Bolesław Kumor
Granice (archi)diecezji krakowskiej
(1000-1939)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 6/1-4, 535-556
1963
KS. BO LESŁA W K U M O R
GRANICE (ARCHI)DIECEZJI KRAKOWSKIEJ (1000— 1939)
W oparciu o w sp ó łczesn e przekazy źródłow e p rzyjm u je się, że d iecezja krak ow ska p ow stała w r. 1000 w zw iązku ze zjaz* dem g n ieźn ień sk im h Jednakow oż n ie brak do n a jn ow szych czasów w y p o w ied zi p rzesu w ających p ow stan ie d iecezji na ostatn ie lata panow ania M ieszka 1 2. N ie jest też całk ow icie p e w n y p ierw o tn y charakter bisk u pstw a; p óźn iejsze przekazy źródłow e s, a w śród n ich i rzekom e b rew e pap. B en ed y k ta IX
1 K ronika Thietm ara, Tłum. wstępem i kom entarzem opatrzył M. Z. Jedlicki, Poznań 1953, s. 280 n.; por. A b r a h a m W., Organizacja K oś
cioła w Polsce do połow y X II w .2, Lwów 1893, s. 42 nn.; Tenże, Początek biskupstw a i ka p itu ły katedralnej w Krakowie. Rocznik K rakow ski
T. IV (1900) s. 177—200; Tenże, Gniezno i M agdeburg, K raków 1921, s. 14 nn.; V ö l k e r K., Kirchengeschichte Polens, Berlin — Leipzig 1930, s. 16; S z c z a n i e c k i M., Monarchia wczesnofeudalna w X I w. i do
połowy X I I w., W: H istoria Polski. T. I do r. 1764. Cz. I do połowy
XV w. Red. Ł o w m i a ń s k i H., W arszawa 1957, s. 191 ; B a r d a с h J.
Historia państw a i prawa Polski do połow y X V w., W arszawa 1957, t. I,
s. 137; W i d a j e w i c z , J. Prohor i P rokulf najdaw niejsi biskupi kra
kow scy. Nasza Przeszłość. T. 4: 1948, s. 17.
* В u с z e к Κ., Pierwsze biskupstw a polskie. K w artalnik histo ryczny, R. 52: 1938, s. 207; Tenże, Polska południowa w IX i X w. Mało polskie Studia Historyczne. R. 2: 1959, z. 1 s. 41 przyp. 56; T y m i e n i e c k i Κ., Wiślanie. Małop. S tudia Hist. R. 4: 1961, z. 2 s. 25. S c h m i d H. F., Die rechtlichen Grundlagen der Pfarrorganisation auf
w estslavischem Boden und ihre E ntw icklung w ährend des M ittelalters,
W eimar 1938, s. 175 nie w ypow iada się bliżej w tej sprawie.
3 Rocznik kra ko w ski (i inne roczniki), W: MPH t. II, s. 794; Katalog
biskupów krakow skich. W: MPH t. II, s. 816; Galii A n o n ym i Croniea.
536 K S . B O L E S Ł A W K U M O R
[2]
Pr o re v e r e n tia p rincipis A p o sto lo ru m z r. 1046 4, inform ują
jakoby K raków b y ł siedzibą m etrop olii i ty m sam ym posiadał charakter archidiecezji. Podobno jeszcze w r. 1229 biskup k rak ow ski Iwo O drowąż p rzebyw ając w R zym ie prosił pap. G rzegorza IX o p rzyw rócen ie w K rakow ie arcybiskup- stw a, „które przez zaniedbanie zostało przeniesion e do G niez n a ” 5. P e w n y m n aw iązan iem do tej trad ycji b yła bulla pap. Urbana III z 4 II 1186 r., na m ocy której papież na prośbę bpa P ełk i za tw ierd ził d a w n y zw yczaj, że bisk u pi krakow scy m ają p ierw sze m iejsce po m etrop olicie g n ieźn ień sk im i kon sek ru ją go 5a.
W X IV w . dalsze zab iegi około p rzyw rócenia praw m etrop o lita ln y ch dla K rakow a podjął b iskup Jan Grot u pap. B en e dykta X II, w rezu ltacie k tórych te n ż e papież w r. 1336 zezw o lił biskupom krak ow skim na u ży w a n ie p aliusza na pam iątkę, tego, że K rak ów b ył n iegd y ś m etropolią — ne priscu s suus
successione tem p o ris, quo m e tro p o litic o iure pollebat, obli- teraretur... f u l g o r 6. Do tejże tradycji n a w iązy w ał w X V w.
Jan D łu gosz, ży w iąc n adzieję, że „w reszcie k tó ryś z biskupów k rak ow skich dzięki... łask aw ości papieża i króla odzyska daw no... utraconą godność m etrop olity i otrzym a jako su fraga- n ie d iecezję przem yską, ch ełm sk ą i lu b u sk ą ” 7. N a in n ym m iejscu dodaje, że „k ied y ten tak p o trzeb n y sp len d or d iecezji k rak ow skiej... za zm iłow an iem B ożym i łaskaw ością królów p olskich, oraz za zgodą b isk u pów k rak ow skich i arcybiskupów gn ieźn ień sk ich zostan ie p rzyw rócon y, w ó w cza s w zrośnie nie m a ły splendor i zaszczyt dla prym asa polskiego; b ęd zie on bo
4 MPH t. I, s. 358 n. 5 Tamże, t. III, s. 326.
5a KDKK t. I, n r 3, s. 6; К o z 1 o w s к a-B u d к o w a 2/., Reperto
riu m polskich dokum entów doby piastow skiej. K raków 1937, s. 108 n.,
n r 110.
8 D ł u g o s z J., Catalogus episcoporum Cracoviensium. Ed. A. Przez- dziecki, W: Opera omnia, K raków 1887, t. I, s. 411.
7 LBenef (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis. Ed. A. Przez- dziecki, K raków 1863), t. I, s. 4 n.
[3] G R A N I C E ( A R C H I ) D IE C E Z J I K R A K O W S K I E J 537 w iem w te d y prym asem n ie ty lk o nad jedną m etropolią lw o w ską, lecz nad dw om a — krakow ską i lw o w sk ą ”8.
D o tej m y śli w rócono w ok resie p rzedrozbiorow ym jeszcze dw ukrotnie: raz w r. 1631 w w y su n ię ty m przez A lb erta fran ciszkanina P olak a „ P rojek cie” u tw orzen ia n o w y ch m etrop olii łaciń skich w K rakow ie, K ijo w ie i W iln ie 9; po raz drugi spra w a ta stała się zn ó w ak tu aln a po d ru gim rozbiorze P olski, k ied y sejm grod zień sk i w y su n ą ł w r. 1793 p rojekt w y n ie s ie nia K rak ow a do godności m etrop olii i p rzen iesien ia doń z G niezna, zagarniętego w drugim rozbiorze przez P ru sy , god ności p rym asow sk iej 10. Jed n akże na przeszkodzie w realizacji ty c h p la n ó w sta n ęły k lęsk i narodow e, i całk ow ita utrata n ie p odległości.
W obec braku d oku m entu fu n d acyjn eg o i erek cyjn ego b i sk u p stw a 11 trudno określić p ierw otn e jego granice. A braham u trzym u je, że p ierw otna d iecezja krakow ska ob ejm ow ała Z ie m ię K rakow ską, W iślicką i Sandom ierską, a jej granice w sch o d n ie b y ły praw dopodobnie otw arte ł2. P otk ań sk i przy puszcza, że d oku m ent w y sta w io n y przez ces. H en ryk a IV 29 IV 1086 dla d iecezji praskiej 13 odnosi się „do granic d iecezji k ra k ow sk iej, a zarazem do P o lsk i z X lub X I w .”. W oparciu o tak ie założenie d iecezja m iała ob ejm ow ać w r. 1086 rów nież „Spisz i... Z iem ię W ażgską” na S łow a czyźn ie w chodzące w sk ład m on archii B olesław a Ś m iałego 14.
P ó źn iejsze granice d iecezji k rak ow skiej, zn an e z przekazów 8 D ł u g o s z J., Historiae Polonicae libri X II. Ed. A. Przezdziecki, W:
Opera omnia, K raków 1872, t. X, s. 295.
“ D ł u g o s z T., P rojekt utw orzenia w Polsce now ych biskupstw
z przed 1631 r., Przegląd Teologiczny. R. 12: 1931, s. 99—109.
10 Volum ina legum . T. 10 K onstytucje sejm u grodzieńskiego z 17ЯЗ r., wyd. Kaczm arczyk Z., Poznań 1952, s. 321 n.
11 K o z ł o w s k a-B u d к o w a Z., Repertorium polskich dokum en tów doby piastow skiej. Z. 1, K raków 1937, s. 5 (nr 4).
12 A b r a h a m W., op. cit., s. 60.
13 MPH II, s. 145—148; por. К o z ł o w s к a-B u d к o w a Z., Re
pertorium , s. 13 (nr 11).
14 P o t k a ń s k i Κ., Granice biskupstw a krakowskiego, K raków 1900, s. 14 nn., 26 n.
538 K S . B O L E S Ł A W K U M O R
[4] d ok u m en tow ych X II— X IV -w ieczn y ch rejestró w św iętopietrza i d ziesięcin y papieskiej i w X V w . z opisu D ługosza, zostały u stalon e praw dopodobnie za czasów legacji kard. Idziego w la tach 1123/25 1δ. W ed ług ty c h przekazów granice d iecezji od stron y b isk u pstw a w rocła w sk ieg o b ie g ły rzeką Białą, zosta w iając W isłę i O św ięcim po stronie d iecezji krakow skiej, a stąd aż do źródeł W arty i L iszw arty, przy czym P szczyn a, B ytom , S iew ierz i Żarki n ależały do K rakow a. Od źródeł W arty aż do P ilic y d iecezja sąsiadow ała z archidiecezją gn ieźn ień sk ą, która zapuszczała sw e zagony w głąb Z iem i K rakow skiej i S and om ierskiej. „G ranice te — jak p rzyjm u je P otk ań ski — m ia ły się opierać na bardzo d aw n ych podziałach p lem ien n y c h ” 16. Do K rakow a n ależał cały obszar nad średnią i dolną Radomką, sięga jący w rejon ie W arki do rzeki P ilicy; M stów, K ielce, Radom p ozostaw ały po stronie diecezji krakow skiej, zaś S krzynno i Opoczno po stronie G niezna. W rejon ie P ilicy i na w sch od n im brzegu W isły d iecezja gran iczyła z archidia k onatem w arszaw sk im (czerskim ), p rzyn ależn ym do diecezji p oznańskiej, a dalej w kierunku p ółn ocn o-w sch odn im z d ie cezją płocką, p ozostaw iając po stronie K rakow a Z iem ię S te- życką i Ł ukow ską. M iała to być rów nież stara granica p oli tyczn a i p lem ien n a. N a P od lasiu w ok olicy P arczew a i P ru sina (diec. krakow ska) b iegła granica z d iecezją łucką w kierunku p ołu d niow ym , a n astęp n ie k orytem W ieprza (Czem ierniki, B isk u pice, B ych aw a, W ysokie, Goraj, P otok — d iecezja kra kow ska) do Sanu — z d iecezją ch ełm sk ą. Od S anu do Jaślisk kościeln a granica z d iecezją pokryw ała się z p olityczn ą gra nicą R usi i Z iem i S and om ierskiej, podobnie jak i południow a granica z archidiecezją ostrzyh om ską pokryw ała się z p oli ty czn ą granicą P o lsk i i W ęgier. Sporne te ren y pod w zględ em p olity czn y m (Spisz) b y ły też sporne pod w zg lęd em k ościel n y m 17.
15 Tamże, s. 28. ie Tamże, s. 22.
17 LBenef. t. I, s. 1—2; P o t k a ń s k i Κ., op. cit.., s. 20—27; por. L a d e n b e r g e r T., Gęstość zaludnienia ziem polskich w połowie
[5] G R A N I C E ( A R C H I ) D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 539 P od w zg lęd em p a ń stw ow ego podziału ad m inistracyjn ego w skład d iecezji w ch od ziły zasadniczo w ojew ód ztw a: k ra k o w sk ie, san dom iersk ie bez części p ółnocno-zachodniej i lu b elsk ie z n iezn aczn ym i popraw kam i tery to ria ln y m i na k orzyść d iecezji k rak ow skiej. I tak parafie G łow aczew i L eżen ice le ż a ły w Z ie m i czersk iej, zaś w ie ś S tęp k ów k /P a rczew a — w w o jew . b rzes k o -litew sk im 18.
Tak w ie lk i obszar diecezji, „jednej z n ajw ięk szy ch w całym K o ściele” — jak stw ierd za ł w X V w . D łu g osz 19, b y ł p rzyczy ną szeregu p rojek tów jej podziału, a dw a z n ich z y sk a ły n aw et san kcję kanon iczn ą S to licy A p ostolskiej. W r. 1254 pap. In nocen ty IV bullą A d au d ie n tia m n ostram p e r v e n it zlecił lega to w i p apiesk iem u Opizo, opatow i z M ezano, aby za zgodą m etrop o lity g n ieźn ień sk iego P e łk i i biskupa krak ow skiego P ran d oty „eryg ow ał sto licę biskupią w Ł u k o w ie” 20, a jego następca pap. A leksander IV listem apostolskim D ilectus filius,
7iobilis v i r z I I I 1257 r. nakazał ty m że hierarchom założyć d ie
cezję w Ł u k ow ie i k onsekrow ać na jej p ierw szego biskupa B artłom ieja z C z e c h 21. W zw iązku z ty m i p lan am i diecezja k rakow ska praw dopodobnie m iała odstąpić na rzecz n o w o tw orzon ej d iecezji sw o je p ółn ocn e k resy p odlask ie w raz z Ł u- k ow em ; p la n y te jedn ak że n ie zo sta ły n igd y zrealizow n ae.
C hronologicznie n astęp n e starania, zm ierzające do podziału d iecezji, przypadają na w iek X V . D zięk i staraniom biskupa ch ełm sk ieg o Jana B isk u pca i przy poparciu W ład ysła w a Ja g ie łły pap. Marcin V bullą A d apostolicae z 17 X 1424 r. od łą czy ł Z iem ię L u b elsk ą od d iecezji k rak ow skiej i inkorporow ał ją do b iskupstw a chełm skiego, zaś bullą A d ea, quae z 4 X I panow ania K azim ierza Wielkiego, Lwów 1930; P o l k o w s k i I., Mapa
diecezji krakow skiej, K raków 1886; T. Ł a d o g ó r s k i , Gęstość za ludnienia diecezji k ra ko w skiej ok. 1340 r. — m apa w pracy tegoż
Autora, Studia nad zaludnieniem Polski X IV w., W rocław 1958. 18 Scypio dei Campo J. Κ., Objaśnienie dwóch m ap daw nej diecezji
krakow skiej, K raków 1881, s. 3 nn.
18 LBenef. t. I, s. 1.
so VMPL (Vetera m onum enta Poloniae et Lituaniae) 1 .1, n r 119 s. 57 n. !1 Tamże, t. I, n r 143 s. 72.
540 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [6] 1424 r. przeniósł stolicę d iecezji ch ełm sk iej do L u b lin a 22. W szystk ie te p lan y i zam iary w b re w zam iarom króla i posta n ow ien iom papieża załam ały się na sk u tek g w a łto w n eg o oporu ordynariusza k rakow skiego Z bign iew a O leśnickiego, zw łaszcza na zjeźd zie w Sieradzu w r. 1425 2S. 25 I 1425 r. sta n y p olsk ie zebrane na zjeźd zie w Sieradzu pod w p ły w e m agitacji zw o len n ik ó w bpa Zb. O leśn ickiego zw ró ciły się do pap. M arcina V
z prośbą o co fn ięcie rozporządzenia, o co rów nież zabiegał u papieża sam O leśn icki w liście d atow an ym tego sam ego dnia, do którego d ołą czył prośbę, ab y papież dla rozstrzygnięcia sporu p o w ołał sp ecjaln ą k om isję 23a. 29 I 1426 r. pap. M arcin V listem apostolskim Justis et honestis su p p lic u m v o tis p olecił kard. L u cy d o w i rozpatrzeć jeszcze raz problem sporu, i, p rzy ch ylając się do prośby O leśn ickiego, skasow ać d aw ne zarzą d zen ie p ap iesk ie i w łą cz y ć sp ow rotem Z iem ię L ub elsk ą do d iecezji k rak ow skiej 23b. Z godnie z ty m p olecen iem papieskim kard. L ucyd w y d a ł 21 VI 1426 r. dekret N overitis, qu od n u p e r
sanctissimus, m ocą którego skasow ał poprzednie zarządzenie
p ap iesk ie i w łą cz y ł sp ow rotem do d iecezji k rakow skiej odłą czoną uprzednio Z iem ię L ub elsk ą 23c. M ożna przypuszczać, że zasad n iczym m o ty w em od m ow y biskupa k rak ow skiego na po dział d iecezji b y ła zap ew n e obaw a przed utratą b ogatych po siad łości b isk u pstw a krakow skiego, zn ajd u jących się w rejo n ie B isk u p ic na L u b elszczy źn ie 2i.
Od X III w . aż do czasów p ierw szego rozbioru P o lsk i (1772) 21 S a w i c k i , J., Concilia Poloniae. T. IV. Najdaw niejsze statu ty synodalne diecezji chełmskiej z XV w., Lublin 1948, s. 8 przyp. 1; por. B i e ń k o w s k i L., Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca
w diecezji chełm skiej (1417—1452), Roczniki hum anistyczne t. VII
(1958), z. 2 s. 203 n.
23 D ł u g o s z J., Historiae, t. X III, s. 330 n.
23a Codex epistolaris saeculi X V . Ed. A. Lewicki, K raków 1891, t. II, n r 147 s. 183—185, n r 148 s. 185—187.
» b Tamże, n r 151 s. 194—195. B3c Tamże, n r 152 s. 195—198.
** LBenef. t. II, s. 549 n.; por. I n g i o t St., Stan i rozmieszczenie
uposażenia biskupstw a krakow skiego w połowie X V w., Lwów 1925,
[ V ] G R A N I C E (A R C H I )D IE C E Z J I K R A K O W S K I E J 541 źródła przekazały szereg inform acji na tem a t sporów o p rzy n ależność d iecezjaln ą p ogran iczn ych parafii i w yró w n an ia gra n ic d iecezja ln y ch ze szkodą dla K rakow a. D o d łu gotrw ałych sporów doszło na odcinku pogranicza z archid iecezją o strzy- hom ską na te ren ie Spiszą. Za czasów p ierw szych P ia stó w s ta rostw o sp isk ie p o lity czn ie zależn e b y ło od P olsk i i dopiero około 1310 r. odpadło od P o lsk i do koron y św . S tefan a i w eszło w skład k om itatu sp isk iego. P o raz drugi do P o lsk i w róciło w dniu 8 X I 1412 r. p raw em zastaw u na m o cy u m o w y W ła d y sła w a J a g ie łły z ces. Z ygm u n tem L uk sem bu rczyk iem . Odtąd d y stry k t p odolin ieck i na Spiszu został p rzek ształcon y w sta rostw o grodow e lu b o w elsk ie. S pory o przyn ależn ość kościeln ą ty c h te ren ó w rozpoczęły się jeszcze w X III w . I tak 7 I 1235 r. pap. Grzegorz IX listem apostolskim Ven erabilis fra te r noster zlecił p rzeorow i op actw a cystersk ieg o w S u lejo w ie, oraz archi diakonow i op olsk iem u i k an on ik ow i w rocła w sk iem u G o tfry dow i zbadanie p reten sji b iskupa krak ow skiego i arcybiskupa ostrzyh om sk iego do ju rysd yk cji k ościeln ej nad S p is z e m 25. W tej sam ej sp raw ie zabrał głos rów n ież pap. In n ocen ty IV w liście apostolskim Episcopus C racom ensis z 22 I 1247 r . 26 i w X IV w . pap. Jan X X II, który bullą E xposu it nobis z 15 VI 1324 r. u k o n sty tu o w a ł sąd ap ostolski celem rozstrzygnięcia tej spraw y; w yro k w y d a n y 12 II 1332 r. p rzy d ziela ł Spisz die cezji k rak ow skiej w raz z parafiam i w L u b ow li, G niazdach i P od oliń cu 27. P raw dopodobnie w yrok ten n ie zn alazł uznania, skoro tenże papież listem apostolskim Sua nobis d ilecti filii z 5 V 1333 r. p ow ierzył dalsze rozpatrzenie sporu opatow i św . W in cen tego z W rocław ia, opatow i cystersk iem u z Rud R aciborskich i p rep ozytow i k o leg ia ty św . K rzyża w e W rocła w iu 28. E gzek u cję w yroku , p rzysąd zającego jeszcze raz sporne te ren y d iecezji k rak ow sk iej, p o w ierzy ł pap. B en ed y k t X II listem apostolskim E xposu it nobis ve n e rabilis f r a te r z 25 I 1342 r. b isk u pow i w rocław sk iem u P rzecła w o w i z P ogorzeli,
*5 KDKK (Kodeks dypl. katedry krakow skiej) t. I, n r 23 s. 32. ** Tamże, t. I, n r 26 s. 35.
*7 Tamże, t. I, n r 141 s. 179 n., n r 142 s. 180 n., n r 150 s. 190—194. 18 KDMP (Kodeks dypl. Małopolski) t. III, n r 634 s. 4—5.
542 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [ 8 ]
opatow i cystersk iem u z Rud R aciborskich i dziekanow i k o le g ia ty św . K rzyża w Opolu 29. F a k tyczn ie terytoriu m to wraz z 7 parafiam i przeszło pod ju rysd yk cję bisk u pów krakow skich dopiero po r. 1604 30. P ierw sze in sty tu cje kanon iczn e na pro bostw a zrek a to licy zow an ych p arafii spiskich nadaw ane przez ord yn ariuszów k rak ow skich przypadają: D rużbaki G órne — 20 V 1609 r . 31, G niazdo — ok. 1616 r. 32, Hobgard — 3 X II 16 2 9 33, L ub ow la N ow a — 17 V 1624 r . 34, L ub ow la Stara — ok. 1604 r . 35 i P od olin iec — po 1604 r. Z parafii ty c h utw orzono dekanat spiski na syn odzie d iecezjaln ym w r. 1643 3®.
N a pograniczu z d iecezją w rocław sk ą doszło na p rzestrzen i czasow ej 1206— 1310 do n iezn aczn ych p rzesunięć gran iczn ych ze szkodą dla d iecezji k rak ow skiej. I tak jeszcze w r. 1206 W oźniki n a leżały do diecezji k r a k o w sk ie j37, podczas gdy w r. 1310 zn a jd y w a ły się już w granicach d iecezji w ro cła w sk iej 38. W w . X IV doszło do p rzesun ięć gran iczn ych na ko rzyść archid iecezji gn ieźn ień sk iej w rejon ie C zęstoch ow y. W r. 1364 K azim ierz W ielk i u d otow ał n ow o u fu n d o w a n y przez się k ościół p arafialn y w K rzepicach i zw rócił się do biskupa krak ow skiego B odzanty o p rzyd zielen ie n ow ej parafii d zie sięcin ze stołu bisk u piego, te n jednakże od m ów ił prośbie kró lew sk iej. W ów czas parafię u d otow ał d ziesięcin am i ze stołu ka
129 Tam że, t. III, nr 669 s. 48—49.
30 M o d e 1 s к i Т. E., S p o r y o p o łu d n io w e granice diecezji k r a k o w
s k i e j o d s t r o n y S p is zą , Zakopane 1928, s. 82 nn.
31 A K M K (Archiwum K u rii M etropolitalnej w Krakow ie) A c ta offi-
cia latu s, vol. 116, s. 316—317.
32 G o t k i e w i c z M., R efo rm a cja i k o n tr re fo r m a c ja na Spiszu. N asza Przeszłość. T. 7: 1958, s. 81.
33 A cta officialatus (AKM K), vol. 124, s. 1232—1233. 34 Tam że, vol. 121, s. 954.
35 G o t k i e w i c z M., op. cit., s. 81.
36 S yn o d u s diocesana ab P e tro G e m b ic k i episcopo C racoviensi cele
b r a t a C r a c o v ia e 1643, s. 15. 37 K D K K t. I, nr 6 s. 10—11.
38 S e m k o w i c z W., H istoryczn o-geograficzn e p o d s t a w y Śląska, W: H istoria Ś ląsk a, K rak ów 1933, t. I, s. 43.
[9] G R A N I C E ( A R C H I ) D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 5 4 3
p itu ły gn ieźn ień sk iej arcybiskup Jarosław S kotnick i i rów no cześn ie podporządkow ał ją archid iecezji g n ie ź n ie ń s k ie j39.
Na przestrzen i czasów ej od 1470 do 1621 od erw ano od d ie cezji m iasto i p arafię Ł askarzew na pograniczu z archidiako natem w arszaw sk im na rzecz d iecezji pozn ańsk iej. Jeszcze D łu gosz zalicza parafię w raz z m iastem do archidiakonatu lu b elsk iego w d iecezji k ra k o w sk ie j40, podczas gd y Ordo et
n u m eru s ecclesiarum... in dioecesi Cracoviensi z r. 1621 n ie
w y m ien ia parafii w gran icach d iecezji k r a k o w sk ie j40a. P o trzecim rozbiorze P o lsk i 30 IV 1799 r. bp p ozn ańsk i Ignacy R aczyń sk i d eleg o w a ł ju rysd y k cję na parafię Ł askarzew b isk u p ow i ch ełm sk iem u W ojciech ow i S k a r szew sk iem u 40b. M ożna p rzypuszczać, że p rzyczyn ą p rzesun ięcia gran ic d iecezjaln ych b ył fakt, że m iasto Ł askarzew stan ow iło pod w zg lęd em p rzy n ależn o ści ek on om iczn ej w łasn ość b isk u pów p o zn a ń sk ich 41.
N iezn aczn e w reszcie p rzesu n ięcie granic na k orzyść d iecezji p rzem ysk iej w ok resie przedrozbiorow ym m ia ły m iejsce w dru giej p ołow ie X V III w . w rejon ie Jaślisk . Jeszcze 8 V 1434 W ła d y sła w Jag iełło oddał m iasto w raz z okolicą na u posażenie bisk u p stw a p r z e m y sk ie g o 42; odtąd m iasteczk o m im o iż n a le żało pod w zg lęd em k ościeln ym do d iecezji k rak ow skiej, w ch o d ziło w sk ład p osiad łości ziem sk ich b isk u p stw a p rzem y sk ie go 43. D opiero na prośbę biskupa p rzem ysk iego W acław a S ie rak ow sk iego biskup k rak ow ski A ndrzej Z ałuski zgodził się 25 IX 1758 r. na cesję parafii i m iasta Jaślisk na rzecz d iecezji
39 D ł u g o s z J., Catalogus, s. 361; por. K a c z m a r c z y k Z., Mo
narchia K azim ierza Wielkiego. T. II, Poznań 1946, s. 84.
40 LBenef. t. I, s. 2; t. II, s. 560.
4oa p0r Reform ationes generales ad clerum et populum dioecesis
Cracoviensis pertinentes ab Martino S zyszko w ski ep. Crac... in synodo dioecesana sancitae... a. 1621, s. 35.
4°b ADL (Archiwum Diecezjalne w Lublinie) n r 170 Prothocollon
actorum curiae episcopalis episcopi H elm ensis et Lublinensis 1791—1802, s. 690—691.
41 LBenef. t. II, s. 560.
42 AGZ (Akta grodzkie i ziemskie), t. V III, n r 61 a s. 267/8.
43 P r o c h a s k a A., Jaśliska — m iasteczko i klucz biskupów prze
544 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [10]
p r z e m y sk ie j44. N ieb aw em jednak zanim dokonano potrzeb nych form alności zm arł biskup Z ałuski, w ob ec czego układu n ie w ykonano. Zgodę na cesję p ow tórzył 26 IX 1759 n ow y ordynariusz krakow ski, biskup K ajetan S o łty k 45 i 20 X 1759 r, k apitu ła k ated raln a k ra k o w sk a 46. Zgodę tę p otw ierdził pap. K lem ens X III bullą S u p re m a dispositione z 14 III 1762 r., d ele gu jąc do egzek u cji b u lli arcybiskupa lw o w sk ieg o W acław a Sierakow skiego; ten zaś d oku m entem z 11 V II 1763 r. w c ie lił p arafię Jaślisk a do diecezji p r z e m y sk ie j47.
W ypada tu nadm ienić, że w przededniu p ierw szego rozbioru d iecezja krakow ska obejm ow ała 3 su fragan aty (krakowski, lu belski, sandom ierski), 7 archidiakonatów (krakow ski, sądecki, sandom ierski, lu b elsk i, w ojn ick i, zaw ichojski i pilecki), 4 pre- p ozytu ry ad instar archidiaconatus (w iślicka, tarnowska, k ie leck a i pilecka), 1 dekanat iako okręg ju rysd yk cyjn y ad instar
archidiaconatus (K ielce), 12 oficjalatów feralnych, 51 dekana
tó w , ok. 1000 parafii i filii, 14 k olegiat (Sandom ierz, W iślica, K ielce, św . F lorian na K leparzu, Szkalbm ierz, N o w y Sącz, Opa tów , św . M ichał — K raków , św . Jerzy — K raków , św . A n n a — K raków , WW. Ś w ięci — K raków , Tarnów, L ublin, B obow a, W ojnicz, Pilica), 10 op actw (T yniec, Ł ysa Góra, Sieciechów , M ogiła, Jędrzejów , P ok rzyw nica, W ąchock, S zczyrzyc, H eb dów , N o w y Sącz), 119 klasztorów m ęsk ich i 19 ż e ń s k ic h 48.
44 ADP (Archiwum Diecezjalne w Przemyślu) n r 153 „Przyłączenie Jaślisk do diecezji przem yskiej” (Kopia); AKapMk (Archiwum K apituły M etropolitalnej w Krakowie) Liber privilegiorum R. D. A. St. Załuski
episcopi Cracov. a D. 1754 inchoatus, s. 63—67 (Kopia).
45 A K M K A cta Episcopalia, vol. 98, k. 34’—36’; AGZ t. V III, nr 171 s. 265.
46 AK apM K Liber privilegiorum , s. 65—67; AGZ t. V III, n r 172 s. 266. 47 ADP n r 153 Przyłączenie (Kopie); AK apM K Liber privilegiorum,
s. 145—156.
48 Synodus dioecesana Casimiri Ł ubieński episcopi Cracoviensis,
Cracoviae 1711, s. 5—17; S t a r o w o l s k i , S., Vitae antistitum Cra- coviensium, Cracoviae 1655, k. Bi—B2, Вз—B4; P ę c k o w s k i J., Józef
Olechowski archidiakon i sufragan kra ko w ski 1735—1806, K raków 1926,
s. 129; C h o d y ń s k i Z., K rakow skie biskupstwo, W: Encyklopedia kościelna Nowodworskiego, t. XI, s. 362/64; C h o t k o w s k i W., H
isto-[11] G R A N I C E ( A R C H I )D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 545
Wraz z rozbioram i P olsk i rozpoczęły się „rozbiory” diecezji k rak ow skiej. W rezu ltacie p ierw szego rozbioru P olsk i (1772) całe praw obrzeżne terytoriu m d iecezji od O św ięcim ia i Zatora aż do W isły, Sanu i W isłoka znalazło się w granicach zaboru au striack iego. Pod w zg lęd em k o ścieln y m b y ły to: archidiako nat sąd eck i z dekanatam i: sądeckim , spiskim , now otarsk im , p ilzneńsk im , m ieleck im , ropczyckim i strzyżow skim ; archidia konat w ojn ick i z dekanatam i: w ojn ick im , bieckim , b obow skim , jasielsk im , żm igrodzkim i lipnickim , prepozytura tarnow sk a z d ek anatem tarnow sk im , oraz częściow o archidiakonat kra k ow ski z dekanatam i: w ielick im , dobczyckim , sk aw ińsk im , Z a torskim , ośw ięcim sk im , ży w ieck im , częściow o W itowskim (pa rafie: M ik lu szow ice, U jście S oln e, C erek iew filia O ku lice) i op atow ieckim (parafie: Żabno, W ietrzych ow ice, B olesła w , G rem boszów , O lesno, O tfin ów , S zczecin , S łu p iec i filia O dpo- ryszów ). N adto odpadła część archidiakonatu sadom ierskiego z dekanatam i: m iechocińsk im , rudnickim i w części p ołan ieckim ) (parafia B orow a), oraz 3 p arafie z archidiakonatu za w ich oj- skiego (R adom yśl n /S an em , W rzaw y, P n iów ). Ł ącznie „gali cy jsk a ” część d iecezji ob ejm ow ała 22 d ek anaty całe, 4 częścio wo, około 430 parafii i filii, 4 k o le g ia ty (N ow y Sącz, T arn ów , B obow a, W ojnicz), 2 op actw a (S zczyrzyc i N o w y Sącz), 33 k la sztory m ęsk ie, 3 żeń sk ie i p rzeszło 1 m ilio n w iern y ch 49.
N a żądanie gu bern iu m lw o w sk ieg o biskup k rak ow ski K a je tan S ołty k u tw o rzy ł dla tych teren ó w 27 IX 1778 r. oficja la t g en era ln y z siedzibą w Z akrzów ku k /K rakow a, a niebawem: pod n aciskiem tegoż gu bern iu m p rzen iósł go do Tarnow a. Ces. J ózef II, trzym ając się p rak tyk i fa k tó w dokonanych, n a jw y ż szym p o stan o w ien iem z dnia 20 IX 1783 r. u tw o rzy ł z „ ga li c y jsk ie j” części d iecezji k rak ow skiej osobne b isk u pstw o ze stolicą w T arnow ie, co n astęp n ie u san k cjon ow ał pap. P iu s V I bullą In su p r e m a b e a ti P e t r i c a th ed ra z 13 III 1786 r. 50. W te n
ria polityczna Kościoła w Galicji za czasów Marii Teresy, K raków 1909,
t. II, s. 13, 345. 4* Jak wyżej.
" K u m o r B., Dzieje polityczno-geograficzne diecezji tarnow skiej, Lublin 1958, s. 13 nn., 112—127.
546 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [12]
sposób z p rzyczyn ty lk o p olity czn y ch odpadła od K rako w a cała „g alicy jsk a ” cześć diecezji.
Po p ierw szym rozbiorze P o lsk i p raw ie 2/з d iecezji ch ełm skiej znalazło się w granicach kordonu austriackiego; z 10 dekana tó w i 82 parafii, które liczy ła cała d iecezja chełm ska, p rzy R ze czyposp olitej pozostał tylk o w całości dekanat ch ełm sk i, oraz częściow o k rasn ostaw sk i, lu b om elsk i i turobiński, a nadto z dekanatu zam ojskiego parafia Tarnogóra — w całości 36 pa rafii 51. „G alicyjsk a” część d iecezji na rozkaz ces. Józefa II (13 II 1782) została ink orp orow aną do d iecezji przem yskiej (1 V 1782). W zw iązku z tak zn acznym u szczu p len iem d iecezji S ejm C zteroletn i k o n sty tu cją z 11 V I 1790 r. „w u sk u teczn ie niu podziału u m ów ion ego ze S tolicą św iętą apostolską d yece- zyów podziału, poniew aż część d y ecezji k rak ow skiej, to jest w o jew . lu b elsk ie Z iem ia Ł ukow ska, p ow iat u rzędow sk i i Z ie m ia S tężyck a b isk u pow i ch ełm sk iem u do tej szczupłej d y ece - zyi, którą on dziś posiada, p rzyd aje się ” s2. Z m iany te p otw ier dził pap. P ius VI dekretem K ongregacji konsystorialnej Q u u m
R. P. D. Mathias G a rn ysz z dnia 20 VII 1790 r., przydzielając
do d iecezji ch ełm sk iej z b isk u p stw a k rak ow skiego 7 dekana tów : łu k ow sk i, parczew ski, chodelski, k azim ierski, soleck i z archidiakonatu lu b elsk ieg o, oraz dekanat u rzędow sk i z archi diakonatu zaw ichojskiego, a nadto d ek anat stęży ck i z okręgu ju ry sd y k cy jn eg o „dekanat k ie leck i” — łączn ie 110 parafii, 7 filii, 1 k o leg iata (L ublin — św . M ichał), 17 klasztorów m ęsk ich 5 żeńsk ich 53. Z n ab ytk ów ty c h z nakazu p olityczn y ch w ład z austriackich (po 3 rozbiorze) odstąpił biskup ch ełm sk i
51 BAV (Bibliotheca Apostolica Vaticana), Processus consistoriales, vol. 192 Processus R. D. Adalberti Skarszew ski praepositi ecclesiae ca-
thedralis W ladislaviensis ad cathedralem ecclesiam Chelmensem, nec non super statu ejusdem Ecclesiae 1790, k. 91; ADP n r 88 Litterae et edicta Excelsi Gubernii ad Illustr. ac R. D. de K ierski episcopum Premisliensem tempore reivindicationis Regnorum Galiciae et Ludomeriae, t. III, n r 551
s. 61.
53 Volum ina legum, t. IX, n r 151 s. 175.
63 Zob. przyp. 51; ADL (Archiwum Diecezjalne w Lublinie) Re
[13] G R A N I C E ( A R C H I )D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 547 W ojciech S k arszew sk i parafię W argocin b isk u pow i krakow - sk im u F elik so w i T urskiem u d ek retem z dnia 20 VI 1799 r. 51. W trzecim rozbiorze P o lsk i K raków w raz z polsk im i teren a m i d iecezji zn alazł się w granicach trzeciego zaboru au striac k iego (bez tzw . N ow ego Śląska). N ad eszły lata dalszych „roz b iorów ” d iecezji. W trzecim rozbiorze P o lsk i P ru sy zagarnęły m . in. K sięstw o S ie w iersk ie w raz z ok ręgiem częstochow sk im , a nadto jeszcze w pokoju hub ertsb ursk im (1763) u trzy m a ły się ostateczn ie p rzy p osiadaniu Śląska, w skład którego m . in. pod w z g lęd em k o ścieln ym w ch o d ziły z d iecezji k rakow skiej 2 d e k a n aty b ytom sk i i p szczyń sk i z 53 parafiam i. T eren y dw óch ostatn io w y m ie n io n y ch d ek an atów jeszcze w X II w . (po 1173) od pad ły od M ałopolski i zosta ły w c ielo n e do Śląsk a, a le nadal u trzym a ły się przy d iecezji krakow skiej; co w ięcej m im o p o li ty czn eg o odpadnięcia Ś ląsk a od P o lsk i o b yd w a d ek an aty po z o sta ły p rzy d iecezji k rak ow sk iej. W praw dzie na początku X V II w. cesarstw o w szczęło p ew n e zab iegi m ające na celu od erw anie ob ydw u d ek an atów od K rakow a, ale ostateczn ie w r. 1629 zagw arantow ano status quo dla diecezji krakow skiej 53.
25 IV 1797 p ruski d ep artam en t sp raw zagran iczn ych poddał p lan, aby d ek an aty b ytom sk i i p szczyń sk i w łączyć do d iecezji w ro cła w sk iej, zaś „N o w y Ś lą sk ” z dek anatam i p ileck im , s ie w ier sk im i częstoch ow sk im w c ie lić do arch id iecezji g n ieźn ień sk iej 56. P la n te n jed n ak że został zarzucony, a 7 X I 1797 r. te n ż e dep artam en t zad ecyd ow ał p ozostaw ien ie ob ydw u deka n atów b ytom sk iego i p szczyń sk iego p rzy d iecezji k rak ow sk iej 57, zaś „N ow y Ś lą sk ” p rzyłączyć do d iecezji w ro cła w sk iej. Tak się też stało na m ocy b u lli pap. P iu sa V II z 9 IX 1800 r., która w y łą cz y ła z d iecezji k rak ow skiej d ek anaty p ileck i, sie
54 ADL n r 170 Prothocollon actorum curiae episcopalis episcopi
H elmensis et Lublinensis 1791—1802, s. 696—701.
55 J u n g n i t z J., Die Grenzen des Breslauer Bistum s, W: D arstel lungen und Quellen zur schlesischen Geschichte. Bd III, W roclaw 1907, s. 12.
58 Preussen und die katholische K irche seit 1640. Hrsg. M. Lehman Th. V II (1793—1797). Leipzig 1894, s. 551 n.
548 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [14]
w iersk i i częstoch ow sk i z 48 parafiam i i inkorporow ała je do bisk u pstw a w rocław sk ieg o 58.
Z m iany p o lityczn e w Europie środkow ej, które n astąp iły po pokoju w T y lży (lip iec 1807) i Schönbrunn (16 X 1809) p rzy n iosły m. in. p ow ołanie do życia i p ow ięk szen ie K sięstw a W ar szaw sk iego z drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, oraz z trze ciego zaboru au striack iego w raz z okręgiem zam ojskim z za boru p ierw szego. W ów czas to arcybiskup g n ieźn ień sk i Ignacy R aczyń sk i w y stą p ił zgodnie z p ostu latam i rządu K sięstw a o w y łą cz en ie z d iecezji w rocław skiej dekanatów : p ileck iego, siew iersk iego i częstochow sk iego, oraz k ęp iń sk iego i ostrze- szow sk iego. 11 IV 1809 biskup w rocław sk i Józef C hrystian ks. H o h en loh e-W ald en b u rg-B arten stein o św iad czył gotow ość od stąp ienia trzech d ekanatów „N ow ego Ś lą sk a ”, ale zaprote sto w a ł p rzeciw k o oddaniu K ępna i O strzeszow a. P o n iew a ż pap. P iu s V II p rzeb yw ał podów czas w w ięzien iu w e Francji, dla tego 22 X 1811 r. biskup w rocław sk i d eleg o w a ł na 3 w sp om n ian e d ek an aty ju rysd yk cję b isk u pow i k rak ow skiem u A d rze- jo w i G aw rońskiem u. W ten sposób okręg „ n ow oślą sk i” p o w rócił sp ow rotem fa k tyczn ie do d iecezji k rak ow skiej. N ie trw ało to jedn ak że długo, p oniew aż już 30 V I 1818 r. pap. P ius VII b ullą Ex im posita nobis p odzielił go m ięd zy diecezję w łocław sk ą. (10 parafii: B iała, C zęstochow a, M iedźno, P oczesna, P rzyrów , P rzy stajń K łobucko, T ru skolasy, W ilkow ieck o i Ż u raw) i krakow ską (40 parafii) 59.
W zam ian za cesję dekanatów „n ow ośląsk ich ” ordynariusz w ro cław sk i zażądał od biskupa k rak ow skiego A. G aw rońskiego od stąp ienia d ek anatów b ytom sk iego i p szczyńsk iego (53 para fie), w ob ec czego ordynariusz k rak ow ski d eleg o w a ł 22 X 1811 ju ry sd y k cję na ob ydw a d ek anaty b isk u pow i w rocław sk iem u s9. 58 J u n g n i t z J., op. cit., s. 11; P ę c k o w s k i J., op. cit., s. 171 n. ** Papiestwo wobec spraw y polskiej w latach 1772—1864. Wybór źródeł. Oprać. O. Beiersdorf, W rocław 1960, s. 274 n., 276 n.; por. J u n g n i t z J., op. cit., s. 11; Diecezja częstochowska. Rys historyczny. W: Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji częstochowskiej, Cze
stochowa 1958, s. 5 n.
•° J u n g n i t z J., op. cit., s. 12, К n o s s a 11 a J., Das Dekanat
[15] G R A N I C E ( A R C H I ) D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 549
S praw ę dalszej p rzyn ależn ości ob ydw u d ek anatów do diecezji krak ow skiej przesądzono w trak tacie za w a rty m 3 V 1815 r. m ięd zy A u strią, P ru sam i i Rosją, w k tó rym w y ra źn ie zastrze żono, że „ju rysd yk cja biskupa k rak ow skiego n ie będzie roz ciągała się na terytoriu m austriackie i p ru sk ie” 61. Form alnego od erw ania ich od d iecezji krak ow skiej dokonał pap. P iu s VII bullą E x 'imposita nobis z 30 VI 1818 r., k ied y to p ozostaw ił ob ydw a d ek an aty poza n o w y m i granicam i d iecezji krak ow skiej i b ullą De salute an im aru m z 16 VII 1821, k ied y je inkor- porow ał do d iecezji w r o c ła w s k ie j62.
W trzecim rozbiorze P o lsk i A u stria zabrała pod w zg lęd em p rzyn ależn ości k ościeln ej m. in. n iektóre części archidiecezji gn ieźn ień sk iej (archidiakonat k u rzelow sk i i z 1 k olegiatą w K u rzelo w ie i 84 parafiam i) i d iecezji poznańskiej na pra w y m brzegu P ilic y i W isły (d ek an aty liw sk i, garw oliń sk i i lato- w ick i z 37 parafiam i). Za p ośred n ictw em n u n cjatu ry w ied eń skiej i teren y te poddano początkow o ju rysd yk cji ordynariusza krakow skiego jeszcze przed r. 1800 63, a n astęp n ie archidiakonat k u rzelew sk i bullą pap. P iu sa VII In defessu m person aru m regia
d ign itate fu lg en tiu m odłączono do diecezji k ieleck iej (13 VI
1805), zaś trzy dekanaty z diecezji poznańskiej bullą Q u e m a d
m o d u m R om anoru m P o n tific u m tegoż papieża (23 IX 1805)
inkorpow ano do n ow oerygow an ej d iecezji lu b e ls k ie j64.
T ym czasem w łą czen ie K rakow a do m on archii habsburskiej (1795) p rzesądziło całk o w icie o dalszej e g z y sten cji d iecezji tar n ow sk iej. K rak ów b ow iem nie b y ł ju ż b isk u p stw em „zagra n ic zn y m ”. W obec teg o w nadw ornej k an celarii w ied eń sk iej postan ow iono u tw orzyć d iecezję k ieleck ą dla Z achodniej Ga licji, a d iecezję tarn ow sk ą rozparcelow ać m ięd zy biskupstw a 81 T h e i n e r A., Die neueste Zustände der katholischen Kirche
beider Ritus in Polen und Russland seit Katharina II bis auf unsere Tage, Augsburg 1841, Bd II, n r 68 s. 212.
“ Papiestwo wobec spraw y polskiej, s. 274 п., 292; J. Jungnitz, op. cit., s. 12.
6* P ę c k o w s k i J., op. cit., s. 172, 177 (Ilość p arafii podają cyto w ane bulle papieskie, zob. przyp. 64).
550 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [16] p rzem ysk ie i k rak ow skie. Z abiegi A u strii na teren ie Rzym u d ały w tym w zg lęd zie p ozy ty w n e rezu ltaty; pap. P iu s VII bullą
In defessu m person arum regia dignitate fu lg en tiu m z 13 VI
1805 r. ery g o w a ł d iecezję kieleck ą, przyd zielając n ow ej die cezji z b isk u pstw a krak ow skiego 15 dekanatów : k ieleck i, k i- jski, sokoliński, opatow iecki, p acanow ski, radom ski, p rzytyck i, zw oleń sk i, so leck i k un ow sk i, b odzen tyń ski, opatow ski, za w i- chojski, k oprzyw n ick i i p ołan iecki o łączn ej ilości 216 parafii w raz z 5 k olegiatam i w K ielcach (w y n iesio n a do godności ka tedry), Sandom ierzu, W iślicy, O patow ie i Szkalbm ierzu i 7 op ac tw am i w W ąchocku, K op rzyw n icy, S u lejow ie, A n d rzejow ie, Ł ysej Górze i S ieciech o w ie 6S. E gzekucja b u lli p apieskiej n a stąp iła dopiero 30 IX 1807 r. na p odstaw ie dekretu d elegata apostolskiego arcybiskupa lw ow sk iego K. K ickiego Quae a S anctissim o D om ino nostro, ogłoszonego w katedrze kie
leck iej 66.
R ów n ocześn ie z ty m i zm ianam i d iecezja krakow ska została p ow ięk szon a przez p rzyłączen ie części tery to riu m zniesion ej diecezji tarnow skiej. Pap. P ius VII bullą O perosa at que in d e
fessa z 24 IX 1805 r. inkorporow ał zpow rotem do diecezji
3 okręgi p olity czn e sądecki, bocheński i m y ślen ick i z 14 de k anatam i (bocheński, brzeski, w ielick i, w ojn ick i, m yślen ick i, ośw ięcim ski, sk aw ińsk i, w ad ow ick i, żyw ieck i, bobow ski, łącki, sądecki, n ow otarsk i i tym barski) z 232 p arafiam i i 608 182 w ier n ym i ®7. E gzekucja b u lli p apieskiej n astąp iła na sk utek w o jn y francusk o-au striack iej dopiero 17 IX 1807 r. na m o cy d ek retu arcybiskupa lw o w sk ieg o K ajetan a K ick iego jako d elegata ap ostolskiego. 68.
T erytorium to jedn ak że n ie zb yt długo p ozostaw ało pod b ez p ośred n im i rządam i b isk u pów k rakow skich. Po k lę sce A u strii w w o jn ie z N ap oleon em pod W agram (5 i 6 V II 1809) i z w y
-65 Tamże, t. X II, s. 307—319; por. S. J. Kielecka diecezja, W: Ency klopedia kościelna Nowodworskiego, t. X, s. 326.
86 ADKiel. (Archiwum Diecezjalne w Kielcach), A cta capituli Tar-
noviensis, s. 299—301.
87 K u m o r B., op. cit., s. 63 n., 141—146. 8* Zob. przyp. 66.
[17] G R A N I C E (A R C H I ) D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 551
ciętw ach ks. Józefa P on iato w sk ieg o na tererfie P olsk i A u stria u traciła w pokoju w Sch önb ru n n (16 X 1809) m. in. tzw . G ali cją Zachodnią w raz z K rakow em . K raków stał się zn ów b isk u p stw em „zagranicznym ”. W zw iązku z tym ces. Franciszek I d ek retem z dnia 7 VI 1810 r. zabronił sp ełn ian ia ju rysd y k cji k ościeln ej b isk u pow i k rak ow skiem u A. G aw rońskiem u na teren ach „ g a licy jsk ich ” d iecezji k rak ow skiej, k tóry ze sw ej strony b y ł zm uszony d elego w ać je arcybisk up ow i lw o w sk iem u K ajetanow i K ickiem u, a ten zn ów su b d elegow ał ją ks. Jan ow i B a yerow i proboszczow i w S tarym Sączu (12 X 1812). W ten sposób p ow sta ł tzw . w ik ariat starosądecki dla g alicyjsk iej części d iecezji k rak ow skiej, k tóry tr w a ł do r. 182 1 69.
Z godnie z trak tatem au striack o-p ru sk o-rosyjsk im z 3 V 1815 r., k tóry zacieśn iał na przyszłość ju rysd yk cję biskupa kra k ow skiego ty lk o do te ren ó w R zeczyposp olitej K rakow skiej i K rólestw a P olskiego 70, pap. P ius VII bullą E x im p o sita nobis z 30 V I 1818 r. p ozostaw ił „ g a licy jsk ą ” część d iecezji k rak ow sk iej poza jej n o w y m i granicam i 71, a przed 9 I 1821 r. arcy biskup lw o w sk i A ndrzej A lojzy A n k w icz w e z w a ł biskupa k rak ow sk iego J. P. W oronicza do zrzeczen ia się ju ry sd yk cji k ościeln ej nad częścią „G alicji au striack iej, która d aw n iej do d iecezji k rak ow skiej n a leża ła ” 72. O stateczn ie na sk u tek sta rań rządu w ied eń sk iego pap. P iu s V II b ullą S tu d iu m p a t e m i
affectu s z 20 IX 1821 r. p rzyw rócił do życia diecezję tarnow ską
(początkow o jako „ ty n ieck a ” do 1826) 73, p rzy czym z diecezji k rakow skiej w y łą c z y ł do niej 3 okręgi p o lity czn e (B ochnia, M yślen ice, N o w y Sącz), 14 d ek anatów , 231 parafii, 24 filii, 318 k ap łan ów i 727 302 w ie r n y c h 74.
69 Tamże, s. 66 n. 70 Zob. przyp. 61.
71 Papiestwo wobec spraw y polskiej, s. 274 n.
72 Sum m ariusz protokołów rady adm inistracyjnej Króleswa Pol skiego 1815—1867. Cz. I. 1815—1830, W arszaw a 1958, n r 774 s. 328.
73 K u m o r B., op. cit., s. 75 n., 155—159.
74 ADT (Archiwum Diecezjalne w Tarnowie), fasc. Acta consistorii
Tynecensis 1822, Conspectus omnium ecclesiarum dioecesis Tynecensis
552 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [18]
U k on stytu o w an ie na k on gresie w ied eń sk im (1815) K rólestw a P olsk iego i R zeczyposp olitej K rakow skiej przyniosło w kon sek w en cji reorgan izację hierarchii k ościeln ej na ziem iach p ol skich, co przeprow adził pap. P ius VII b ullą Ex im posita nobis z 30 V I 1818 r. w granicach K rólestw a P o ls k ie g o 75. D iecezja krakow ska otrzym ała zn ów n ow e granice, a jej teryto riu m rozciągało się na R zeczypospolitą K rakow ską i K rólestw o P o l sk ie. Ze w zględ u na fa k ty czn e od cięcie „ g a licy jsk iej” części d iecezji kordonem au striack im i p rzew id yw an ą cesję p ow ięk szono d iecezję przez p rzyd zielen ie do niej 7 d ek anatów (K iel ce, C hęciny, Sokolina, O patow iec, Pacan ów , K ije, K urzelów ) 112 parafii z 5 k olegiatam i (K ielce, K urzelów , W iślica, Pilica, Szkalbm ierz), 9 klasztoram i m ęsk im i i 2 żeńsk im i ze zniesionej d iecezji k ieleck iej 76.
T ym czasem w ram ach represji po p ow stan iu listopad ow ym rząd carski zabronił b iskupow i krak ow skiem u K arolow i Skór- k ow sk iem u w y k o n y w a n ia ju rysd y k cji k ościeln ej nad częścią d iecezji położonej w K ró lestw ie P olskim , a d ek retem z 15 VII 1833 r. zam ian ow ał ad m inistratorem tej części d iecezji ks. A . T. L. P aszk iew icza kanonika k ap itu ły -m etropolitalnej w ar szaw sk iej 77. S ank cjonu jąc te n sta n rzeczy d elegat apostolski, nuncjusz w ied eń sk i P iotr O stini dekretem Q u u m sua Majestas
z 29 IV 1834 r. p o w ierzył ks. P aszk iew iczo w i „adm inistrację
d iecezji k rakow skiej w K ró lestw ie P olskim , ale ty lk o prow i zoryczn ie”, zastrzegając się przed ja k im k olw iek podziałem
tejże d iecezji na p rzyszłość 78. R ozdw ojen ie d iecezji nie trw ało dłu go. 24 X I 1835 r. Rada ad m in istracyjn a K ró lestw a p osta now iła, że „rozdw ojone dotąd części d iecezji krakow skiej m ają być połączone w jedną całość”, p ow ierzając zarząd całej d ie cezji ks. F ran ciszk ow i Z głen ickiem u z K r a k o w a 79. N a m ocy
75 Zob. przyp. 71.
78 Ja k wyżej; Elenchus cleri dioecesis Cracoviensis p.a.D. 1819 (bez paginacji).
77 ADKiel. n r 2 A k ta konsystorskie adm inistratorów diecezji k ie
leckiej (Kopia dokum.).
78 Tamże (Kopia dokum.). 79 Tamże (Dokum. oryg. papier.).
[19] G R A N I C E (A R C H I) D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 553
dekretu cara M ikołaja I z 22 III 1842 r. zarządzający całą d ie cezją ks. biskup L ud w ik Ł ętow sk i ogłosił 11 IV 1842 r., że „diecezja m a odtąd nosić n azw ę „k ieleck o-k rak ow sk a” 80.
22 IV 1848 r. biskup L. Ł ętow sk i zrezy g n o w a ł z rządów w d iecezji w K ró lestw ie P olsk im i d eleg o w a ł ju rysd yk cję na ten te ren ks. M. M ajerczakow i, o ficjałow i k ieleck iem u ; zgodnie też z ty m p ostan ow ien iem K om isja rządow a spraw w ew n ętrz nych i d uchow nych w p iśm ie do ks. M. M ajerczaka z 24 V 1848 r. zatw ierd ziła go na u rzędzie adm inistratora bez odno szenia się do biskupa L. Ł ętow sk iego. 21 IV 1849 r. nun cjusz ap ostolski w W iedniu jako d elegat ap ostolski zam ian ow ał ks. M. M ajerczaka „w ik ariuszem ap ostolskim części k rak o w skiej diecezji w K ró lestw ie P o lsk im ” 81, co n astęp n ie p o tw ier dził pap. P iu s IX b ullą A p o sto la tu s officiu m z 27 IX 1862 r., w yn osząc ks. M. M ajerczaka do godności biskupa in partibus in fid e liu m 82. T en że papież w b u lli A p o s to la tu s o ffic iu m z 23 II 1872 r., zaadresow anej na ręce ks. T. K u liń sk iego, okre ślił po raz p ierw szy d iecezję krakow ską w K ró lestw ie P o l skim jako „k ieleck o-k rak ow sk ą”, n azyw ając ją rów nocześn ie „w ik ariatem ap ostolsk im ” 83.
K on iec p row izoryczn ym rządom w K ielca ch i w szelk iej łącz ności tej części d iecezji z K rak ow em p ołożył 8 a rtyk u ł U m ow y p rzedw stęp nej m ięd zy S tolicą A p ostolską a R osją z 19 X 1880 r., w m y śl którego „diecezja k ieleck a w in n a b yć ery g o w ana i odłączona od d iecezji k rak ow sk iej” 84. W w yk on aniu tejże u m o w y pap. Leon X III bullą U t p r im u m catholicae Eccle
siae z 28 XII 1882 r. „kielecką część diecezji (krakowskiej) od
łą czy ł od K rakow a i u tw orzył z niej d iecezję k ie leck ą ” 85. Za rządzen ie papiesk ie w p row ad ził w życie 15 VI 1883 r. biskup sandom ierski A. X . S otk iew icz jako d elegat ap ostolski d ek re
80 Tamże (Dokum. oryg. papier.). 81 Tamże (Dokum. oryg. papier.).
88 ADKiel. Pergam iny n r 48 (Dokum. papier. — kopia). 83 Tamże, Pergam iny n r 51 (Kopia perg.).
84 В o u d o u A., Le Saint-Siège et la Russie, P aris 1925, t.. II, s. 553 (Tekst w j. franc.).
85 ADKiel. Pergam iny nr 830/55 (Dokum. oryg. perg.).
554 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [20]
tem O m nibus et singulis, w yłączając z diecezji krakow skiej na rzecz n ow ou tw orzonej k ieleck iej 8 dekanatów , 229 parafii, 17 filii, 5 klasztorów m ęskich, 319 k apłan ów i 519 960 w ie r n ych 86.
T ym czasem rów nież i „krakow ska” część d iecezji, rozciąga jąca się na terytoriu m R zeczyposp olitej K rakow skiej (w r. 1879 — 5 dekanatów , 43 parafie, 17 k lasztorów m ęskich, 12 żeńskich, 126 kapłan ów d iecezjaln ych , 134 zakonnych i 143 923 w ie r n y c h 87) została w ik ariatem apostolskim , odkąd pap. Pius IX na w n iosek rządu w ied eń sk iego bullą A postolatu s
officium z 25 IX 1862 r. zam ianow ał ks. A. J. G ałeckiego, dzie
kana k a p itu ły kated raln ej tarnow sk iej w ik ariuszem apostol sk im w K rakow ie 88. Taki stan d iecezji na szczęście n ie trw a ł długo. P rzy ch y la ją c się do żądań polskiej op in ii publicznej i w yp o w ied zi p osłów w p arlam en cie w ied eń sk im rząd austria cki zw rócił się do S to licy A p ostolskiej o reorganizację i po w ięk szen ie diecezji krakow skiej pod p anow aniem austriackim kosztem d iecezji tarn ow sk iej. C zyniąc zadość ty m życzen iom pap. Leon X III bullą H odie Nos Ecclesiae ve strae Cracoviensis z 7 V 1879 r. zam ian ow ał po 35 latach p rzerw y bisk u pem kra kow skim ks. A lbina D unajew skiego a bullą Sanctae A po sto li-
cae S edis z 20 I 1880 r. przyw rócił diecezję krakowską do
życia (e x vicariatu apostolico), w łączając do niej z diecezji tar n ow sk iej 5 d ek anatów w całości: ośw ięcim sk i, w ad ow ick i, ży w ieck i, b ialsk i i sk aw iń sk i, oraz 4 dalsze ze w zg lęd u na opór ze stron y ordynariatu tarn ow sk iego tylk o częściow o: w ielick i, dobczycki, m yślen ick i, m ak ow sk i o łącznej ilości 101 parafii i 329 354 w iern y ch 89.
W reszcie gd y ze śm iercią ordynariusza tarnow sk iego A. J. P u k alsk ieg o u stą p iły dalsze trudności te n ż e papież na w n iosek rządu w ied eń sk iego bullą S u p re m o catholicae fam iliae
M oderatori z 27 III 1886 r. p rzyłączył do diecezji krakow skiej
88 Tamże, Pergam iny nr 49 (Dokum. oryg. papier.).
87 Elenchus cleri partis dioecesis Cracoviensis imperio caes. austriaco
in civilibus subjectae a. s. 1879, K raków 1879, s. 72 n.
88 ADT fasc. K apituła katedralna (Kopia). 8* K u m o r В., op. cit., s. 88—95, 162—164.
[21] G R A N I C E ( A R C H I )D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J 555
z b isk u p stw a tarn ow sk iego dalsze 4 dekanaty: m akow ski, m y ślen ick i, n ow otarsk i i n iepołom icki z 41 parafiam i i filiam i, oraz 120 000 w ie r n y m i90. Po stu latach u staw iczn y ch zm ian d iecezja u sta b ilizo w ała sw e terytoriu m .
D alsze zm ian y w geografii k ościeln ej d iecezji n astą p iły do piero w rezu ltacie p ierw szej w o jn y św ia to w ej. 28 V II 1920 r. po przeprow adzonym p leb iscycie na Spiszu i O raw ie przyznano ostateczn ie odrodzonem u P a ń stw u P olsk iem u część· teren ó w spornych, które pod w zg lęd em k ościeln y m ob ejm ow ały 2 deka n aty (spiski i oraw ski) z p arafiam i Frydm an, Jurgów , K rem - pachy, N iedzica, K acw in , Ł apsze N iżn e, Łapsze W yżne, N ow a B iała i T rybsz (dekanat spiski), B u k ow in a,-P od szk le, C hyżne, Jabłonka, L ipnica Górna, L ipnica W ielka, Orawka, P iek ieln ik , P od w ilk i Z ubrzyca G órna (dek. oraw ski) — łączn ie 18 parafii, 16 k ap łan ów i 23 459 w iern y ch (stan z 1925) 91. Stolica A p ostol ska u tw orzyła z ty c h teren ó w ad m inistrację apostolską, w y łą czając je z d iecezji sp isk iej, a zarząd jej p ow ierzyła ordyna riuszow i k rak ow skiem u 92. Pap. P iu s X I b ullą V i x d u m Poloniae
unitas z 28 X 1925 r. w c ie lił je do diecezji k ra k o w sk ie j93.
Ta sam a b ulla papieska w y n io sła K raków do godności m etro polii, której podporządkow ano d iecezje tarnow ską, k ieleck ą, k atow ick ą i częstochow sk ą, a nadto p ow ięk szon o terytoriu m archid iecezji przez p rzyłą czen ie do niej z b isk u p stw a tarn o w sk iego 6 parafii i ek sp ozytu r (M szana D olna, O lszów ka, K asina W ielka, N ied źw ied ź, L ubom ierz i K asina M ała), oraz 10 parafii (P obiednik M ały, Igołom ia, W aw rzeń czyce, G orenice, R acła w ice, B ia ły K ościół, K orzk iew , B iórków , W ięcław ice i L ubo- rzyca), 9 k ap łan ów i 30 967 w ier n y c h z d iecezji k ie le c k ie j 94.
90 Tamże, s. 93 n., 164—166.
91 C z e r n i c k i Z. A., Schem atyzm Kościoła rżym .-kat. w R zeczy
pospolitej Polskiej, K raków 1925, s. 225; Elenchus cleri dioecesis Cra- coviensis p.a.D. 1922, s. 61 n. (Administratio).
92 Jak wyżej.
9S W i ś l i c k i J., Konkordat. Studium praw ne, Lublin 1926, s. 179 (Tekst bulli).
94 Tamże; por. S ta tysty czn y obraz zm ian diecezji kieleckiej, K ie lecki przegląd diecezjalny, R. 12: 1925, z. 12 s. 195.
556 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [22]
P rzy n ow ym w yró w n an iu granic archid iecezja straciła tylk o 1 w ie ś C hełm ek, odłączoną do now ok reow an ej d iecezji k ato w ick iej 95. D nia 11.XI.1925 r. n u n cju sz ap ostolski w W arszaw ie W aw rzyn iec L auri jako d eleg a t ap ostolski d ek retem Q uum
fa v e n te Deo w p row ad ził b u llę papieską w ży cie 96.
O statnie w reszcie p rzesu n ięcie granic archid iecezji w om a w ia n y m ok resie na jej n iekorzyść m iało m iejsce 28.XI.1936 r., k ie d y to na p od staw ie dekretu K ongregacji k onstytorialnej
F ideles pagoru m odłączono w sie Ispina i K rzyk ów k a par. Za
bierzów i w cielon o do par. Grobla w d iecezji ta r n o w s k ie j87. W r. 1938 archidiecezja ob ejm ow ała 20 dekanatów , 225 parafii, 47 ekspozytur, 126 kaplic publ., 23 różne zak on y m ęsk ie i 24 żeńsk ie, 216 kapłan ów d iecezjaln ych , 298 zakonnych i 1 162 840 w iern y ch 98.
“ Zob. przyp. 93.
** Notificationes e curia principis episcopi Cracoviensis 1926, n r I/It, s. 5.
•7 K u m o r B., op. cit., s. 100 п., 168—170.
•8 Elenchus cleri archidioecesis Cracoviensis p.a.D. 1938, K raków 1928, s. 177—187, 188—203, 204.
