Gawlas, Sławomir
"Chrestomatia staropolska. Teksty do
roku 1543", Wiesław Wydra, Wojciech
Ryszard Rzepka, Wrocław [etc.] 1985 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 76/4, 919-920
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P I S K I
919
P t a s z y c k i e g o , p ra c y w y d an e j w 1887 r. w P e te rs b u rg u (gdzie do tego czasu z n ajd o w ała się c a la M e try k a po jej w y w iezien iu w 1795 r. z W arszaw y), n a d a l s ta n ow iącej p o d sta w o w ą pom oc a rc h iw a ln ą p rzy k o rz y sta n iu z zespołu. In w e n ta rz P ta szyckiego został przez P. K e n n e d y G r i m s t e d z a k tu a liz o w a n y przez m a rg in a l n e dopiski i p rzy p isy ze w sk az an iem obecnego m iejsca p rze ch o w y w an ia poszczegól n ych je d n o ste k (z ich sy g n a tu rą ), zaznaczeniem u b y tk ó w spow odow anych zniszcze niem n ie k tó ry c h ksiąg w czasie II w o jn y w W arszaw ie, p u b lik a c ji części m a te r ia łów, a ta k że z u zu p e łn ie n ia m i i k o re k tą e w id e n tn y c h błędów , zw łaszcza w o znacze n iu d at, a u to ra p ie rw o d ru k u .
A neksy o p rac o w a n e przy w spółudziale I. S u ł k o w s k i e j - K u r a s i o w e j z a w ie ra ją : 1. w y k a z 15 ksiąg p oselskich M e try k i p rze k aza n y ch do CGADA z A rc h i w u m MSZ w M oskw ie, gdzie zn a jd o w ały się w czasach P taszyckiego i nie zostały przez niego uw zględnione; 2. w ykaz k siąg M e try k i zn a jd u ją cy c h się w zbiorach W arszaw y (łącznie ze zniszczonym i w 1944 r.), K ra k o w a i W ilna; 3. w ykaz in w e n ta rz y M e try k i i innych pom ocy arc h iw a ln y c h począw szy od X V II w .; 4, 5 i 6. kon-
k o rd a n c je a k tu a ln y c h s y g n a tu r ksiąg M e try k i w CGADA i AGAD z ich oznacze n ia m i w d aw n y ch in w e n ta rz a c h i o d n ie sie n iam i do su m ariu szy i kopii (w uk ład zie s y g n a tu r od obecnych do d aw nych i od d aw n y c h do obecnych); 7. w y k az ksiąg tzw . M e try k i W ołyńskiej i k citk o rd an cję z ich dawinymi s y g n a tu ra m i; 8. w y k az ksiąg d ek re tó w sądow ych z X V I w. z te re n u P o d lasia, p rze d przyłączeniem go do K oro ny.
P ra c a sp e łn ia rolę in w e n ta rz a idealnego M e try k i L ite w sk iej i stan o w i u d a n ą p ró b ę r e k o n s tru k c ji całego a rc h iw u m W ielkiego K się stw a L itew skiego. B ędzie n ie odzow nym ju ż in stru m e n te m w b a d a n ia c h d o k u m e n ta c ji ak to w e j W ielkiego K się st w a, p rz y d a tn y m zw łaszcza w obec p o d ję ty ch p ra c n a d p o lsk o -rad z iec k im w y d aw n ic tw em ksiąg M e try k i L ite w sk iej.
S .K JC
W iesław W y d r a , W ojciech R y szard R z e p k a , Chrestom atia sta
ropolska. T e k s t y do roku. 1543, Z a k ła d N arodow y im. O ssolińskich —
W ydaw nictw o, W ro c ław -W arsz a w a -K ra k ó w -G d a ń sk -Ł ó d ż 1985, s. 431, ilu str.
P u b lik a c ja je s t n ajo b sze rn iejsz y m z dotychczasow ych w yborem zab y tk ó w sta - ropolszczyzny a d re so w a n y m zarówlno do filologów ja k i do szerszego k rę g u osób z a in te re so w an y c h przeszłością naszego ję z y k a i lite ra tu ry . P rzeznaczeniu o d p o w ia da za sa d a d ru k u w dw u rów noległych k o lu m n a ch te k stu w tr a n s lite ra c ji i tr a n s k ry p c ji — co u ła tw ia n iesp ecjalisto m jego rec ep cję p rzy czym n ierzad k o fra g m e n t tra n sk ry b o w a n y je s t nieco dłuższy. A u torzy dążąc do m ożliw ie najliczniejszego ze sta w u za b y tk ó w u w zględnili obok te k stó w o c h a ra k te rz e lite ra c k im p iśm iennictw o użytkow e. K ładąc n ac isk n a za b y tk i o sta tn io odnalezione dodali oni w o p arc iu o w łasn e k w e re n d y k ilk a now ych i dotychczas niep u b lik o w an y ch .
K siążk a sk ła d a się z dw u części. P ierw szy z a w iera 156 te k stó w rę k o p iśm ie n nych. D la p o k az an ia zróżnicow ania stylistycznego i fu n k cjo n a ln eg o ów czesnej p olsz czyzny zastosow ano u k ła d rzeczow y. U w zględniono: b u llę 1136 r., ró żn o ro d n e m o d litw y , m odlitew niki, p rze k ład y S tareg o i N ow ego T estam e n tu , k az an ia, prozę ha- giograficzną, lite r a tu r ę ap o k ry ficzn ą, prozę re fle k s y jn ą i m o ralisty czn ą, reg u ły i s ta tu ty zakonne, n ajd a w n ie jsz e zdania polskie, te k sty praw n icze, u staw o d aw cze i aktow e, ro ty sądow e, fo rm u ły przysiąg, glosy, re c e p ty lekarsikie, słow niczki, listy, św ieck ą prozę pow ieściow ą i n ow elistyczną, p ie śn i relig ijn e, poezję h agiograficzną, relig ijn o -d y d a k ty c z n ą , społeczno-obyczajow ą, okolicznościow ą, relig ijn o -p o lem iczn ą, m iłosną, w iersze m nem oteczniczne, ek sp licity . W iększość zab y tk ó w została n a nowo
920
Z A P I S K Io d czytana z ręk o p isó w (o ile te istn ieją) co pozw oliło na skory g o w an ie błędów e d y cji daw niejszych. W części drugiej o p u b lik o w a n o 43 te k sty d ru k o w a n e w u k ła d zie chronologicznym , k tó ry lepiej p o k azu je rozw ój d ru k a rs tw a w języ k u n aro d o w y m i u sta la n ie reg u ł o rto g ra ficz n y ch . W całej książce k ażd a pozycja została poprzedzona n o tą in fo rm ac y jn ą, k tó ra za w iera n a jw a żn iejsz e w iadom ości o ręk o p isie lu b d ru k u , c h a ra k te rz e i przezn aczen iu te k stu oraz n ow szą lite r a tu rę przed m io tu , k tó re j nie o b ję ła ju ż „B ib lio g rafia lite r a tu ry polsk iej. N ow y K o rb u t”. U łatw ia to zapoznanie się z a k tu a ln y m sta n e m b a d a ń i d o ta rc ie do tru d n ie j dostępnych dla h isto ry k ó w o p raco w ań językoznaw czych. P rz y le k tu rz e te k stó w może służyć pom ocą o b e jm u ją cy około 2600 h a se ł słow nik arch aizm ó w i w y razó w , k tó ry c h znaczenie uległo z m ia nie. Do k sią żk i dołączono 50 ilu s tra c ji, w w iększości p u b lik o w a n y ch po ra z p ie rw szy.
H isto ry k polskiego średniow iecza pozbaw iony szerszego k o n ta k tu z języ k ie m b adanego społeczeństw a u zy sk ał w różnorodności za b y tk ó w u w zględnionych w „ C h re sto m atii” dow ód n a szerszą n iż się to n a ogół uw aża obecność p iśm ie n n ic tw a w ję z y k u n aro d o w y m w tym czasie. Liczba te k stó w zachow anych fra g m e n ta ry c z n ie i w y p ru ty c h z późniejszych o p raw lu b za n o to w an y c h tylk o w je d n y m p rze k azie w sk az u je na szczątkow y c h a ra k te r ak tu a ln e g o sta n u posiad an ia. N ależy p rzy p u sz czać, że przyczyniło się do tego u sta le n ie w p ierw szej połow ie XVI w. cech ję zy k a literack ieg o i zasad o rto g ra fii, co u tru d n iło d o stęp do zapisów d aw niejszych. N ie m ałe znaczenie m u sia ł m ieć też n ie u rz ęd o w y zasięg obiegu te k stó w sta ro p o lsk ic h p rzy um ocnionym w po lem ik ach an ty h u sy c k ic h n ie ch ę tn y m sta n o w isk u polskiego kościoła d o strzegającego w tego ty p u p iśm ien n ictw ie zagrożenie p raw o w iern o ści.
S.G. C o d e x M ednicensis seu Sa m o g itia e D ioecesis pars. I: (1426.11.13— — 1609.IV.2), Colle. P a u lu s J a t u 1 i s, “F o n tes H isto riae L itu a n ia e ” t.
III, A cadem ia L itu a n a C a tholica S c ie n tia ru m , R om a 1984, s. X X V III, 714.
T rz y sta p ięćd ziesiąt je d e n te k stó w za w ie ra tom I „K odeksu D iecezji M iedrne- w ickiej czyli Ż m u d z k iej”. G ru p u je o n nie tylk o d o k u m e n ty sen su stricto, czy sze rzej a k ta i listy, a le rów nież fra g m e n ty źródeł n a rra c y jn y c h (te zw łaszcza n a te m a t p re lim in a rió w u tw o rz e n ia diecezji podczas soboru w K o n sta n cji w 1417 r.) ta k że
n o titia e i zapiski. W sum ie m a te ria ł n ie a k to w y sta n o w i około 10°/o. Do sc h y łk u XV w iek u p rz e w a ż a ją źró d ła ju ż publik o w an e. Po tej dacie n a jb a rd z ie j w y d a jn y o k a zał się, o d naleziony przez W. H o l t z m a n a w 1917 r. „K odeks B abinow skiego” za prow adzony w 1619 r. z m a n d a tu bpa S ta n is ła w a K iszki i k o n ty n u o w a n y do w ie k u X V III. K odeks te n p rzech o w u je się obecnie w B ibliotece U n iw e rsy te tu W ileń skiego. K olejno n ajw ięc ej m a te ria łu dostarczyły: A rch iv ů m S ecre tu m V atican u m i A rch iw u m Z akonu K rzyżackiego, do n ie d a w n a w G etyndze. P rzep ro w ad zo n o też k w ere n d ę w innych zbiorach rzy m sk ich (A rch iv ů m S. C ongregatione de P ro p a g a n d a F ide, A rc h iv ů m R om anům S o cietatis le su , B ibliothcca A postolica V atica n a, A rc h i w u m listó w Z ak o n u K rzyżackiego w arc h iv ů m sta tu s R egiom ontano) oraz w w ielu w y d a w n ic tw a c h źródłow ych. O ile w y d aw ca n ie przeoczył ja k ich ś dru k ó w , o trz y m aliśm y — w ed łu g m oich obliczeń — około 65°,'o m a te ria łu dotąd niepublik o w an eg o . W zasadzie te k sty p u b lik u je się in extenso-, w e fra g m e n ta c h ogłoszono te, k tó re ze w zględu n a ich ogólniejszy c h a ra k te r, w części tylk o odnosiły się do diecezji M iedniew ickiej, bądź talkie, do k tó ry c h w y d aw ca nie m ia ł dostępu, zaś n a jw a ż n ie j sze fra g m e n ty zo stały ogloszocie (nr 131, 203, 227, 234, 259, 260). C hodzi tu o d o k u m e n ty p rzechow yw ane w B ibliotece L ite w sk iej A kadem ii N auk, k tó re j k a ta lo g z a m ieszcza ow e fra g m e n ty i j-W k ilk u p rz y p a d k a c h ograniczono się do regestów , pew n ie
