Marian Czochański
Zdjęcia fotograficzne w badaniach i
ochronie dziedzictwa zabytkowego
Ochrona Zabytków 35/1-2 (136-137), 100-102Jak widać z przytoczonych wyżej przykładów, nieuwzględnienie sprężystego oparcia belek na pod ciągu daje fałszywy obraz pracy konstrukcji. W rzeczywistości w ystępuje wzajemne przekazyw a nie obciążeń przez elem enty nośne stropu. Zasto sowanie m etody przyrów nania ugięć pozwoliło na ustalenie zakresu współpracy podciągu z belkami.
Okazało się, że przekroje belek i podciągu są w ła ściwie w ykorzystane i żaden z tych elementów nie jest przeciążony.
m g r inż. M ichał C zapski W arszaw a
THE CONSTRUCTION OF THE CEILING IN HIGHLANDERS’ COTTAGES The ceiling in a traditional higlanders’ cottage is made
of beams w ith the girder running along its lengthwise asis. The subject of the article is an analysis of static work of such a ceiling, made by means of comparison of the deflection of beams and girder in places of their
intersection. It has been noticed th a t cooperation of constructional elements does not consist only in the im parting of force from beams onto the girder but also on m utual force im parting.
MARIAN CZOCHANSKI
ZDJĘCIA FOTOGRAFICZNE W BADANIACH I OCHRONIE DZIEDZICTWA ZABYTKOWEGO
Zdjęcia fotograficzne znalazły bardzo szerokie za stosowanie w inw entaryzacji, konserwacji i rekon strukcji zabytków architektury. Inw entaryzację architektoniczną sporządza się bądź klasycznymi m etodam i geodezyjnymi, bądź też metodami fo togram etrycznym i \ Przykłady wykorzystania zdjęć fotograficznych w ykonanych adaptowanym i dla celów pomiarowych aparatam i fotograficzny mi w fotogram etrycznej inw entaryzacji płaskich elewacji zostały omówione we wcześniejszym opra cowaniu 2. Możliwości (a więc wręcz konieczność) w ykorzystania zdjęć fotograficznych w ykonanych standardow ym i aparatam i w procesie in w en tary zacji architektonicznej sporządzonej metodami klasycznych pomiarów geodezyjnych podkreśla w wielu publikacjach swoich J. Gomoliszewski. Na przykład w opracowaniu Kościół św. A nny w K ra
kowie 3 stwierdza, że na podstawie odpowiednio
wykonanych zdjęć można określić proporcje drob nych, o skomplikowanym rysunku elementów i w ykreślić je z w ystarczającą dokładnością na planszach, uzupełniając w ten sposób m ateriał uzyskany z bezpośrednich pomiarów. Na możli wość w ykorzystania fotografii jako m ateriału po mocniczego, uzupełniającego wyniki pomiarów geodezyjnych zwraca także uwagę J. Cisło \ W cytowanym opracowaniu „Kościół św. A n n y w
K rakow ie” możemy także przeczytać: „Przy w szelkich pomiarach zabytków architektonicz nych, zwłaszcza dla celów naukowo-badawczych, należy bezwzględnie wykonać szereg zdjęć foto graficznych przed rozpoczęciem pomiaru. Służyć one będą jako podkład do sporządzania szkiców polowych oraz jako doskonały materiał orienta cyjn y ułatwiający znacznie pom iary”.
100
Takie właśnie zadanie spełniły zdjęcia fotografi czne w trakcie wstępnych prac pomiarowych, po legających na wyznaczaniu metodą niw elacji tr y gonometrycznej wysokości punktów niedostęp nych ruin Zamku Królewskiego w Warszawie. Uzgodnione z Tymczasową D yrekcją Odbudowy Zamku zadanie inżyniera g eo d ety 5 sprowadzało się do wyznaczenia wysokości punktów zaznaczo nych na dostarczonych fotografiach ruin. N aj większą trudność spraw iała identyfikacja p u n k tów zaznaczonych na fotografiach z tym i samymi punktam i na ruinach, dla których wysokości nale żało wyznaczyć w terenie.
W wypadku, kiedy obiekt zabytkowy jest znisz czony i nie zachowały się żadne jego plany, fo tografie stać się mogą jedyną podstawą do rekon strukcji naw et całości budowli. Tak postępowano przy rekonstruow aniu zabytkowych obiektów zni szczonej w czasie w ojny Warszawy. Wiele budo wli lub ich fragm entów odtwarzano nie tylko na podstawie zachowanych fotografii, ale naw et w e dług obrazów C an alettae. Na p rz y k ła d 7 rekon strukcję pomnika Chopina w Łazienkach wyko nano na podstawie dwóch zdjęć fotograficznych: zdjęcia przedwojennego o w ym iarach 28X38 cm ze zbiorów pryw atnych oraz fotografii o w ym ia rach 23,5X33 cm będącej reprodukcją k arty ty tułowej z pisma „Ilustration” z 1926 r. Jedyną realną wielkością m etryczną niezbędną do prze prowadzenia rekonstrukcji były precyzyjnie w y konane pom iary zachowanego cokołu pomnika. Proces odtwarzania wykonano metodami geome trii w ykreślnej.
Opracowanie na autografie stereogram ów zesta wionych ze zdjęć archiw alnych pozwoliło odtwo
rz y ć 8 kształty hełmów wież Zamku Królew skie go w Warszawie: Wieży W ładysław ow skiej9 (dla zestawienia stereogram u w ybrano zdjęcia w yko nane w 1915 oraz w 1924 r.) oraz Wieży Zegaro wej 10.
Na podstawie reprodukcji trzech odnalezionych w archiw ach zdjęć — widoków całego zespołu k la sztornego odtworzono autogram etrycznie kształt i w ystrój zniszczonej w 1914 r. wieży kościelnej klasztoru na św. Krzyżu, przy czym jak stw ier dzają autorzy opracow ania11 „je d yn ym n iekw e
stionow anym w czasie strojenia zdjąć elem entem m etryczn ym była poprawność rzutu środkowe go”.
Częste są w ypadki w ykorzystania do opracowania fotogram etrycznego detali architektonicznych zdjęć w ykonanych aparatam i fotograficznymi. P rzy k ład e m 12 może być autogram etryczne opra cowanie niewielkiej rzeźby przestrzennej na pod stawie zdjęć wykonanych adaptowanym dla ce lów pomiarowych aparatem fotograficznym Pen- tacon Six z obiektywem Biometar 2,8/80. Prace adaptacyjne obejmowały zarówno kalibrację ka m ery, jak i uzupełniającą wcześniejsze rozwiąza nia 13 konstrukcję prototypowych uspraw nień m e chanicznych. Zdjęcia fotograficzne wykonane zwykłym i aparatam i Linhof i S tar II były także pomocne przy opracowaniu detali zdobniczych ścian zespołu klasztornego w Nowogrodźcu14, in- wentaryzowanego metodami fotogram etrycznymi. Zdjęcia w ykonane standardow ym i aparatam i fo tograficznym i mogą być także wykorzystane do spraw dzania kompozycji architektonicznej budyn
ków nowo projektowanych lub rekonstruow anych obiektów zabytkowych we współczesnym k rajo
brazie czy istniejącej treści architektonicznej, za stępując mało dokładny obraz projektu w posta ci tradycyjnych rysunków aksonometrycznych. Metodę fotogram etryczną wkomponowania prze strzennego, polegającą na fotomontażu zdjęć ist niejącej zabudowy oraz zdjęć m akiety projekto wanego obiektu z zachowaniem wierności wiązek perspektyw icznych obu fotogramów, zastosowano po raz pierwszy w Polsce w Warszawskim P rzed siębiorstwie G eodezyjnym 15.
Modyfikacją tej metody, pozwalającą na obserwa cję stereoskopową koncepcji kompozycji architek tonicznej przy wkomponowywaniu przestrzen nym, jest metoda tzw. fotografii odwrotnej, czy li rysunku perspektywicznego projektowanego obiektu na zdjęciu. Obiekt ten będzie oczywiś cie pozostawał w ścisłej zależności rzutow ej z in nym i obiektami zarejestrow anym i na tym zdję ciu. Znalezienie na zdjęciu rzutu perspektyw icz nego punktów projektowanego obiektu wykonać można trzem a drogami: graficznie, analogowo bądź analitycznie le. W wypadku opracowania w y konywanego na zdjęciach uzyskanych za pomo cą standardow ych aparatów fotograficznych n a j właściwsze (ze względu na dokładności) wydaje się rozwiązanie opierające się na zasadach ry su n ku w rzucie środkowym.
Uniezależnieniem się od drogiego sprzętu wyko rzystywanego w fotogram etrii do obiektywnego rejestrow ania i precyzyjnego opracowania ukształ towania przestrzennego niewielkich powierzchni
1 A. L i n s e n b a r t h, Fo to g ram e tria naziem na i spe
cjaln a , PPWK, Warszawa 1974 — „w yrazem docenia
n ia ro li foto g ra m e trii w zakresie in w e n ta ryza cji a rc h i
tektonicznej są U ch w a ły K o n w e n c ji H a sk ie j O chrony
Z a b y tk ó w , która w form ie norm y praw a m ięd zyn aro d o wego n ak ład a obow iązek planow ej in w e n ta ryza cji sta n u posiadania dóbr k u ltu ra ln y c h jed ynie m etodą foto g ra m e trii” .
2 M. C z o c h a ń s k i , W ykorzystan ie zdjęć w yko n an ych k a m e ra m i n ie m e try czn y m i do fotogram etrycznej in w e n
ta ry z a c ji zabytków , „Ochrona Zabytków”, nr 4, 1980.
3 J. G o m o l i s z e w s k i , K o śció ł św. A n n y w K r a k o
w ie. D okum en tacja geodezyjno-kartograficzna. PPWK,
W arszawa 1957.
4 J. C i s ł o , W ykorzystan ie m etod fotogram etrycznych p rzy in w e n ta ryza cyjn ych pom iarach b u d o w li zab ytko
w ych, „Przegląd Geodezyjny”, nr 5, 1962.
5 J. F e l l m a n n , P o m ia ry zam ków obronnych w P o l sce. M etody geodezyjne in w e n ta ryza cji pow ierzchniow ej
[w:] S tu d ia zw iązane z b a d an iam i w iślick im i, Warsza w a 1970.
6 C h a rle s B a u d e la ire — L is ty do red akto ra „R evue F r a n
çaise” . O sztuce szkice krytyczne. W rocław— Warszawa—
Kraków 1961 [w:j U. C z a r t o r y s k a , P rzyg o d y p la sty
czne foto g rafii. Wyd. Artystyczne i Film owe, Warszawa
1965 — „S k o ro fotografia daje rękojm ię u pragnio nej d o
kład n ości (w ierzą w to szaleńcy), sztuka to foto g ra fia ” .
Zdanie powyższe (abstrahując od ironicznego w zam ie rzeniu nadanego mu przez Baudelaire’a rzecznika ro m antycznej, antyrealistycznej sztuki, wykpiwającego bez krytyczny entuzjazm malarzy i publiczności dla foto grafii) doskonale określa „użytkowy charakter” obrazów Canaletta.
7 L. M. S u z i n , P ersp ektyw a w ykresow a d la a rch ite k
tów. „ A r k a d y ”, W arszawa 1974.
8 J. Z a c h w a t o w i c z , P ro b le m y re sty tu cji Z a m k u
K ró le w sk ie g o w W arszaw ie, „Ochrona Zabytków”, nr 1,
1979 — „O d tw o rzen ie hełm u W ieży Z yg m u n tó w skiej b y
ło ła tw ie jsze , g d yż zachow ał się je j szczegółow y pom iar z 1927 r. w y k o n a n y przez arch. S tanisław a M a rzyń skie- go oraz liczne fo to g ra fie”.
9 Z. P o d g ó r s k i , F otogram etryczna re ko n stru kc ja W ie
ży W ła d y sła w o w sk ie j Z a m k u K rólew skiego w W arsza w ie, „Przegląd G eodezyjny”, nr 5, 1976.
10 А. В а с с i a r e 11 i, Prace g eodezyjne p rzy odbudow ie
Z a m k u K ró lew skie g o w W arszaw ie, „Przegląd Geodezyj
n y”, nr 5, 1976.
11 A. M a j d e , M. N i e p o k ó l c z y c k i , O dtw orzenie,
na po d sta w ie a rchiw alnych zdjęć fo tograficznych, k s z ta ł tó w i w y s tr o ju h e łm u zniszczonej w 1914 ro k u w ie ży ko ście ln ej k la szto ru na św . K rzyżu . M ateriały J u b ile u szo w ej se sji n a u k o w e j z o ka zji X X X PRL. Politech
nika Warszawska, Warszawa 1974.
12 W. B ł a s z k i e w i c z , M. K a l i s z e w i c z , Opraco
w anie fo to g ra m e try czn e detali a rc h ite kto n ic zn y ch p rzy u ży c iu a m a to rskich aparatów fo to g ra ficzn ych i techno- ka rtu . Praca m agisterska (maszynopis), Akademia Rol
niczo-Techniczna w Olsztynie, Olsztyn 1977.
13 E. B r o n i s z e w s k a , W. K r u p i ń s k a , Próba za
stosow ania adaptow anego am atorskiego aparatu fo to graficznego do ro zw ią zyw a n ia n ie k tó ry c h zagadnień po m ia ro w ych z za k resu n ietopograficznych zastosow ań fo to g ra m e trii naziem n ej. Praca m agisterska (maszynopis),
Akadem ia Rolniczo-Techniczna w Olsztynie, Olsztyn 1976.
14 M. N i e p o k ó l c z y c k i , K. P i r w i c , In w en ta ryza c ja
fo to g ra m e try czn a zespołu klasztornego w Now ogrodźcu,
„Przegląd G eodezyjny”, nr 3, 1963.
15 E. W a n o t - S w i t e k , W kom ponow anie p rzestrzen n e
p ro je k to w a n y c h b u d y n k ó w w istniejącą zabudow ę,
„Przegląd G eodezyjny”, nr 3, 1968.
16 I. W у с z a ł e k, F otogram etria w e w spółpracy z pro
je k ta n ta m i bu d o w n ictw a . M ateriały I II k o n fere n cji n a u k o w e j W yd zia łu B u d o w n ic tw a Lądow ego P o litechniki P oznańskiej, tom II. Prace In s ty tu tu In żyn ie rii Lądow ej,
Poznań 1980.
jest m etoda foto in terferencyjna17, polegająca na w ykorzystaniu do rejestracji fotograficznej prze ciętnej kam ery niem etrycznej, rastra i punktow e go źródła światła oraz znajomości zasad rzutu cechowanego do opracowania zdjęcia. Metoda ta była zastosowana m. in. do inw entaryzow ania niewielkich przestrzennych obiektów architekto nicznych 18. Na podobnych zasadach rozwiązał au tor 19 problem inw entaryzacji płaskich pow ierzch ni obiektów zabytkowych metodą m ono-stereo- gram etryczną. Na w ykorzystaniu ra stra liniow e go, źródła światła oraz aparatu fotograficznego do otrzym ywania obrazów warstwicowych obiek tów przestrzennych opiera się także m etoda „to pografii m orry” 20.
P rzykłady powyższe nie w yczerpują oczywiście możliwości wykorzystywania fotografii, trak to w a nej jako nośnik inform acji metrycznych, w bada niach i ochronie zabytków.
Powołać się tu można choćby na opracowanie technologii21 sporządzania dokum entacji fotogra m etrycznej dla potrzeb m uzealnictwa przy w yko rzystaniu adaptowanych dla celów pomiarowych am atorskich aparatów fotograficznych; wykonanie dokum entacji fotograficzno-fotogram etrycznej dla celów projektow ania oświetlenia ilum inacyjne- go 22, pozwalającego na podziwianie piękna arch i tek tu ry minionych epok także i w nocy. Sporzą dzanie diapozytywów z „efektem nocy” na drodze zmodyfikowanej fotogram etrycznej m etody otrzy mywania obrazu techniką „reliefu” pozwala zre zygnować z dotychczas stosowanych kosztownych prób terenowych. Podkreślić także należy szero kie w ykorzystanie cech m etrycznych fotografii technicznej w archeologii. Z ciekawszych rozw ią zań zwraca uwagę próba 23 zastosowania fotografii konturow ej, elim inującej zbędne szczegóły, jako podkładu do dalszych prac badawczych. Metoda efektu Sabettiera czy prostsza, polegająca na za stosowaniu roztworu (osłabiacza) F arm era pozwa la otrzym ać pozytywowy rysunek kreskow y, mo
17 Z. P a ł a s i ń s к i, Fotointerferencyjna m etoda o d w z o
rowania ograniczonych powierzchni topograficznych i je j geom etr yczna interpretacja. Materiały ogólnopolskiej konferencji n aukow o-dy daktyc zne j geom etr ii rzu to w e j i w ykreśln e j. Płock 1977.
18 Z. P a ł a s i ń s k i , Szczególne m e to d y in w e n taryzac ji
obiektu architektonicznego na podstaw ie celowo w y k o n a nego zdjęcia przecię tn ym aparatem fotograficznym . „Ze sz y ty N aukow e Politechniki K r a k o w s k ie j", nr 7, Archi tektura, nr 8, 1962.
19 Z. P a ł a s i ń s k i , Mono-fotostere ogrametryczna m e to
da in w entaryzacji płaskich powierzchni p r z e d m io tó w z a b ytk o w y ch , „Ochrona Zabytków”, nr 4, 1962.
20 A. M a j d e, Technika m ory bliska kre w n a foto gra
metrii, „Przegląd Geodezyjny”, nr 12, 1972.
21 В. К o s t e 1 a, Fotogrametria na usługach
muzealnic-PHOTOGRAPHS IN THE STUDIES AND PROTECTION
On the exam ple of definite works the author discusses the role played by photographs treated as a carrier of
gący znacznie uprościć tradycyjną metodę spo rządzania rysunków na papierze milim etrowym. Wspomnieć także można o fotograficznym doku m entow aniu stanowisk badawczych zdjęciami (mogącymi stanowić podkład do opracowań fo togram etrycznych) w ykonanym i z wysokości 10 lub 16 m. A parat fotograficzny zawieszony jest za pomocą specjalnej głowicy na składanym tró jn o gu, a spust migawki urucham iany jest z ziemi sprężonym p ow ietrzem 24.
Podsumowując należy podkreślić, że zdjęcia w y konane kam eram i niem etrycznym i m ają duże znaczenie jako obraz obiektu lub terenu, umożli w iający odpowiednie odczytywanie i fotointer- pretację interesujących nas zjawisk czy szcze gółów; jako m ateriał pomocniczy i uzupełniają cy w poszczególnych etapach opracowania bądź jako m ateriał archiw alno-historyczny nierzadko bezcenny poprzez swą wartość dokum entalną i wreszcie jako w ierne odwzorowanie p erspekty wiczne, na podstawie których można odtworzyć w ystrój, kształt, w ym iary i położenie przestrzen ne sfotografowanego obiektu. T raktując zdjęcia fotograficzne jako nośnik inform acji m etrycznych należy oczywiście uwzględnić, w kontekście po żądanych dokładności, zarówno metodę opracowa nia, jak i fakt wcześniejszej adaptacji (bądź jej brak) aparatu fotograficznego.
Zdając sobie sprawę ze służebnej roli fotografii technicznej w stosunku do zdjęć wykonanych za pomocą specjalistycznych kam er fotogram etrycz nych, w ydaje się jednak celowe przypom nienie w skondensowanej formie roli, jaką odegrały (a n ie w ątpliw ie w dalszym ciągu odgrywać będą) zdję cia fotograficzne w ykonane kam eram i n iem etry cznymi w badaniach i ochronie naszego dziedzic twa zabytkowego.
m gr inż. M a ria n C zo ch a ń sk i Instytut In ż y n ie rii Ś ro d o w iska P o lite ch n ik a Ł ó d z k a
twa. Praca magisterska (maszynopis), Politechnika War szawska, Warszawa 1975.
22 A. K ł o d a , N ow e m ożliw ości w y k o rzy sta n ia foto g ra
m e trii w architekturze i urbanistyce. M a te ria ły sesji
naukow o-technicznej pt. „A k tu a ln e p rob lem y prac geo
d ezyjn ych i fo to g ram etrycznych I G iF w O lsztyn ie i
O P G K w G d a ń sku ", Olsztyn 1978.
2 3 G . O b a r a - L u b o w i e c k a , W yk o rzysta n ie foto g ra
f ii konturow ej otrzym anej m etodą efektu S ab a ttiera w
archeologii. Praca m agisterska (maszynopis), Politechnika
Warszawska, Warszawa 1977.
24 E. N у 1 e n, D ie E n tw ic k lu n g der Lo tfo tog ra fie und D okum en tieru ng von Gegenständen in der la b o rativen A rch äolo gie. Internatio nal S ym p o siu m M ech an izatio n of
the archeological fie ld w orks. Chojnice 1977, „Archeolo
gia Baltica”, vol. I ll, 1978.
OF CULTURAL HERITAGE
m etric inform ation in the studies and protection of cul tural heritage.
