g r u p y „ R ó w n o ś c i” a u to r o c z y w iśc ie a n a liz u je z n a n e z m ia n y w p ro w a d z o n e p rz e z n ią d o p r o g r a m u w a rs z a w s k ie g o , a p rz e d e w s z y s tk im — w y e lim in o w a n ie k w e s tii n a ro d o w e j — i to n ie ty lk o p o ls k ie j. U s u i S p r a w y w a l k e k o n o m i c z n y c h i p i e r w o c i n r u c h u z a w o d o w e g o w n i n i e j s z e j m o n o g r a f i i s 3 t u p o m i n i ę t e , z o b . o n i c h r e c e n z j ę w „ K w a r t a l n i k u H i s t o r i i R u c h u Z a w o d o w e g o ” 1Э8Г>. n r i. P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X I , 1980, Z E S Z . 3
572
J A N K A X C E W I C Zn ię to n a w e t p u n k t o p e łn e j s a m o d z ie ln o śc i n a ro d o w y c h p a r t i i s o c ja lis ty c z n y c h U k ra in y , B ia ło r u s i i L itw y . W ogóle u s u n ię to w s z y s tk ie p o s tu la ty , k tó r e m o g ły b y p rz y c ią g n ą ć w a r s t w y p o z a p ro le ta r ia c k ie . J a k o je d y n y cel w y s u n ię to r e w o lu c ję so c ja lis ty c z n ą . I n n a s p r a w a , że z a z n a c z o n o w r. 1880, iż n a s tą p i o n a z z a s to s o w a n ie m p rz e m o c y ty lk o w w y p a d k u „śle p e g o u p o r u i b a r b a r z y ń s k ic h p r z e ś la d o w a ń ” ze s tr o n y p rz e c iw n ik ó w (s. 69). C ie k a w ie p isz e a u to r o p o g lą d a c h s o c ja lis tó w w a r s z a w s k ic h 1879/1880 r. k ie r o w a n y c h p rz e z Z. P o z n a ń s k ie g o , k r y ty c z n y c h w o b e c p r o g r a m u b ru k s e ls k ie g o za n e g a c ję k w e s tii n a ro d o w e j, a p o d n o sz ą c y c h is tn ie n ie d w ó c h p a tr io ty z m ó w : n a r o d u u c is k a ją c e g o i u c is k a n e g o , z k tó r y c h d ru g i, z so c ja lis ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia , m a p ra w o is tn ie n ia (s. 74). Je sz c z e d a le j p o sz ły „ G m in y ” z 1880 r., n p . K. S o s n o w sk i s ta r a ł się, p o z o s ta ją c n a g ru n c ie w a lk i k la s , p o p ie r a ć je d n o c z e ś n ie h a s ło n ie p o d le g ło śc i P o ls k i (s. 79 n.). T o też O rie c h o w je s t o s tro ż n ie js z y w sw y c h o c e n a c h k ry ty c z n y c h n iż L. B a u m g a r t e n . G d y o s ta tn i u w a ż a ł, że g m in a p e te r s b u r s k a c a ła w c h o d z iła n a d ro g ę s o lid a ry z m u , O rie c h o w o d n o si to ty lk o do n ie k tó r y c h d z ia ła c z y p o ls k ic h ze sto lic y p a ń s tw a (s. 81). T a k sa m o a u to r p r z e c iw s ta w ia się n e g a ty w n e j o c e n ie p rz e z T. S n y t к ę o d e z w y g m in y k ijo w s k ie j (w 50 ro c z n ic ę p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o ) (s. 83). G m in y — p o d n o s i O rie c h o w — t a k śc iśle w s p ó ł p ra c o w a ły z r e w o lu c jo n is ta m i ro s y js k im i, iż sto s o w a n o p o d w ó jn ą p rz y n a le ż n o ś ć o rg a n iz a c y jn ą : do G m in y — i do W o li L u d u lu b C z a rn e g o P o d z ia łu (s. 86).
Z ró ż n ic o w a n a te ż , b a rd z ie j n iż d a w n ie j, je s t — p o d p ió r e m a u t o r a — o c e n a L u d u P o ls k ie g o B. L im a n o w sk ie g o . U z n a ją c je g o n ie k la s o w o ś ć i re f o rm iz m , a ta k ż e n ie z b y t sz c z ę śliw e u ję c ie s to s u n k u do „ K re s ó w ”, O rie c h o w z a lic z a n a p lu s te g o u g r u p o w a n ia p ró b ę p o w ią z a n ia z a d a ń s o c ja lis ty c z n y c h i d e m o k r a ty c z n y c h z w y z w o le n ie m n a ro d o w y m . T u b a d a c z r a d z ie c k i p rz e c iw s ta w ia się B a u m g a r te - n o w i, k tó r y b y ł b a r d z ie j k ry ty c z n y .
O rie c h o w p o d a je p o k ró tc e d a n e b io g ra fic z n e ó w c z e sn y c h d z ia ła c z y , n ie o m i ja j ą c ic h sła b o ś c i (np. S. K u n ic k ie g o ) i n ie p r z e m ilc z a ją c ty c h , k tó r z y p o te m o d e sz li od n u r t u re w o lu c y jn e g o , n p . A. D ę b sk ie g o . N a czoło w y s u w a L. W a r y ń sk ieg o , H. D u lę b ę , T. R e c h n ie w s k ie g o i L. J a n o w ic z a , p ó ź n ie j — L. K rz y w ic k ie g o , M. B o h u sz e w ic z itd ., u w z g lę d n ia te ż S t. M e n d e lso n a . R e f e r u ją c p o w s ta n ie , d z ia ła ln o ś ć i p r o g r a m I P r o l e t a r i a t u o ra z je g o w s p ó ł p r a c ę z W o lą L u d u — a u t o r ra d z ie c k i z w ra c a u w a g ę , że g r a n ic ę s f e r d z ia ła n ia o rg a n iz a c ji p o ls k ie j i ro s y js k ie j s ta n o w iła g r a n i c a K r ó l e s t w a 2. R a z je szcze p r z y p o m in a z n a n e z a s trz e ż e n ie К С I P r o l e ta r i a tu , że p o w y b u c h u r e w o lu c ji za c z n ie o n d z ia ła ć s a m o d z ie ln ie . Z e s p r a w w e w n ę tr z n y c h c ie k a w e je s t u ję c ie k w e s tii c h ło p s k ie j. O rie c h o w u d o w a d n ia , że z w r a c a n ie u w a g i n a c h ło p s tw o i m o ż liw o ść s o ju s z u z n im w ią z a ło się z n ie z b y t m a r k s is to w s k im , a r a c z e j n a r o d n ic k im jeg o tr a k to w a n ie m n p . p rz e z S. K u n ic k ie g o (s. 191, 211).
W a rto z a a k c e n to w a ć o m ó w ie n ie p rz e z a u to r a e m ig r a c y jn e j p u b lic y s ty k i i m y ś li te o r e ty c z n e j I P r o l e ta r i a t u n a ła m a c h „ P r z e d ś w itu ” i „ W a lk i K la s ”, z w ła sz c z a d o ro b k u L. K rz y w ic k ie g o w k w e s tii m o ż liw o śc i s o ju s z u z c h ło p s tw e m , t r a k t o w a n y m ju ż s to s u n k o w o b a r d z ie j p o m a r k s is to w s k u . C ie k a w e te ż są, o d c z y ty w a n e dziś, w y p o w ie d z i S t. M e n d e ls o n a o w ła d z y p o r e w o lu c ji. O b s ta je o n p rz y ty m , że m u s i to b y ć d y k t a t u r a p r o l e ta r ia tu . P r z y z n a je , że n ie b ę d z ie o n a w y ra z e m d e m o k r a ty z m u , a le że W ta k i m m o m e n c ie b ę d z ie n ie u n ik n io n a . T y le ty lk o , że w in n a o g ra n ic z y ć się do o s ło n ię c ia n o w o p o w s ta ją c y c h s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h od z a k u s ó w in n y c h , ju ż z w y c ię ż o n y c h k la s .· W in n a w ię c b y ć s ta n e m p rz e jś c io w y m (s. 244 n.). O m a w ia n o te ż z a s a d y b u d o w y p a r t i i — dość, j a k się w y d a je , b lis k ie
---
T
! N a r a z i e p o z o s t a w i a ł o t o B i a ł o s t o c c z y z n ę p o z a s f e r ą d z i a ł a n i a I P r o l e t a r i a t u , c h o ć z r e s z t ą w ię k s z e g o r u c h u t a m n i e b y ło .
P O L S K I R U C H S O C J A L IS T Y C Z N Y
573
p ó ź n ie js z y m , le n in o w s k im . A le łącz y ło s ię to w s z y s tk o z u z n a w a n ie m n a d a l ta k t y k i te r r o r u , ja k k o lw ie k z z a s trz e ż e n ia m i. W k a ż d y m ra z ie O rie c h o w u d o w o d n ił, ja k d a le c e w a ż n ą i in t e r e s u j ą c ą b y ła ó w c z e s n a m y ś l I P r o l e ta r i a t u i ja k m a ło je s t d o tą d z b a d a n a .
P rz e c h o d z ą c do II P r o l e t a r i a t u a u t o r s łu s z n ie p o d k re ś la , że choć M e n d e ls o n b y ł n a jp ło d n ie js z y m i n a jw y b itn ie js z y m jeg o p u b lic y s tą , w y p o w ie d z i teg o d z ia ła c z a w c a le n ie zaw sz e b y ły m ia r o d a jn e d la p o z n a n ia p o g lą d ó w o rg a n iz a c ji k r a jo w e j. M e n d e ls o n d r u k o w a ł to, co je m u (c z a se m ty lk o je m u ) o d p o w ia d a ło , a n a jc z ę ś c ie j to, co sa m n a p is a ł. O rie c h o w o p ie r a się t u o w ła s n e b a d a n ia a r c h iw a ln e n a d I I P r o l e ta r i a te m . S p r a w y Z R P r e f e r u je , co n a tu r a ln e , p rz e d e w s z y s tk im w o p a rc iu o m o n o g r a fię F. T y c h a . O d n o ś n ie G N S i „ P o b u d k i” b a d a c z r a d z ie c k i w y o d r ę b n ia ja k o p o z y ty w n ie js z y , e ta p r e d a k t o r s t w a S. B a ra ń s k ie g o , ja k o z aś o k re s u s u w a n ia w c ie ń z a d a ń w y z w o le n ia sp o łe c z n e g o — o k re s re d a g o w a n ia p is m a p rz e z J . L o re n to w ic z a 3. G e n e z ę r o z ła m u i p o w s ta n ia P P S i S D K P a u to r te ż p r z e d s ta w ia w o p a rc iu 0 l i t e r a t u r ę p r z e d m io tu , z re s z tą i o ź ró d ła d ru k o w a n e . I t u p o tr a f i z ro b ić c e ln ą u w a g ę , n p . o h is to r io g r a f ii P P S (n a s. 346) lu b w y tk n ą ć b łą d f a k ty c z n y w s p ó ł c z e s n y m p o ls k im h is to ry k o m (tam że). P o tr a f i te ż p rz y p o m n ie ć , że s p o ry o t e r r o r b y ły a k tu a l n e n ie ty lk o n a tle z a m a c h u M. Z ie liń sk ie g o , lecz ta k ż e S t. P a d le w - skiego. W p o d s u m o w a n iu O rie c h o w u o g ó ln ia sw ó j p o g lą d n a tr z y fa z y r u c h u n a z ie m ia c h p o ls k ic h , je g o ró ż n e te m p o w tr z e c h z a b o ra c h , c z te ry „ p o d e ta p y ” ro z w o ju r u c h u w K ró le s tw ie P o ls k im (1874— 1878— 1881, 1882— 1886 i 1887— 1893). P r ó b u je te ż z w ię ź le u ją ć n a jz a w ils z ą i n a jb a r d z ie j k o n tr o w e r s y jn ą w p o g lą d a c h p ro le - ta r ia tc z y k ó w i „ n a ro d o w y c h s o c ja lis tó w ’’ k w e s tię — n a ro d o w ą . C ie k a w ie u ję to k w e s tię w z a je m n e g o w p ły w u p r o le ta r ia tc z y k ó w i „ n a ro d o w o lc ó w ” . A u to r n ie oce n ia je j je d n o s tr o n n ie : w id z i p lu s w p r z e ję c iu od W o li L u d u id e i w a lk i p o lity c z n e j, m in u s w s p is k u i te r r o r z e . A le — i to je s t sz c zeg ó ln ie c e n n e — n ie k ła d z ie te g o ty lk o n a k a r b c z y n n ik a s u b ie k ty w n e g o (obce w p ły w y ), lecz s y t u a c ji o b ie k ty w n e j. P isz e , że sp isk o w o ść i t e r r o r b y ły s w o is tą fo r m ą o p o ru w o b e c b r a k u w o ln o śc i p o lity c z n e j w R o sji i w o b e c b r u ta ln e g o tłu m ie n ia p rz e z c a r a t w sz e lk ie g o n o n k o n - fo r m iz m u (s. 362 n.). O rie c h o w w id z i s w o is to ść r u c h u s o c ja lis ty c z n e g o u n a s w ty m , że z a c z ą ł się p rz e d m a s o w y m . T e n o s t a tn i w ią ż e z o b c h o d a m i 1 M a ja 1890— 1892 r. K o ń c z y n a c h a r a k t e r y s ty c e z w r o tu g r u p y „ P r z e d ś w itu ” w 1891/1892 r. 1 z je ź d z ie p a r y s k im , k tó r y w p ro w a d z ił, w e d łu g O rie c h o w a , ro z ła m do p o ls k ie g o r u c h u ro b o tn ic z e g o , g d y ż część r e w o lu c jo n is tó w o d rz u c iła u c h w a ły teg o z ja z d u . R o z ła m z o s ta ł u tr w a l o n y p rz e z p o w s ta n ie d w ó ch o d rę b n y c h p a r tii.
W a rto o d n o to w a ć , że O rie c h o w , w tr o s c e o a d e k w a tn o ś ć u ż y w a n y c h te r m in ó w p o ls k ic h n ie ty lk o tłu m a c z y je , n a og ó ł d o b rz e , lecz c z ę sto k ro ć p o d a je w n a w ia s ie (w p o ls k im b rz m ie n iu ). J e s t to w a ż n e z w ła sz c z a w w y p a d k u , te r m in ó w t a k s p o r n y c h i z m ie n ia ją c y c h tre ś ć , j a k n p . p o ls k i „ lu d ” i „ n a r ó d ”, a r o s y js k i na ró d , lu b p o ls k a „ g m in a ” (ra z o b sz c zin a , r a z — n a s z y m z d a n ie m — w ołost). M iło je s t te ż cz y ta ć p u b lik a c ję z t a k m in im a ln ą ilo śc ią b łę d ó w k o r e k to r s k ic h w p o ls k ic h t e k s ta c h p rz y p is ó w .
W sz y s tk o to n ie z n a c z y , że p r o p o r c je w m o n o g r a fii są id e a ln e , że n ie m a w n ie j lu k lu b że m y ś li a u to r a n ie p o b u d z a ją do r e f le k s ji, a s f o rm u ło w a n ia n ie w y w o łu ją z a s trz e ż e ń .
M a n k a m e n te m p r a c y , c h y b a z w ią z a n y m z je j o g ra n ic z o n ą o b ję to ś c ią , je s t
з N a s z y m z d a n i e m t e z a , że z a r e d a k t o r s t w a S t. B a r a ń s k i e g o „ P o b u d k a ” g i o s ita n i e r o z e r w a l n o ś ć z a d a ń n a r o d o w y c h i s p o ł e c z n y c h , w y m a g a ł a b y k o n k r e t n e g o u z a s a d n i e n i a .
574
J A N K A N C E W IC Zz a k w e s tio n o w a n ie są d ó w in n y c h h is to ry k ó w — n ie k ie d y b ez d o w o d ó w 4. N ie k tó r e k r y ty c z n e o c e n y f o r m u łu je się a p rio ry c z n ie , p rz e d ic h szc z e g ó ło w y m u z a s a d n ie n ie m (np. n a s. 16 w . 2; s. 32 w . 14— 16; s. 64 w . 16; s. 331, w . 17—22). B r a k j e d n o lito ś c i w u ję c i u b io g r a fii: je d n e p o d a n o w te k ś c ie , in n e — w p rz y p is a c h .
S ą te ż t r u d n e s p r a w y m e r y to ry c z n e , np. k w e s tia n a ro d o w a . P o d ją ł j ą O r ie c h o w b a rd z o u d a tn ie , p r z y p o m in a ją c n a sa m y m p o c z ą tk u sło w a L e n in a , iż w o ln o ść P o ls k i n ie je s t m o ż liw a b ez w o ln o śc i R o sji. A p o n ie w a ż — d o d a jm y — w o ln o ść o s t a t n ie j m o ż n a b y ło o sią g n ą ć ty lk o d ro g ą re w o lu c ji, je j s z e rm ie rz e : i ro s y js c y i p o lsc y fa k ty c z n ie , w c z y n ie to r o w a li d ro g ę do w o ln e j P o ls k i. W sz e la k o w c a ły m to k u p ó ź n ie js z y c h s w o ic h ro z w a ż a ń a u to r ju ż n ie p o d e jm u je te g o ro z u m o w a n ia . A je s t o no — p r z y n a j m n i e j z n a sz e g o p o ls k ie g o p u n k t u w id z e n ia — n a jb a r d z ie j p ło d n e . T r a k tu j e s p r a w y w y z w o le n ia n a ro d o w e g o i sp o łe c z n e g o ro z d z ie ln ie . R o z w a ż a , k t ó r ą k tó r e j w y p a d a ło p o d p o rz ą d k o w a ć (s. 62, 362). D ro g a to , n a s z y m z d a n ie m , r y z y k o w n a , g d y ż p r o le ta r ia tc z y c y , k tó r z y w e d łu g O rie c h o w a je d n o z n a c z n ie p o d p o r z ą d k o w y w a li w s z y s tk o w y z w o le n iu sp o łe c z n e m u , w y g lą d a ją t u w o czach p o l sk ie g o p a tr io ty n ie z b y t k o r z y s t n i e 5. A ze s w o je j s tr o n y m o g lib y się p o w o ła ć n a w e t n a... L e n in a °. C a ła rz e c z w ty m , o czy m z re s z tą a u to r ' w s p o m in a (n a te jż e s. 62), a le czego n ie w y s u w a d o s ta te c z n ie n a czoło, że „ p r o le ta r ia tc z y c y ” n ie d o s tr z e g a li e t a p u r e w o lu c ji b u rż u a z y jn o - d e m o k r a ty c z n e j, w id z ie li sw ó j k r a j ju ż n a e ta p ie b e z p o ś r e d n ie j w a lk i o s o c ja liz m . N ie d o s trz e g a li d r o b n o b u r ż u a z y jn o ś c i w ła s n e g o s p o łe c z e ń s tw a , p rz e c e n ia li jeg o d o jrz a ło ś ć do r e w o lu c ji s o c ja lis ty c z n e j, do w a lk i o w ła d z ę p r o le ta r ia tu . S a m ą tę r e w o lu c ję w re s z c ie w y o b ra ż a li so b ie ja k o „ c z y s tą ”, b ez p rz y m ie s z e k ru c h ó w d e m o k r a ty c z n y c h . B łą d te n , p o w ta r z a n y p ó ź n ie j p rz e z S D K P iL , L e n in k r y ty k o w a ł je s z c z e w 38 l a t p ó ź n ie j, w r . 1916. P is a ł w ó w c z a s, że n a w e t t e r a z r e w o lu c ja s p o łe c z n a , o s ta te c z n ie p ro w a d z o n a p rz e z św ia d o m y s w y c h z a d a ń p r o l e t a r i a t do s o c ja liz m u , n ie b ę d z ie „ c z y s ta ”, tj. ty lk o s o c ja lis ty c z n a . B ę d z ie w łą c z a ć „ w y b u c h y r e w o lu c y jn e w ś ró d części d r o b n e j b u r ż u a z ji ze w s z y s tk im i je j p r z e s ą d a m i” , „ ru c h y n ie u ś w ia d o m io n y c h m a s p r o le ta r ia c k ic h i p ó łp r o le ta r ia c k ic h p r z e c iw k o u c is k o w i o b s z a rn ic z e m u , k o ś c ie ln e m u , m o n a r c h is ty c z n e m u , n a r o d o w e m u it d .” 7. T e r u c h y m o g ły w y s u w a ć h a s ło n ie p o d le g ło ś c i, a le rz e c z p o le g a ła n a n a s y c e n iu go p o s tę p o w ą , d e m o k r a ty c z n ą , r e w o lu c y jn ą tr e ś c ią . T y m c z a s e m p r o l e t a r i a t czy cy u w a ż a li, że h a s ło to, s k o ro ta k b y ło d a w n ie j, ta k ż e i te r a z m o ż e by ć n a s y cone — w o s ta te c z n y m r a c h u n k u — ty lk o t r e ś c ią r e a k c y jn ą . (Zob. o ty m u O r ie c h o w a n a s. 92 i i n . ) 8.
S tą d w ą tp liw ie b rz m i k o ń c o w y w n io s e k a u t o r a (n a s. 361), że p r o le ta r ia tc z y c y „ p r o s to lin ijn ie p o d p o rz ą d k o w y w a li tr a d y c y jn y p o ls k i p a tr io ty z m i p o s tu la t n ie p o d le g ło śc i P o ls k i h a s łu r e w o lu c ji s o c j a ln e j” . R zecz n ie w ty m , że go p o d p o r z ą d k o w y w a li, a w ty m , że p o d tr a d y c y jn y m ro z u m ie li ty lk o je d e n , choć c zęsto p r z e
4 P o r . s. 46, p . 142; s. 152, p . 61; s. 189, p . S. N a t o m i a s t a u t o r z a o p a t r z y ł p - a c ę w d z i e s i ą t k i p r z y p i s ó w o d w o ł u j ą c y c h s ię d o o g ó l n i e z n a n y c h p o d r ę c z n i k ó w i k l a s y c z n y c h j u ż p - a c . c o m o ż n a b y ł o s o b ie d a r o w a ć , z y s k u j ą c n a t y m n i e c o m i e j s c a . P r z y k ł a d o w o : F . P e r l . D r i e -u r u c h u s o c j a l i s t y c z n e g o tc z a b o r z e r o s y j s k i e m , W a r s z a w a 1958; K . G r ü n b e r g , C z. К o z ł o w s к i, H i s t o r i a p o l s k i e g o r u c h u r o b o t n i c z e g o 1864—1918, W a r s z a w a 19C2; I s t o r i j a P o l s z i , M o s k w a 1955; L . B a u m g a r t e n , D z i e j e W i e l k i e g o P r o l e t a r i a t u , W a r s z a w a 1966; H i s t o r i a P o l s k i ( o p r a ć . IH P A N , t. I I I ) , W a r s z a w a 1963; M . Ż y c h o w s k i , P o l s k a m y ś l s o c j a l i s t y c z n a , W a r s z a w a 1976. 4 5 C o n a j w a ż n i e j s z e , n i e j e s t t o w p e ł n i z g o d n e z r z e c z y w i s t o ś c i ą . 6 P o r . W . L e n i n , K w e s t i a n a r o d o w a w n a s z y m p r o g r a m i e , [w :] D z i e ł a t. V I, W a r s z a w a 1952, s. 467. 7 W . L e n i n , W y n i k i d y s k u s j i o s a m o o k r e ś l e n i u , t a m ż e t. X X I I , W a r s z a w a 1950, s. 405 8 N ie l i c z n i t y l k o , j a k D i k s z t a j n l u b S ą s i e d z k i z a c z ę l i d o s t r z e g a ć d w a n u r t y w p o ls k im p a t r i o t y z m i e d o b y p o w s t a ń (o t a k i m u j ę c iu s p r a w y p r z e z p i e r w s z e g o z w y m i e n i o n y c h O i i e - C7.0W w s p o m i n a n a s. 90).
P O L S K I R U C H S O C J A L IS T Y C Z N Y
575
w a ż a ją c y , k o n s e r w a ty w n y , n ie d o s trz e g a li d ru g ie g o , d e m o k ra ty c z n e g o . I n ie „ p o d p o r z ą d k o w y w a li” , b o o z n a c z a ło b y to , że go je d n a k w łą c z a li do sw e g o a r s e n a łu , choć ja k o d ru g o r z ę d n y . C z y n ili in a c z e j i c h y b a z n a c z n ie g o rz e j: o d rz u c a li go.
„ S o c ja liś c i- in te r n a c jo n a liś c i — p isz e a u to r n a s. 361— 362 — ja s n o ro z u m ie li w ię ź łą c z ą c ą d z ie ło w y z w o le n ia s p o ł e c z n e g o ---i su k c e s ó w r u c h u re w o lu c y jn e g o u c is k a n y c h n a r o d ó w im p e riu m ro s y js k ie g o ”. Z g o d a. A le n ie ro z u m ie li, a w k a ż d y m ra z ie n ie d a w a li p u b lic z n ie w y r a z u z ro z u m ie n iu , że ó w r u c h n a r o d ó w u c is k a n y c h m o ż n a i tr z e b a ro z w in ą ć w p r o s t p o d h a s ła m i ta k ż e n a ro d o w y m i, a z a ra z e m d e m o k r a ty c z n y m i i s o c ja ln y m i. B y ło to m o ż liw e ty lk o p o d w a r u n k ie m o d p o w ie d n ie j s a m o d z ie ln o ś c i k la s o w e j i w p ły w ó w , w rę c z h e g e m o n ii p r o l e t a r i a t u z o d p o w ie d n io d o ś w ia d c z o n ą i s iln ą p a r tią . A ta k ie g o p r o l e t a r ia t u i p a r t i i w ó w c z a s — p o d k re ś lm y to — n ie b y ło . B ył p r o l e t a r ia t d o p ie ro b u d z ą c y s ię i p a r t i a „ n ie o p ie rz o n a ” , c z ę sto a n a r c h iz u ją c a . N ie p rz y p a d k o w o tro s z c z y ła się o n a o s w ą s a m o d z ie ln o ść k la s o w ą , b a ła so ju sz ó w z „ n a r o d o w c a m i” , teg o , że „ n ie z a le ż n o ś ć P o l s k i ---n a p r o g r a m ie so c ja lis tó w p o ls k ic h w y p is a n a , ś c i ą g n ę ł a b y --- re a k c y jn y c h tłu m ó w z a s t ę p y --- , k tó r e b y ---r u c h z e s k a m o to w a ły d la s ie b ie ” 9. O tóż O rie c h o w p o m ija to , co d e c y d u ją c e , m ia n o w ic ie , czy r e a ln ie is tn ia ło w ó w c z a s ta k ie n ie b e z p ie c z e ń s tw o , tj. czy o b a w a p r z e d h a s łe m n ie p o d le g ło ś c i n ie ty lk o b y ła u w a r u n k o w a n a s u b ie k ty w n ie („ b łą d ”, „ n ie d o jrz a ło ś ć ” itd.), le c z ta k ż e o b ie k ty w n ie , s to s u n k ie m sił s o c ja l|z m u jeg o p rz e c iw n ik ó w . C i o s ta tn i m ie li p rz e c ie ż w ó w c z a s i p rz e z w ie le n a s tę p n y c h la t p rz y tła c z a ją c ą p rz e w a g ę 10.
N ie ch o d z i t u o c z y w iśc ie o a p r o b a t ę ó w c z e sn y c h p o g lą d ó w I P r o l e ta r ia tu . A le w in n iś m y je m a te r ia lis ty c z n ie w y tłu m a c z y ć . M .in. i po to , b y z ro z u m ie ć d la
czego te n b łą d , c z ę sto (i te n d e n c y jn ie ) w ią z a n y ty lk o z S D K P iL o ra z z R óżą L u k s e m b u r g , t r w a ł d z ie s ią tk i la t. D ru g ą , te ż s t a le a k tu a l n ą w p o ls k im r u c h u ro b o tn ic z y m , je s t k w e s tia c h ło p sk a. A u to r o m a w ia j ą n a og ó ł u d a tn ie . A le w y d a je się, że p e w n e s p r a w y n ie są d o p o w ie d z ia n e do k o ń c a . T a k n p . O rie c h o w r e f e r u j e (n a s. 173) z n a n ą o d ezw ę „Do p r a c u ją c y c h n a r o l i ” i c y tu je je j h a sło : „ Z ie m ia p o w in n a n a le ż e ć do ty c h , k tó r z y ją o rz ą . F a b r y k i do ty c h , k tó r z y w n ic h p r a c u j ą ”. N ie z w ra c a u w a g i n a to. co w y n ik a z k o n te k s tu ty c h h a s e ł, a ty m b a r d z ie j z p o p rz e d n ie g o s f o rm u ło w a n ia : „ J a k ro b o tn ik o m m i a s t f a b r y k i, t a k W a m , w ło ś c ia n ie , z i e m i ę ---d a p rz y s z ła r e w o lu c ja ” . N a sz y m z d a n ie m w y n ik a s tą d , iż z a p o w ia d a się p rz e k a z a n ie o w e j ziem i ch ło p o m n a z a s a d z ie w ła s n o ś c i n ie in d y w id u a ln e j, lecz z b io ro w e j. Z a p o w ia d a się od r a z u w p r o w a d z e n ie n a w s i s o c j a l i z m u u . A to , je ś li w ogóle m o g ło tr a f ić do p r z e k o n a n ia k o m u k o lw ie k n a w s i p o ls k ie j, to w n a jle p s z y m ra z ie p r o l e ta r ia to w i ro ln e m u .
A u to r p o w ta r z a te ż (n a s. 100), w ś la d za B a u m g a rte n e m , iż o s ią g n ię c ie m L. W a ry ń s k ie g o n a k o n g re s ie w C h u r b y ło p o ś w ię c e n ie 1/3 je g o s p r a w o z d a n ia c h ło p s tw u . O tóż, p o m ija ją c ju ż k r y t e r iu m o b ję to śc i, o ile m o ż n a są d z ić n a p o d s ta w ie s tre s z c z e n ia w „ P rz e d ś w ic ie ” W a ry ń s k i m ó w ił w y łą c z n ie o b e z ro ln y c h , o r o b o tn ik a c h w ie js k ic h , ic h p ła c a c h i b y cie. P ro b le m u c h ło p ó w g o s p o d a r u ją c y c h in d y w id u a ln ie , c h o ć b y n a w e t m a ło ro ln y c h , w ogóle n ie p o r u s z a ł 12. P r z y p u s z c z a ln ie 9 P i e r w s z e p o k o l e n i e m a r k s i s t ó w p o l s k i c h . W y b ó r p i s m t. I, W a r s z a w a 1962, s. 377; zresztp , z o b . u M . O r i e c h o w a n a s. 91. 10 B y li p o l s c y h i s t o r y c y , k t ó r y c h n i k t n i e o s k a r ż y o n i e d o c e n i a n i e n i e p o d l e g ł o ś c i , k t ó r z y o w ą o b i e k t y w n i e u z a s a d n i o n ą t r o s k ę p r o l e t a r i a t c z y k ó w o k l a s o w o ś ć i c h r u c h u d o s t r z e g l i , n p . J . T a r g a l s k i . Z o b . j e g o w y s t ą p i e n i e n a s e s j i w 90 r o c z n i c ę I P r o l e t a r i a t u , [w :] W i e l k i P r o l e t a r i a t i j e g o d z i e d z i c t w o . M a t e r i a ł y z s e s j i , W a r s z a w a 1974, s. 216. 11 T a m ż e . s. 215. 12 Z o b . P i e r w s z e p o k o l e n i e m a r k s i s t ó w , s. 536 n n . ; m ó w i ą c o s p r a w o z d a n i u W a r y ń s k i e g o O r ie c h o w t e ż z a z n a c z a , ż e a n a l i z o w a ł o n z w ła s z c z a s y t u a c j ę b e z r o l n y c h . A le p r z e c i e ż to b y l i j u ż p r o l e t a r i u s z e w i e j s c y .
576
J A N K A N C E W IC Zu w a ż a ł, iż a lb o s ta n o w ią o n i — w s k a li w s z y s tk ic h tr z e c h z a b o ró w — m n ie js z o ść , a lb o t a k ą się s t a n ą w n a jb liż s z y m c z asie. J e ś li zaś n ie k tó r z y p ro le ta r iu s z e lu b g a lic y js c y s o c ja liś c i z a lic z a li (po n a ro d n ic k u ) do p r o l e t a r i a t u „ k a ż d e g o , k to n ie p o s ia d a ł k a p i t a ł u ” (zob. u O rie c h o w a , s. 121 n.), to w ogóle o d p a d a ła k w e s tia s o j u sz u d w ó c h r ó ż n y c h k la s .
A n a lo g ic z n ie w y m a g a ła b y szczeg ó ło w eg o u d o w o d n ie n ia te z a O rie c h o w a , że w p o ło w ie la t o s ie m d z ie s ią ty c h „ d o jr z e w a ło z ro z u m ie n ie id e i s o ju s z u ro b o tn ic z o -c h ło p s k ie g o w ' w a lc e r e w o lu c y jn e j” , choć L. K rz y w ic k i m ó w i o „ d o d a tn ie j r o li c h ło p s tw a ’’, co w y d o b y w a n ie b e z r a c j i b a d a c z ra d z ie c k i. O rie c h o w p o w o łu je się n a a r t y k u ł K rz y w ic k ie g o „ S o c ja liz m i w ło ś c ia ń s tw o ” . B a rd z o to c ie k a w y a r t y k u ł i is to tn ie m ó w i o p o tr z e b ie z w ró c e n ia się ta k ż e do c h ło p ó w „ g o s p o d a rz y ” . A le z a r g u m e n ta c ją k a p ita lis ty c z n e j p o la r y z a c ji w si, o p r o l e ta r y z a c ji g ro ż ą c e j je j w ię k sz o ś c i i o w y ższo ści so c ja liz m u , godzi się z a u w a ż y ć , że s o c ja liz m u u ję te g o z u p e łn ie o g ó ln ie , h a sło w o . J e ś li n a w e t p o ls k i m a r k s is ta p o w o łu je się ja k o n a d o d a tk o w y a r g u m e n t n a o b c ią ż e n ia p o d a tk o w e w G a lic ji, k il k a k r o t n ie w ię k sz e w s to s u n k u do c h ło p ó w n iż do z ie m ia n , to w c a le n ie w ią ż e te g o z r e l ik t a m i fe u d a liz m u . M o żn a b y p o m y ś le ć , że o w a a n ty c h ło p s k a r e p a r t y c j a o b c ią ż e ń p o d a tk o w y c h w y n i k a z is to ty k a p ita liz m u .
M o żn a się w ię c zgodzić z O rie c h o w e m , że te n a r t y k u ł K rz y w ic k ie g o r ó ż n ił się
i n p l u s od p o g lą d ó w P le c h a n o w a n a c h ło p s tw o (s. 240). A le z a ra z e m tr z e b a s t w i e r
dzić, że m a r k s is ta p o ls k i w id z ia ł o w ą m o ż liw o ść s o ju s z u z c h ło p e m ty lk o ja k o z p rz y s z ły m p r o le ta r iu s z e m , do jeg o z aś a k tu a ln y c h p o tr z e b w y n ik a ją c y c h z p r z e ż y tk ó w f e u d a liz m u się n ie o d w o ły w a ł13.
W z w ią z k u z ty m i m a n k a m e n ta m i n ie z u p e łn ie w y c z e rp u ją c e w y d a je się n a m o g ó ln e o k re ś le n ie z n a c z e n ia I P r o l e ta r i a tu , ja k o p a r t ii , k tó r a s tw o r z y ła p r o g r a m d z ia ła n ia o d p o w ia d a ją c y ó w c z e sn y m p o trz e b o m r o b o tn ik ó w p o ls k ic h . O so b iście d o d a lib y ś m y : s u b ie k ty w n y m m o ż liw o śc io m ty c h ro b o tn ik ó w i ic h p rz y w ó d c ó w so c ja lis ty c z n y c h . W sz a k in n e p o d e jś c ie do k w e s tii n a ro d o w e j o ra z c h ło p s k ie j ta k ż e by ło ju ż w ó w c z a s p o tr z e b n e , ty le ty lk o , że n ie m o ż liw e .
P o d o b n ie n ie w y d a je się n a m w y c z e r p u ją c y t e n f r a g m e n t p o d s u m o w a n ia , k tó r y m ó w i, s k ą d in ą d z p e łn ą słu sz n o śc ią , o h is to ry c z n e j z a słu d z e p r o l e ta r ia tc z y - k ó w p o le g a ją c e j n a ic h in te r n a c jo n a liz m ie i w y n ik a ją c e j z n ie g o łą c z n o śc i z r o s y js k im ru c h e m re w o lu c y jn y m . B r a k t u o d n ie s ie n ia do o b ie k ty w n e j s y tu a c ji, tj.
sto s u n k ó w , ja k ie w ó w c z a s is tn ia ły m ię d z y P o la k a m i a R o s ja n a m i. P is a li o ty m w sw o im c zasie z p e łn ą ja s n o ś c ią i E n g e ls 14, i L e n i n 15 A z te g o p rz e c ie ż w y n ik a z a s a d n ic z y w n io s e k : to, co b y ło w ie lk ą z a s łu g ą I P r o l e t a r i a t u i w d a le k ie j p r z y szło ści m o g ło m u z y sk a ć , a dziś rz e c z y w iś c ie z y s k a ło u z n a n ie w s z y s tk ic h z w o le n n ik ó w s o ju s z u s ił r e w o lu c ji p o ls k ie j i r o s y js k ie j; to w s z y s tk o w ó w c z a s, a jeg o n a s tę p c o m — p rz e z k o le jn e 30 la t — n ie p r z y s p a r z a ło p o p u la r n o ś c i w p o ls k im s p o łe c z e ń stw ie . I p rz e d e w s z y s tk im n a ty m , a n ie n a s u b ie k ty w n y c h sła b o ś c ia c h , np. b łę d a c h w k w e s tii n a ro d o w e j p o le g a ł z a s a d n ic z y d r a m a t p o ls k ie j le w ic y i n t e r - n a c jo n a lis ty c z n e j c a łe g o o k re s u do 1918 r.
S z k o d a też, że w p o d s u m o w a n iu n ie z n a la z ło się m ie js c e n a to, co p o d k r e ś la dziś n a s z a h is to r io g r a f ia : że r e w o lu c y jn o - in te r n a c jo n a lis ty c z n y c h a r a k t e r I P r o l e
13 J e s t t o g o d n e z a a k c e n t o w a n i a , g d y ż w k r ó t c e , w 1889 r . i n a s t ę p n y c h L . K r z y w i c k i z a c z ą ł k ł a ś ć j e s z c z e w i ę k s z y n a c i s k n a o w ą r u i n ę i p r o l e t a r y z a c j ę c h ł o p s t w a , j a k o j e d y n ą p o z y t y w n ą p e r s p e k t y w ę . U w a ż a ł b o w i e m t e r a z c h ł o p ó w - p o s i a d a c z y z a o s t o j ę k o n s e r w a t y z m u , a i c h u ś w i a d o m i e n i e s o c j a l i s t y c z n e — z a m o ż liw e t y l k o (w m i a r ę ) i c h p r z e j ś c i a w s z e r e g i p r o l e t a r i a t u . P o g l ą d t e n u t r w a l i ł s ię te ż w S D K P iL . 14 Z o b . lis t, F . E n g e l s a d o K . K a u t s k y 'e g o z 7 l u t e g o 1882, [w :] M a r k s i E n g e l s o P o l s c e t. II, W a r s z a w a 1S80, s. 120 n . 15 W . L e n i n , P r z e m ó w i e n i e w k w e l t i i n a r o d o w e j , 29 k w i e t n i a , [w :] D z i e ł a t. X X IV , W a r s z a w a 1952, s. 299.
P O L S K I R U C H S O C J A L IS T Y C Z N Y
577
t a r i a t u c z y n ią c y je g o w a lk ę z c a r a t e m i o w y z w o le n ie n a jb a r d z ie j e f e k ty w n ą p r e - d y s ty n o w a ł go d o „ s p e łn ie n ia r o li p a tr io ty c z n e j i o g ó ln o n a r o d o w e j” 16.
Z p o m n ie js z y c h s p r a w d y s k u s y jn y c h w a r to m oże z a z n a c z y ć , że O rie c h o w n ie z a jm u je je d n o lite g o s ta n o w is k a w o c e n ie G m in s o c ja lis ty c z n y c h 1880— 1881 r. W p ra w d z ie n a s. 76 n. u z n a je o d m ie n n o ś ć e ta p u ic h is tn ie n ia za c z y sto o r g a n iz a c y jn ą . A le p ó ź n ie j (n a s. 83 i 87) s tw ie rd z a , że e ta p te n c h a r a k te r y z o w a ło o d rz u c e n ie p r o g r a m u b ru k s e ls k ie g o w k w e s tii n a ro d o w e j i z a p o c z ą tk o w a n ie p rz e z w y c ię ż e n ia la s s a liz m u i n a r o d n ic tw a . T o ju ż n ie ró ż n ic e c z y sto o r g a n iz a c y jn e .
G d y a u t o r r e f e r u j e p r o g r a m I P r o l e t a r i a t u — n ie w s p o m in a (n a s. 151) w ś ró d ś r o d k ó w w a lk i e k o n o m ic z n e j — s t r a j k u . N ie m ó w i te ż o p u n k c ie g ło s z ą c y m p o tr z e b ę m a n if e s to w a n ia p rz e z p a r t i ę s w e j s y m p a tii d la w s z y s tk ic h w a lc z ą c y c h z d e s p o ty c z n y m rz ą d e m ro s y js k im (n a co b y ło b y m ie js c e n a s. 150). T a k ż e — o d ą ż e n iu p a r t ii do ro z p o w s z e c h n ia n ia p o g lą d ó w n a u k o w y c h i p o d n o s z e n ia m o ra ln o ś c i i p o c z u c ia g o d n o śc i o so b iste j ro b o tn ik ó w . N ie w z m ia n k u je te ż O rie c h o w o m o d e lu s o c ja liz m u w m y ś li p r o l e ta r ia tc z y - k ó w , r o z p a tr z o n y m w sw o im cza sie p rz e z A. M o 1 s к ą. C zy L im a n o w s k i b y ł z w o le n n ik ie m m a te r ia lis ty c z n e j i n t e r p r e t a c j i d z ie jó w (ja k c z y ta m y n a s. 49)? W y d a je się, że a u to r w z b y t s k r a jn e j p o s ta c i p r z e d s ta w ia p o g lą d y n ie k tó r y c h h is to r y k ó w n a r o lę t e r r o r u w II P r o l e ta r i a c ie (zob. s. 267 n n .). J . B o r e j s z a w c a le n ie n e g u je g ło s z e n ia p rz e z tę p a r t ię te r r o r u . U w a ż a ty lk o , że w p r a k ty c e g r a ł o n ro lę d ru g o r z ę d n ą . Z re s z tą B o re js z a p is z e ty lk o o la t a c h 1888— 1 8 8 9 ł7. C zy n ie z a d a le k o p ro w a d z i n a s — c h y b a m im o w o ln y — k o n te k s t s f o r m u ło w a ń n a s. 162, z k tó r e g o m o ż n a b y w n io s k o w a ć , że K. P u c h e w ic z w o g ó le k w e s tio n o w a ł f a k t is tn ie n ia n a r o d u p o ls k ie g o ? C zy ta k ż e n ie za d a le k o id z ie O rie c h o w , g d y p o w ta r z a , w ś la d za w s p o m n ie n ia m i A. S z u m a n a , że w s z y sc y Z R P -o w c y łó d z c y b e z w y ją t k u za g łó w n y sw ó j c e l u w a ż a li P o ls k ę n ie p o d l e g łą ? 18 O so b iście u z n a w a łb y m te w s p o m n ie n ia , w ty m w ła ś n ie fr a g m e n c ie , za p re z e n ty s ty c z n e . Z Z S P b y ł n ie ty l k o o ś r o d k ie m id e o w y m (ja k n a s. 351), a le w p e w n e j m ie rz e ta k ż e o rg a n iz a c y jn y m i w y d a w n ic z y m . D o ro b k ie m I I P r o l e t a r i a t u i Z R P b y ła n ie ty lk o w a lk a z c a r a te m , k a p it a łe m i n a c jo n a liz m e m o ra z p o s z u k iw a n ia id e o w e (ja k n a s. 363), le c z ta k ż e p o lity c z n o - ta k ty c z n e , a n a w e t — o r g a n iz a c y jn e ß . W ś ró d s e te k f a k t ó w p rz y to c z o n y c h p rz e z a u to r a , t r a f i ł się, r z e c z ja s n a , d z ie s ią te k n ie ś c isło śc i, k tó r e o b o w ią z e k n a k a z u je n a m s p r o s to w a ć M.
*· A . C z u b i ń s k i , [ w : ] W i e l k i P r o l e t a r i a t i j e g o d z i e d z i c t w o , s. 35. 17 R z e c z y w i s t e r ó ż n i c e d o t y c z ą c h y b a t y l k o o c e n y S t. K a s s j u s z a i M . K a s p r z a k a . 18 C z y o z n a c z a ł o t o p o p r o s t u w o l n y k r a j i n a r ó d , c z y o d r ę b n e , n i e z a l e ż n e p a ń s t w o ? C z y n i e t r z e b a w z i ą ć p o d u w a g ą , że s w ó j ó w c z e s n y c e l o k r e ś l i ł S z u m a n w 45 l a t p o w y d a r z e n i a c h , p o o d e j ś c i u o d r u c h u r o b o t n i c z e g o i w 17 l a t p o o d b u d o w i e n i e p o d l e g ł o ś c i ? 19 L u ź n a f o r m a o r g a n i z a c j i Z R P t e ż b y ł a p o s z u k i w a n i e m , t y l e że c h y b i o n y m . 20 o t o o n e : 1. n a s. 213 i 215 m o w a o R . F e l s e n g a r t e n , w i n n o b y ć — F e l z e n h a r d t ; 2. n a s. 216 o m y ł k o w o p o d a n o j a k o d r u g i e i m i ę W o j n i c z a — W o l f r i d , w i n n o b y ć W i l f r i d ; 3. n a s. 256 p o d a n o , ż e p u b l i c y ś c i „ G ł o s u ” o d 1895 p r z y ł ą c z y l i s ię d o L i g i N a r o d o w e j . O tó ż , p o p i e r w s z e , „ ,G ł o s ” w ł a d z e z a m k n ę ł y j u ż w 1894 r ., p o d r u g i e p u b l i c y ś c i c i b y l i w ty m n u r c i e o d j e g o p o c z ą t k u , c h o ć o c z y w i ś c i e n i e w s z y s c y ; 4. n a s. 257 j a k o i n i c j a t o r ó w z w r o t u „ G ł o s u ” k u p r z y s z ł e j e n d e c k o ś c i w y m i e n i o n o A . W ię c k o w s k ie g o i Z . H e r y n g a . C z y n ie t r a f n i e j s z e b y ł o b y t u , z w ł a s z c z a w p o r ó w n a n i u z H e r y n g i e m , w y m i e n i e n i e J . A . P o t o c k i e g o , J. L . P o p ł a w s k i e g o , J . H ł a s k i i s a m e g o R . D m o w s k i e g o ? ; 5. n a s. 309 f i g u r u j e B r e j f u s , w i n n o b y ć — B e r f u s ; 6. s k ą d w i a d o m o , ż e „ P r z e d ś w i t ” p r z e s t a ł w y c h o d z i ć o d k w i e t n i a 1892 r . n a s k u t e k p r z e ś l a d o w a ń p o l i c j i f r a n c u s k i e j ( j a k c z y t a m y n a s. 345)?; 7. D la c z e g o n a s. 341 c z y t a m y j a k o o n o w e j w s p ó l n e j i n s t a n c j i Z R P i I I P r o l e t a r i a t u o r a z Z j e d n o c z e n i a , o K o m i t e c i e C e n t r a l n y m , g d y n a s . 355 o — c h y b a t e j ż e i n s t a n c j i , j a k o o C e n t r a l n y m K o le ? S ł u s z n a j e s t t y l k o o s t a t n i a n a z w a ; 8. d l a c z e g o w ś r ó d ż ą d a ń s f o r m u ł o w a n y c h w p r o g r a m i e 9
578
J A N K A N C E W IC ZN a s k u te k n ie u p a r z ą d k o w a n ia z a s a d t r a n s k r y p c j i a u to r w e d łu g s ta r y c h k a n o n ó w t r a n s k r y b u j e p o ls k ie „ h ” w im io n a c h w ła s n y c h n a „ g ”, n ie zaś ja k c z ę śc ie j się to r o b i o b e c n ie n a „ x ” („ch ”) 21. D o p ro w a d z iło to do p o w a ż n e g o z a m ie s z a n ia 22. M oże n a le ż a ło w e w s tę p ie u p rz e d z ić o te j z a s a d z ie c z y te ln ik a . D y s k u s y jn e je s t p o d a w a n ie im io n p o ls k ic h p o r o s y js k u z k o ń c ó w k ą „ j ” (np. A lo jz y — A lo jz y j — s. 286). T a k ż e — t r a n s k r y p c j a : W ie rc io c h o w a —W ie rc z e c h o w a (g d y ż i t a k m o ż n a w y m ó w ić tr a n s k r y p c j ę n a s. 218). G d z ie n ie g d z ie s f o rm u ło w a n ia s ty lis ty c z n e u t r u d n ia j ą z ro z u m ie n ie m y ś li a u t o r a и . S p o rn e z d a ją się n ie k tó r e tłu m a c z e n ia z ję z y k a p o ls k ie g o n a r o s y j s k i 24. W d o b re j k o re k c ie z n a la z ło się p a r ę p rz e o c z e ń m e r y to ry c z n y c h
N in ie jsz e , m ie js c a m i k ry ty c z n e u w a g i n ie p o w in n y z m y lić c z y te ln ik a . S z e ro k i te m a t, p r z e o r a n ie w ie lu a r c h iw a lió w i o p a n o w a n ie h is to rio g ra fii, w ie le n o w y c h u s ta le ń ; s a m o d z ie ln e , n ie r a z k ry ty c z n e w o b e c d o ty c h c z a s o w y c h w n io s k ó w s t a n o w isk o a u to r a (z r e s z tą f o r m u ło w a n e z w y ją tk o w y m ta k te m , z w ła sz c z a w o b e c p o l s k ic h k o le g ó w i p o p rz e d n ik ó w ); w s z y s tk o to są b e z s p o rn e i d e c y d u ją c e w a lo r y m o n o g ra fii. C z y te ln ik n ie ty lk o ra d z ie c k i, a le i p o ls k i d o w ie s i ę . z n ie j w ie le ®.
A że w ie le je s t jesz c z e s p r a w d y s k u s y jn y c h — i to w s k a li c a łe j h is to r io
G a l i c y j s k i e j P a r t i i R o b o t n i c z e j (n a s. 122) z a b r a k ł o t y p o w o l a s s a l o w s k i e g o p o s t u l a t u p o p a r c i a p r z e z p a ń s t w o s p ó ł e k w y t w ó r c z y c h ? ; 9. c z y m o ż n a a ż t a k ł a g o d z i ć w y t y c z n e I P r o l e t a r i a t u z j e g o p r o g r a m u , b y p o d a w a ć ( n a s. 151), że p a r t i a r e k o m e n d o w a ł a p o d e j m o w a ć w w a l c e e k o n o m i c z n e j o t w i e t n y j e m l ery? W o r y g i n a l e p o w i e d z i a n o w p r o s t : „ t e r r o r y z o w a n i e k a p i t a l i s t ó w ” ; 10. n a s . 123 p o d a n o , ż e w r . 1892 p o w s t a ł a w G a l i c j i P o l s k a P a r t i a S o c j a l d e m o k r a t y c z n a , g d y j e j n a z w a , d o r. 1897, b r z m i a ł a : G a l i c y j s k a P a r t i a S o c j a l d e m o k r a t y c z n a ; 11. n a s. 157 p r z e t ł u m a c z o n o t e r m i n „ w y k o r z y s tu ją c * * n a e k s p lu a tir u ja , c o w y p a c z y ł o s e n s ; z k o n t e k s t u w y n i k a , ż e p o r o s y j s k u w i n n o b y ć isp o lz u ja ; 12. n a s. 286 f i g u r u j e f a b r y k a W e s z c z y c - k i e g o , w i n n o b y ć — W e s z y c k i e g o ; 13. n a s . 289 m ó w i s i ę o o b e c n o ś c i n a k o n g r e s i e и M ię d z y n a r o d ó w k i w Z u r i c h u w r . 1893 d e l e g a c j i p o l s k i e j p a r t i i s o c j a l d e m o k r a t y c z n e j . Ś c iś le b i o r ą c b y ł a t o d e l e g a c j a r e d a k c j i „ S p r a w y R o b o tn ic z e j* , k t ó r e t o p i s m o d o p i e r o w s i e r p n i u s t a ł o s i ę o f i c j a l n y m o r g a n e m S D K P , J . M a r c h l e w s k i w y s t ę p o w a ł z m a n d a t e m Z w i ą z k u R o b o t. S o c . d e m . ( ś w i a d o m i e n i e r o z w i ą z u j e m y z a s t o s o w a n y c h t u w o r y g i n a l e s k r ó t ó w ) ; 14. o k r e ś l e n i e S. G r a b s k i e g o z e s. 290 w s t o s u n k u d o n i e g o s a m e g o , L . B e i n a i J . M u s z y ń s k i e g o , j a k o d z i a ł a c z y Z R P — o d p o c z ą t k u n i e p o d l e g ł o ś c i o w y c h —■ o p i e r a s i ę w y ł ą c z n i e o o p i n i ę w y p o w i e d z i a n ą p r z e z s a m e g o G r a b s k i e g o w j e g o w s p o m n i e n i a c h s p i s a n y c h w n a j l e p s z y m r a z i e w k o ń c u I I w o j n y ś w i a t o w e j t j . w z g ó r ą 50 l a t p o o p i s y w a n y c h w y d a r z e n i a c h i w 40 l a t z g ó r ą p o J e g o o d e j ś c i u o d r u c h u r o b o t n i c z e g o . N ie j e s t t o ś w i a d e c t w o m i a r o d a j n e , p r z y n a j m n i e j d l a l a t 1890/1891. , 21 C z y t a m y n i e t y l k o o „ G e r y n g u ” (Z .’ H eyryng) i G . G o s t k i e w i c z u ( H i l a r y G o e tk ie w i c z ), a l e i o M. B o g u s z e w ic z , z a m i a s t B o h u s z e w ic z . 22 K i e d y i n d z i e j O r i e c h o w s t o s u j e z a s a d y n o w o c z e s n e ( n p . L . K r z y w i c k i - K s z y w i c k i j ) . 23 Z o b . s. 33, w . 19—21; s. 125, w . 7—9; s. 34, w . 15— 17 ( n ie ś c i s ło ś ć o r y g i n a ł u p r z e n i e s i o n a d o t e k s t u b e z k o m e n t a r z a ) . 24 1. n a s. 31, w . 13, o d d ., s. 243, w . 9—10 — p o l s k i e „ n a r ó d ” p r z e t ł u m a c z o n o n a n a r ó d , c o m o ż n a z r o z u m i e ć j a k o p o l s k i e — l u d ; 2. n a s. 117, w . 3—2 o d d . — p o ls k ie „ p o w i a t ” p r z e t ł u m a c z o n o n a o b l a s t , o s o b iś c ie w o l e l i b y ś m y u j e z d ; 3. c z y n a s. 144 o d d a j ą c p o l s k i e „ w y n i s z c z o n y ” j a k o i z n u r i o n n y j n i e n a l e ż a ł o d o d a ć , g w o l i ś c is ło ś c i , w n a w i a s i e t e r m i n u p o l s k i e g o ? ; 4. r a z t r a f i ł a s ię n a w e t g a f f a , b o n a s. 180, w . 1 o d d. p r z e t ł u m a c z o n o t e r m i n „ b e z r o b o c i e ” j a k o b e z r a b o t l c a . Z k o n t e k s t u w y n i k a , ż e s ło w a b e z r o b o c i e u ż y to , j a k s ię w ó w c z a s z d a r z a ł o , n a o z n a c z e n i e s t r a j k u . 25 a ) n a s. 160, p r z y p . 86 j e s t : W a r u ń s k i , w i n n o b y ć — W a r y ń s k i ; b ) n a s. 246 j e s t m o w a o l i s t o p a d o w y m n u m e r z e „W aL k i k l a s ” , g d y b y ł t o n u m e r g r u d n i o w y ; c) n a s. 346, p r z y p . 39 f i g u r u j e d a t a w y d a n i a — 1907, w i n n o b y ć — 1917; d ) n a s. 350, w . IZ o d d . j e s t „ p o z y c j ę ” w i n n o b y ć „ p o l i t y k ę ” ; e) n a s. 159, w . 16 p o d a n o 3.ΙΠ.1883 r ., c h y b a w i n n o b y ć — 9.111. ' 2β W a r t o s i ę z a s t a n o w i ć , c z y p o p r a w i o n e g o w y d a n i a n i e w a r t o b y o p u b l i k o w a ć p o p o ls k u . W s z a k b r a k t a k c a ł o ś c i o w y c h p r a c — p o z a „ p r e h is t o r y c z n y m i* * P e r l ą i K u l c z y c k i e g o o r a z t e ż j u ż „ n i e m ł o d ą ” — B u s z k i .
P O L S K I R U C H S O C J A L IS T Y C Z N Y
579
g r a f ii, ja k n p . k w e s tia n a ro d o w a ł c h ło p s k a czy te ż — h is to ry c z n e z n a c z e n ie I P r o l e t a r i a t u (n a tle o b ie k ty w n e j s y tu a c ji w k r a j u ) — to o c z y w iste . I ty lk o d o b rz e ś w ia d c z y o p r a c y O rie c h o w a , że p o b u d z a do s f o rm u ło w a n ia n a s z e g o w ła s n e g o z d a n ia , p o le m iz u ją c e g o z re s z tą n ie ty lk o z b a d a c z e m r a d z ie c k im . N ie ra z „ rz u c a m y t u k a m ie ń do w ła s n e g o o g ró d k a ”, lu b s n u je m y o g ó ln ie js z e re f le k s je . I n a ty m p o le g a ta k ż e w a lo r p r a c y A. O rie c h o w a — s z e rs z e j n iż je j śc isły , z a w a r ty w t y t u l e te m a t.
