ISSN 0239-6858
Tożsamość społeczno-kulturowa a samoocena osób głuchych z implantem ślimakowym
komunikujących się w języku polskim fonicznym – badanie wstępne
Joanna Kobosko
Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie*
Tożsamość społeczno-kulturową osób g/Głuchych opisuje się zazwyczaj w czterech wymiarach jej doświad- czania, na które wskazuje m.in. identyfikacja osób głuchych z osobami słyszącymi (wymiar: słyszenie), osobami g/Głuchymi (wymiar: głuchota), osobami g/Głuchymi i słyszącymi (wymiar: dwukulturowość) albo brak identyfikacji zarówno z osobami g/Głuchymi, jak i słyszącymi (wymiar: marginalizm). W pra- cy postawiono pytanie, jaka jest tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z implantem ślimakowym (CI – cochlear implant) i jej związek z samooceną i innymi zmiennymi, m.in. socjodemograficznymi. Bada- niami objęto 28 osób prelingwalnie głuchych w wieku od 18 do 40 lat o wysokich kompetencjach w posługi- waniu się językiem polskim fonicznym oraz wykorzystano Deaf Identity Development Scale N. Glickmana, Skalę Samooceny M. Rosenberga i Ankietę informacyjną. Wyniki pokazują, że osoby głuche z CI w naj- większym stopniu postrzegają siebie jako mające tożsamość „dwukulturową” lub „słyszącą”. Obniżona samoocena wiąże się jedynie z tożsamością „marginalną”, tj. poczuciem braku identyfikacji i przynależności zarówno do g/Głuchych, jak i słyszących.
Słowa kluczowe: głuchota prelingwalna, implant ślimakowy, samoocena, tożsamość społeczno-kulturowa głuchych.
T
ożsamość osobową osoby głuchej można zdefiniować jako doświadcza- nie siebie w wymiarze głuchota vs. słysze- nie w relacjach z innymi ludźmi (Kobosko, 2007, 2009). Definicja ta wyrasta z podej- ścia interpersonalnego w psychologii (Stern, 1995; Zalewska 1998, 2009), w któ- rym tożsamość stanowi zbiór umysłowych reprezentacji relacji danej osoby z innymi (Stern, 1995).Tożsamość społeczno-kulturowa osób g/Głuchych1 jest najczęściej badaną i opisy-
1 Pisownia wielką literą „G” odnosi się wzorem tradycji amerykańskiej do członków mniejszości językowej (komunikującej się w języku migowym) i kulturowej (tworzącej kulturę Głuchych), natomiast małą literą „g” do osób głuchych audiologicznie, tj. mających ubytek słuchu w stopniu głębokim lub znacznym. Należy w tym miejscu dodać, że na świecie pojawia się tendencja uznawania tego rozróżnienia za przestarzałe w obliczu m.in. ogromnego zróżnicowania populacji osób głuchych w aspekcie środowiskowym, językowym, edukacyjnym, tożsamościowym czy kulturowym (zob. Marschark, Zettler i Dammeyer, 2017).
© Instytut Badań Edukacyjnych
* Adres: ul. M. Mochnackiego 10, 02-042 Warszawa.
E-mail: j.kobosko@ifps.org.pl
waną przez badaczy tej problematyki, a jako taka może wchodzić w zakres zarówno osobowej tożsamości w powyższy sposób zdefiniowanej, jak i być traktowana odrębnie. Zazwyczaj badacze odwołują się do tożsamości kulturowej Głuchych, pisanych wielką literą, a więc traktowa- nych jako mniejszość językowa (język migowy) i kulturowa (kultura Głuchych) (np. Kobosko, 2009, 2010a; Leigh, 2009;
Podgórska-Jachnik, 2013; Tomaszewski, Kotowska i Krzysztofiak, 2017; Wojda, 2010). Jednakże trudno jest oddzielić toż- samość kulturową (Głuchych) od tożsa- mości społecznej (jako osoby g/Głuchej), gdyż definicyjnie mieści się ona w obrębie tożsamości społecznej (por. Tomaszewski, Kotowska i Krzysztofiak, 2017). Ozna- cza to, że badając tożsamość kulturową g/Głuchych poddajemy opisowi także ich tożsamość społeczną, a więc poczucie przynależności do którejś z grup osób:
g/Głuchych, słyszących, g/Głuchych i sły- szących bądź jego brak, równoznaczny z przekonaniem, że nie przynależy się ani do g/Głuchych, ani do słyszących.
W takim rozumieniu tożsamość społeczno- -kulturową g/Głuchych można więc badać i opisywać u osób głuchych, które nie mają styczności, a czasem nawet i wie- dzy dotyczącej istnienia społeczności i kultury Głuchych, a więc także u osób audiologicznie głuchych, które stały się użytkownikami implantów ślimakowych (CI). Każdą osobę głuchą możemy bowiem zapytać, jeśli dysponuje właściwymi ku temu kompetencjami w języku fonicznym (Krakowiak, 2012) lub migowym (Wojda, 2009), a także zdolność do refleksji, o jej poczucie przynależności do wymienio- nych grup społecznych wyodrębnionych ze względu na głuchotę vs. słyszenie, a więc jej społeczną tożsamość jako osoby głuchej czy inne kwestie związane z osobami głu- chymi, jak np. znajomość języka migowego i stosunek do tego języka.
Tożsamość społeczno-kulturowa osób g/Głuchych a implant ślimakowy Tożsamość społeczno-kulturowa g/Głu- chych była najczęściej badana w ramach modelu rozwoju tożsamości kulturowej Głuchych Neila Glickmana (1996) z zasto- sowaniem utworzonej przez niego skali Deaf Identity Development Scale (DIDS). Autor nawiązuje w nim do koncepcji kształtowa- nia tożsamości rasowej i etnicznej, a także wyróżnia 4 stadia rozwoju tożsamości kultu- rowej Głuchych. Każde stadium (będące też wymiarem doświadczania siebie jako osoby g/Głuchej w myśl podejścia interpersonal- nego) odpowiada rozwijanej na danym eta- pie tożsamości (Glickman odnosi się do osób Głuchych pisanych wielką literą ,,G”, stąd omawiając jego koncepcję, zachowano ory- ginalny zapis). Pierwszy etap kształtowania tożsamości kulturowej osób Głuchych sta- nowi stadium określane jako Słyszenie (ang.
Hearing), a odpowiada temu etapowi tożsa- mość słyszących. Zdaniem Glickmana (1996) osoby głuche, które mają słyszących rodzi- ców, zaczynają rozwój tożsamości kulturo- wej Głuchych od identyfikacji ze słyszącymi, przyjmowania języka fonicznego jako pierw- szego, a także wartości przynależnych kultu- rze ludzi słyszących. Następnie pojawia się faza Marginalizmu (ang. Marginal), poczucie braku przynależności zarówno do Głuchych, jak i słyszących. Po tym należy oczekiwać, że osoba Głucha przejdzie do etapu zanurze- nia w kulturze Głuchych (ang. Immersion), a jej tożsamość stanie się tożsamością kul- turową Głuchych. Jest jeszcze jeden etap w modelu Glickmana, a mianowicie cechu- jący się dwukulturowością (ang. Bicultural), a tym samym identyfikacją zarówno z oso- bami Głuchymi, jak i słyszącymi, uważany przez tego autora za wyraz optymalnego rozwoju jako osoby Głuchej. Podczas oma- wiania historycznego już modelu Glickmana (1996) należy wspomnieć także o koncep- cji akulturacji osób g/Głuchych do kultury
Głuchych lub/i słyszących, która zaistniała nieco później w odniesieniu do ujmowania procesu rozwoju tożsamości społeczno- -kulturowej g/Głuchych (Maxwell-McCaw, 2001; za: Leigh, 2009; Tomaszewski i in., 2017) oraz zyskuje wciąż popularność wśród badaczy.
Osoby głuche z implantem ślimakowym (CI) wykazują w przeważającej większości tendencję do kształtowania tożsamości spo- łeczno-kulturowej słyszących lub tożsamości dualnej g/Głuchych i słyszących (Chapman i Dammeyer, 2017; Goldblat i Most, 2018; Hin- termair, 2008; Moog, Geers, Gustus i Bren- ner, 2011; Rich, Levinger, Werner i Adelman, 2013; Wheeler, Archbold, Gregory i Skipp, 2007), także w porównaniu do osób głuchych bez CI (Wald i Knutson, 2000). W badaniach Marca Marscharka i in. (2017), obejmujących młodych, dorosłych, głuchych użytkowników CI, na akulturację ze słyszącymi, a w efekcie tożsamość społeczno-kulturową słyszących, wskazało 36% w porównaniu do 18% pośród tych, którzy nie korzystają z CI, natomiast na akulturację z głuchymi wskazało 24% osób głuchych z CI, a 28% osób głuchych bez CI.
Wśród badanych dualną akulturację, tj. ze sły- szącymi i głuchymi, miało 36% użytkowni- ków CI i 54% młodych głuchych ludzi nieko- rzystających z tego urządzenia. Ciekawe jest też, że użytkownicy CI, będący osobami pre- lingwalnie głuchymi, używają w prawie 50%
przypadków na określenie siebie przymiot- nika „zaimplantowany”, natomiast określe- niami: „głuchy” i „słabosłyszący” posługują się równie często (w prawie 50%) – pokazują to wyniki otrzymane przez Judytę Zębik (2009) w badaniach internetowych (jedna osoba w tych badaniach wybrała kategorię:
„Nie potrafię się określić”).
Tożsamość społeczno-kulturowa g/Głuchych a samoocena
Rezultaty badań wskazują na zależ- ność między typem tożsamości jako osoby
g/Głuchej, tożsamością kulturową czy akul- turacją osoby g/Głuchej z innymi, a samo- oceną (Bat-Chava, 1993; Jambor i Elliot, 2005; Hintermair, 2008). Osoby głuche deklarujące tożsamość osoby g/Głuchej (lub akulturację z osobami g/Głuchymi) oraz tożsamość (lub akulturację) dwukul- turową uzyskują wyższą samoocenę niż te, które swoją tożsamość określały jako toż- samość osób słyszących (lub wskazywały na akulturację ze słyszącymi) (Bat-Chava, 1993; Jambor i Elliot, 2005). Z kolei w jesz- cze innych badaniach udokumentowano, że osoby głuche deklarujące akulturację ze słyszącymi, w tym osoby głuche z CI, wyka- zują wysoką samoocenę (Hintermair, 2008).
Tożsamość „marginalna” okazała się sprzy- jać niższej samoocenie (Cornell i Lyness, 2005) osób głuchych. Podobnie akulturacja marginalna, wiążąca się z poczuciem braku przynależności tak do osób słyszących, jak i do g/Głuchych, wykazuje związek z niską samooceną (Maxwell-McCaw, 2001, za:
Hintermair, 2008).
Samoocena globalna osób prelingwalnie głuchych okazuje się niższa (Bat-Chava, 1993; Kobosko, 2009; Zaborniak-Sobczak, 2014) lub pozostaje na podobnym poziomie jak u osób słyszących z populacji ogólnej (Bat-Chava, 1993; Dryżałowska, 2016). Głusi użytkownicy CI ogółem uzyskali niższą globalną samoocenę w porównaniu z grupą normatywną dla populacji polskiej, jednakże szczególnie narażone na obniżoną samoocenę są osoby dorosłe z głuchotą postlingwalną w stopniu głębokim (Kobosko i in., 2018).
Cel badań
Celem badań jest opis tożsamości spo- łeczno-kulturowej osób dorosłych z głu- chotą prelingwalną, będących użytkowni- kami implantu ślimakowego (CI), a także odpowiedź na pytanie, czy istnieje związek między tożsamością społeczno-kulturową badanych osób głuchych z CI a samooceną
globalną, zmiennymi socjodemograficznymi oraz zmiennymi związanymi z głuchotą (znajomość języka migowego) i implantem ślimakowym (wiek w momencie wszczepie- nia CI, czas korzystania z CI).
Metody badań Uczestnicy badań
Badaniami objęto osoby z głuchotą pre- lingwalną, korzystające z implantu ślima- kowego (CI) lub dwóch, w wieku od 18 do 40 lat (M=26,5; SD=7,02). Badani zostali dobrani ze względu na poziom kompetencji języko- wych w posługiwaniu się językiem polskim fonicznym (wysoki), a ich oceny dokonywali surdologopedzi i surdopedagodzy, którzy dobrze znali te osoby. Następnie rozesłano drogą pocztową pakiety z kwestionariuszami do 67 osób, z czego odpowiedziało 28, co sta- nowi 40% odpowiedzi zwrotnych. W grupie badanej znalazło się 20 kobiet i 8 mężczyzn.
Spośród badanych w związku partnerskim lub małżeńskim pozostawało 9 osób, co stanowi 32,1%. Osoby z wykształceniem wyższym lub te, które były w trakcie studiowania stano- wiły 57,1%. 14 osób (46,1%) pracowało zawo- dowo, bez pracy pozostawały 3 osoby. Wiek w momencie wszczepienia CI wynosił średnio w latach: 14,57 (SD=19,13), a czas korzystania z CI znajdował się w przedziale od 2 do 22 lat i wynosił średnio w latach: 12,42 (SD=4,75).
Tylko jedna osoba miała rodziców głuchych, pozostałe – słyszących.
Narzędzia badawcze
Ja jako osoba głucha w świecie (DIDS – Deaf Identity Development Scale) autorstwa Glickmana (Glickman i Carey, 1993; Glick- man, 1996) służy do opisu tożsamości kul- turowej Głuchych (tu szerzej: tożsamości społeczno-kulturowej jako osoby głuchej).
W wersji pierwotnej składa się z 60 itemów, następnie zredukowanej do 54 pozycji (Glick- man i Carey, 1993), którą posłużono się w relacjonowanych badaniach. Adaptacji
językowej – tłumaczenia na język polski oraz językowego dostosowania (uproszcze- nia) dokonano na potrzeby wcześniejszych badań przeprowadzonych na młodzieży głuchej (Kobosko, 2007, 2009, 2010a). Na DIDS składają się 4 skale opisujące wyróż- nione typy/wymiary tożsamości kulturowej osoby Głuchej (tu: osoby głuchej): tożsa- mość słyszących (skala Słyszenie – ang.
Hearing) – w której ma miejsce identyfika- cja ze słyszącymi; tożsamość „marginalna”
(skala Marginalizm – ang. Marginal), którą posiadają te osoby głuche, które nie identy- fikują się ani z osobami g/Głuchymi, ani ze słyszącymi; tożsamość Głuchych (lub głu- chych) (skala Głuchota – ang. Immersion) – w której ma miejsce identyfikacja z oso- bami Głuchymi (lub szerzej głuchymi);
tożsamość dwukulturowa (skala Dwu- kulturowość – ang. Bicultural) – w której ma miejsce identyfikacja zarówno z oso- bami Głuchymi jako mniejszością języ- kową i kulturową (tu: osobami głuchymi w szerszym, audiologicznym ujęciu), jak i słyszącymi. Odpowiedzi na itemy DIDS są punktowane od 5 do 1, a wynik każdej skali wyraża średnia wszystkich odpowie- dzi do niej przypisanych. DIDS w niniej- szych badaniach posłużył do opisu tożsa- mości społeczno-kulturowej w odniesieniu do osób głuchych, które w zdecydowanej większości łączy przede wszystkim ubytek słuchu w stopniu głębokim lub znacznym, nie zaś przynależność do społeczności Głu- chych jako mniejszości językowej i kultu- rowej. Można sądzić, że w odniesieniu do części badanych odpowiedzi udzielone w skalach DIDS wyrażają zatem ich stosu- nek do głuchoty własnej i ludzi g/Głuchych.
Dla poszczególnych skal DIDS otrzymano współczynniki zgodności wewnętrznej alpha Cronbacha: Dwukulturowość (0,76), Marginalizm (0,8), Słyszenie (0,63), Głu- chota (0,61), nieco niższe niż we wcześ- niejszych badaniach wersją oryginalną 60-itemową DIDS.
Skala Samooceny SES (SES – Self-Esteem Scale) autorstwa Michaela Rosenberga służy do pomiaru samooceny globalnej. Posłu- żono się polską adaptacją SES (Dzwonkow- ska, Lachowicz-Tabaczek i Łaguna, 2008).
Skala ta jest najczęściej stosowana, spośród innych narzędzi samoopisowych służących do pomiaru samooceny, w odniesieniu do popu- lacji osób głuchych i słabosłyszących. W Sta- nach Zjednoczonych czy Izraelu ma także adaptację w języku migowym (Crowe, 2003;
Levinger i Ronen, 2010). Składa się z 10 twier- dzeń, w tym 5 sformułowanych pozytywnie, np. Potrafię robić różne rzeczy tak dobrze, jak większość innych ludzi, a 5 sformułowanych negatywnie, np. Chciał(a)bym mieć więcej szacunku dla samego siebie. Osoby badane zaznaczają odpowiedzi na skali od 1 – zdecydo- wanie zgadzam się do 4 – zdecydowanie nie zgadzam się. Maksymalna liczba punktów, jaką można uzyskać, wynosi 40, a im wyższy wynik, tym wyższy poziom samooceny glo- balnej. W badaniach otrzymano współczyn- nik rzetelności alpha Cronbacha równy 0,8.
Tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z implantem ślimakowym (CI)
DIDS Glickmana
Słyszenie Marginalizm Głuchota Dwukulturowość
5 4 3 2 1
Rysunek 1. Skala DIDS Glickmana – wyniki (średnia, odchylenie standardowe) otrzymane w skalach: Sły- szenie, Marginalizm, Głuchota, Dwukulturowość przez osoby prelingwalnie głuche z implantem ślima- kowym (CI) (n=28).
Ankieta informacyjna – składała się z pytań na temat zmiennych socjodemograficznych oraz zmiennych związanych z głuchotą i implantem ślimakowym. Osoby badane oceniały znajo- mość języka migowego, wybierając właściwą odpowiedź spośród 5 określeń: znam bardzo dobrze, dobrze, trochę, słabo, nie znam języka migowego – pierwsze trzy wchodziły w skład kategorii: „zna język migowy” wyodrębnionej do obliczeń statystycznych, pozostałe zaś two- rzyły kategorię: „nie zna języka migowego”.
Wyniki
Tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z implantem ślimakowym (CI)
W badanej grupie osób dorosłych z głu- chotą prelingwalną, korzystających z CI, otrzymano najwyższe wyniki w skali Dwu- kulturowość DIDS Glickamana, a także w skali Słyszenie, następnie w skali Margi- nalizm i Głuchota, co zobrazowane zostało na Rysunku 1. i zawarte w Tabeli 1.
Powyższe rezultaty porównano z otrzy- manymi w skali DIDS w badaniach przepro- wadzonych przez Agnieszkę Dłużniewską (2015) i okazało się, że nie ma różnic istotnych statystycznie. Oznacza to, że badane osoby głuche z CI prezentowane w niniejszej pracy,
jak badani głusi i słabosłyszący absolwenci oraz studenci wyższych uczelni (Dłużniew- ska, 2015), są podobni pod względem tożsa- mości społeczno-kulturowej. Jednakże brak jest w opisie tej grupy informacji, ile osób korzysta z CI.
Tabela 1
Porównanie wyników uzyskanych w DIDS Glickmana przez osoby głuche z CI (średnia – M; odchylenie standardowe – SD) oraz wartości testu t i poziom istotności statystycznej różnic między średnimi w poszcze- gólnych skalach z uwzględnieniem zmiennych socjodemograficznych i znajomości języka migowego.
Zmienne socjodemograficzne
DIDS Słyszenie M, SD, t, p
MarginalizmDIDS M, SD, t, p
GłuchotaDIDS M, SD, t, p
DwukulturowośćDIDS M, SD, t, p Płeć
Kobiety
(n=20) M=3,11 SD=0,56 t=0,7
n.i.
M=2,47 SD=0,66 t=1,17
n.i.
M=1,92 SD=0,37 t=–0,6
n.i
M=3,38 SD=0,51 t=0,18 Mężczyźni n.i
(n=8) M=2,96
SD=0,27 M=2,17
SD=0,39 M=2,011
SD=0,29 M=3,34
SD=0,64
Wykształcenie Niższe (średnie)
(n=11) M=3,26 SD=0,51 t=1,76
p=0,09
M=2,48 SD=0,48 t=0,65
n.i.
M=1,97 SD=0,41 t=0,24
n.i.
M=3,19
SD=0,62 t=–1,46 Wyższe n.i.
(półwyższe i wyższe) (n=17)
M=2,94
SD=0,45 M=2,32
SD=0,68 M=1,94
SD=0,31 M=3,48
SD=0,46
Status partnerski (małżeński)
Pozostaje w związku (n=9)
M=2,9 SD=0,31
t=–1,46 n.i.
M=2,0 SD=0,18
t=2,47 p<0,05
M=1,76 SD=0,31
t=2,020 p=0,05
M=3,47 SD=0,6
t=–0,654 Nie n.i.
pozostaje w związku (n=19)
M=3,13
SD=0,55 M=2,57
SD=0,66 M=2,04
SD=0,34 M=3,33
SD=0,52
Status zatrudnienia
(nauka)
Pracuje
(n=13) M=2,92 SD=0,51 t=1,42
n.i.
M=2,21 SD=0,51 t=1,47
n.i.
M=2,03
SD=0,39 t=–1,11 n.i.
M=3,42
SD=0,32 t=–0,42 Nie pracuje n.i.
(lub uczy
się) (n=15) M=3,19
SD=0,46 M=2,54
SD=0,65 M=1,88
SD=0,3 M=3,33
SD=0,68 Język migowy
Zna język migowy M=2,8
SD=0,46 t=2,93 p<0,01
M=2,42
SD=0,7 t=–0,33 n.i.
M=2,02
SD=0,36 t=–1,08 n.i.
M=3,6
SD=0,48 t=–2,56 p<0,05 Nie zna
języka migowego
M=3,31
SD=0,4 M=2,35
SD=0,51 M=1,88
SD=0,33 M=3,13
SD=0,5 Cała grupa (n=28) M=3,07
SD=0,49 M=2,39
SD=0,61 M=1,95
SD=0,35 M=3,38
SD=0,54
M – średnia; SD – odchylenie standardowe; t – wartość testu; p – poziom istotności statystycznej;
n.i. – wynik nieistotny Źródło: opracowanie własne.
Tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z implantem ślimakowym (CI)
a zmienne socjodemograficzne Rezultaty uzyskane w DIDS Glick- mana we wszystkich skalach nie różnią się ze względu na płeć badanych. Okazało się, że im starsza jest osoba głucha z CI, tym mniejsze nasilenie wyników uzy- skuje w skali Słyszenie (r=–0,42; p<0,05), a tym samym słabsza jest jej identyfika- cja ze słyszącymi, ich językiem i kulturą.
Także osoby z wykształceniem niższym, tj. średnim, a tym samym młodsze, uzy- skały na poziomie tendencji statystycznej wyższe wyniki w skali Słyszenie (Tabela 1) w porównaniu do osób posiadających wykształcenie wyższe (tu: półwyższe i wyższe). Z kolei osoby bez partnera/
współmałżonka otrzymały znacząco wyż- sze wyniki w skali Marginalizm w porów- naniu do będących w związku małżeń- skim lub partnerskim (Tabela 1). Podobnie otrzymały one wyższe wyniki na pozio- mie tendencji w skali Głuchota względem pozostających w związku partnerskim (małżeńskim) (Tabela 1). Natomiast nie stwierdzono związku między statusem zatrudnienia (nauki) a wymiarami tożsa- mości społeczno-kulturowej głuchych oce- nianymi skalą DIDS.
Tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z implantem ślimakowym (CI) a zmienne związane z głuchotą
i implantem ślimakowym
Subiektywnie oceniana znajomość języka migowego okazała się mieć istotne znaczenie dla nasilenia wyników otrzymanych w skali Słyszenie – znający język migowy uzyskali wyniki niższe w tej skali w porównaniu do nieznających tego języka lub znających go słabo (Tabela 1), a także wyniki istotnie wyższe w skali Dwukulturowość (Tabela 1).
Nie stwierdzono korelacji między wiekiem
badanych w momencie wszczepienia pierw- szego CI i czasem korzystania z CI a wymia- rami (typami) tożsamości społeczno-kultu- rowej jako osoby głuchej.
Samoocena osób głuchych z implantem ślimakowym (CI)
W pomiarze samooceny globalnej skalą SES otrzymano wyniki w zakresie od 17 do 40 punktów, a średnia dla grupy wyniosła M=29,71 (SD=5,42). Rezultat porównania ze średnią SES dla próby normalizacyjnej polskiej wynoszącej M=29,49 (SD=4,28) (Dzwonkowska, Lachowicz i Tabaczek, 2008) wskazuje, że samoocena globalna badanej grupy pozostaje na poziomie popu- lacji ogólnej słyszących (p=0,79).
Tożsamość społeczno-kulturowa a samoocena osób głuchych z implantem
ślimakowym (CI)
Samoocena globalna (SES) koreluje ujem- nie, umiarkowanie i istotnie z wynikami w skali Marginalizm, należącej do DIDS Glickmana (r=–0,65; p<0,01).. Oznacza to, że z wyższą samooceną osób preligwalnie głuchych, korzystających z CI pozostaje w związku mniejsze nasilenie doświad- czanego przez nie poczucia marginalizmu, poczucia, że nie identyfikują się ani z głu- chymi, ani ze słyszącymi i do żadnej z grup nie przynależą. Natomiast nie stwierdzono związku między samooceną a pozostałymi typami (wymiarami) tożsamości społeczno- -kulturowej głuchych. Przeprowadzono ana- lizę regresji, w której samoocena jest zmienną zależną, a zmiennymi niezależnymi wymiary tożsamości społeczno-kulturowej mierzone skalami DIDS. Otrzymano dane wskazujące na to, że jedynie marginalizm jest istotnym predyktorem samooceny globalnej: R2=0,42;
F(1,26)=19,08; p<0,001; Beta=–0,65) i u osób z głuchotą prelingwalną będących użytkow- nikami CI wyjaśnia ją w 42%.
Dyskusja wyników
Tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z implantem ślimakowym cha- rakteryzuje się najwyższym nasileniem doświadczania siebie w wymiarze „dwu- kulturowość” i „słyszenie”. Oznacza to, że w tej grupie osób należy oczekiwać przede wszystkim identyfikacji zarówno z oso- bami głuchymi i słyszącymi, jak i poczucia przynależności do obu tych grup, tj. tożsa- mości społeczno-kulturowej dualnej, „dwu- kulturowej”. Ze względu na specyfikę bada- nej grupy, do której należą osoby przede wszystkim wychowywane i kształcone w środowisku słyszących, dla których polski język foniczny jest pierwszym i podstawo- wym w komunikowaniu się z otoczeniem, należy w tym miejscu mieć na względzie identyfikację i poczucie przynależności do innych osób głuchych, posługujących się bądź nieposługujących się CI, nie zaś osób Głuchych będących mniejszością językową i kulturową. Spodziewać się także można w badanej populacji osób głuchych z CI tożsamości społeczno-kulturowej słyszą- cych, co jest zgodne z rezultatami innych badań (np. Dłużniewska, 2015; Kobosko, 2009, 2010a; Rich i in., 2013; Wald i Knut- son, 2000). W dalszej kolejności należy oczekiwać bycia „marginalnym”, któremu towarzyszy poczucie braku przynależności do obu grup. Najmniejsze nasilenie osiąga wymiar „głuchota” (DIDS) jako opisujący tożsamość społeczno-kulturową osób głu- chych z CI, a więc można sądzić, że nieliczni spośród uczestników badań deklarują toż- samość społeczno-kulturową g/Głuchych.
Podobne wyniki otrzymano w odniesieniu do osób głuchych o wysokich kompeten- cjach w posługiwaniu się językiem polskim fonicznym we wcześniejszych badaniach nad młodzieżą głuchą mającą słyszących rodziców (Kobosko, 2009, 2010a), a także w badaniach Dłużniewskiej (2015) nad stu- dentami i absolwentami wyższych uczelni.
Osoby młodsze, prelingwalnie głuche z CI, jak i mniej wykształcone, co niejedno- krotnie wiąże się ze sobą, częściej identyfikują się ze słyszącymi. Rezultat ten można uznać za uzasadniony tym, że żyją, uczą się i pracują w środowisku ludzi słyszących. Z wiekiem nabywają doświadczeń, także w sferze kon- taktów z innymi osobami głuchymi, niejedno- krotnie sięgają po język migowy, by zbliżyć się do „świata głuchych”, poznać go, „odnaleźć siebie”, a następnie dokonać różnych ważnych wyborów także w sferze związanej z własną głuchotą i tożsamością jako osoby głuchej.
Doświadczają tego, że głuchota może mieć pozytywną wartość, że nie musi być przeży- wana tylko jako deficyt, niepełnosprawność, wada czy uszczerbek na zdrowiu.
Samoocena globalna uczestników badań pozostaje na poziomie populacji ogólnej sły- szących, co jest zgodne z rezultatem uzy- skanym z zastosowaniem innego sposobu jej pomiaru u młodych dorosłych ze znacznym lub głębokim ubytkiem słuchu, preferujących język polski foniczny w komunikowaniu się z otoczeniem – w badaniach Dryżałowskiej (2016), a także w badaniach porównawczych nad samooceną globalną użytkowników CI z głuchotą o różnym początku i stopniu (Kobosko i in., 2018).
W przeprowadzonych badaniach oka- zało się, że obniżona samoocena sprzyja doświadczaniu siebie jako „marginalnego”, a nie ma znaczenia dla pozostałych typów/
wymiarów tożsamości społeczno-kulturowej osób głuchych z CI. Podobny wynik otrzy- mali badacze z Danii, którzy weryfikowali związek tożsamości społecznej jako osoby głuchej z dobrostanem psychicznym. Dobro- stan psychiczny badanych osób głuchych współwystępował wyłącznie z tożsamością
„marginalną” – ci badani, którzy doświad- czali braku poczucia przynależności do obu grup, słyszących lub głuchych, doświad- czali także związanego z nim obniżonego dobrostanu psychicznego mierzonego skalą jakości życia (Chapman i Dammeyer, 2017).
Tożsamość „marginalna” współwystępuje także z mniejszą satysfakcją z interakcji komunikacyjnych w kontaktach ze słyszą- cymi studentami i wykładowcami – im bar- dziej „marginalne” czują się osoby głuche, tym mniej satysfakcji ogółem doświadczają (Dłużniewska, 2015). Spostrzeganie sie- bie jako „marginalnego” wiązać się może z problemami w doświadczaniu siebie jako osoby głuchej (Kobosko, 2007, 2010a;
Krawiec, 2009; Podgórska-Jachnik, 2013), zwłaszcza w relacjach z ludźmi. Nie sprzyja zatem optymalnemu funkcjonowaniu osoby głuchej. Tożsamość „marginalna” może też wiązać się z doświadczanym kryzysem toż- samości ego (Erikson, 1951/1997; Schlesin- ger, 2004), który obejmuje u osób głuchych ustosunkowanie się do własnej głuchoty i siebie jako osoby g/Głuchej (Kobosko, 2010b; Krawiec 2009; Podgórska-Jachnik, 2013). Ponadto okazało się, że osoby z toż- samością „marginalną”, korzystające z CI, częściej pozostają bez partnera lub mał- żonka, a wynik ten wspiera jej związek z trudnościami osób głuchych w relacjach z ludźmi (Levinger i Ronen, 2010) – jak można sądzić – zwłaszcza gdy znajdują się na etapie marginalizmu w rozwoju tożsamo- ści społeczno-kulturowej.
Tożsamość społeczno-kulturowa osób głuchych z CI, a więc identyfikacja z oso- bami głuchymi, słyszącymi albo zarówno głu- chymi, jak i słyszącymi nie wykazuje związku z posiadaną samooceną globalną. Oznacza to, że wśród osób głuchych, wskazujących swą przynależność do któregoś z trzech typów tożsamości społeczno-kulturowej, będą osoby o zróżnicowanej samoocenie, a tym samym różnie funkcjonujące w obszarze zdrowia psy- chicznego (Orth, Robins i Widaman, 2012).
Jedynie trudności osób głuchych z CI, przeja- wiające się poczuciem braku przynależności do którejś z wyodrębnionych grup społeczno- -kulturowych, g/Głuchych czy słyszących, którym niejednokrotnie towarzyszy poczucie odrzucenia, izolacji, osamotnienia, wiążą
się z obniżoną samooceną – z jednej strony mający niską samoocenę przeżywają trud- ności także w doświadczaniu siebie i własnej głuchoty, z drugiej zaś ci, którzy nie potrafią wybrać właściwych osób (grup) do identyfi- kacji, mają ograniczone możliwości przeży- wania dzięki temu satysfakcjonujących relacji społecznych, przyjacielskich i intymnych, co może wpływać na ich samoocenę.
Ograniczeniem badań, oprócz stosun- kowo niewielkiej liczebności badanej grupy, jest nieuwzględnienie osób g/Głuchych posługujących się językiem migowym jako podstawowym w komunikowaniu się z oto- czeniem, co uznać można jako wyzwanie dla kolejnych prac badawczych prowadzonych w najbliższej przyszłości.
Literatura
Bat-Chava, Y. (1993). Antecedents of self-esteem in deaf people: A meta-analytic review. Rehabilitation Psychology, 38, 221‒234.
Chapman, M. i Dammeyer, J. (2017). The significance of deaf identity for psychological well-being. Jour- nal of Deaf Studies and Deaf Education, 22, 187‒194.
Cornell, S. L. i Lyness, K. P. (2005). Therapeutic implications for adolescent deaf identity and self concept. Journal of Family Therapy, 16(3), 31–49.
Crowe, T. (2003). Self-esteem scores among deaf college students: an examination of gender and parents’ hearing status and signing ability. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 8, 199–206.
Dłużniewska, A. (2015). Jakość relacji komunikacyj- nych a tożsamość społeczna i kulturowa młodzieży z uszkodzeniami słuchu. Niepełnosprawność. Pół- rocznik Naukowy, 17, 9‒51.
Dryżałowska, G. (2016). Integracja edukacyjna a inte- gracja społeczna. Satysfakcja z życia osób niedosły- szących. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Dzwonkowska, I., Lachowicz-Tabaczek, K. i Łaguna, M. (2008). Samoocena i jej pomiar. Polska adapta- cja skali SES M. Rosenberga. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
Erikson, E. H. (1951/ 1997). Dzieciństwo i społeczeń- stwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Glickman, N. (1996). The development of culturally Deaf identities. W: N. S. Glickman, A. Harvey (red.),
Culturally affirmative psychotherapy with Deaf per- sons (s. 115‒153). Mahwah NJ: Erlbaum.
Glickman, N. i Carey, J. C. (1993). Measuring Deaf cultural identities: A preliminary investigation.
Rehabilitation Psychology, 38, 275‒83.
Goldblat, E. i Most, T. (2018). Cultural identity of young deaf adults with cochlear implants in com- parison to deaf without cochlear implants and hard-of-hearing young adults. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 23, 228‒239.
Hintermair, M. (2008). Self-esteem and satisfaction with life of deaf and hard-of-hearing people – A resource-oriented approach to identity work. Jour- nal of Deaf Studies and Deaf Education, 13, 278‒300.
Jambor, E. i Elliott, M. (2005). Self-esteem and coping strategies among deaf students. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 10, 63‒81.
Kobosko, J. (2007). Co to znaczy być osobą głuchą?
Studia nad tożsamością osobową młodzieży głu- chej ze słyszących rodzin. W: E. Woźnicka (red.), Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych (s. 33–51).
Łódź: WSHE, PZG Oddział Łódzki.
Kobosko, J. (2009). Osoba głucha (słabosłysząca), to znaczy kto? – tożsamość osobowa młodzieży głuchej i słabosłyszącej rodziców słyszących. W:
J. Kobosko (red.), Młodzież głucha i słabosłysząca w rodzinie i otaczającym świecie – dla terapeutów, nauczycieli, wychowawców i rodziców (s. 19‒35).
Warszawa: Stowarzyszenie „Usłyszeć Świat”.
Kobosko, J. (2010a). How do deaf adolescents expe- rience themselves? Deaf identity and oral or sign language communication. Cochlear Implants Inter- national, 11(sup1), 319‒322.
Kobosko, J. (2010b). Doświadczanie siebie jako osoby głuchej – badania nad młodzieżą głuchą i jej słyszącymi matkami z perspektywy interper- sonalnej. Człowiek – Niepełnosprawność – Społe- czeństwo, 11, 101‒122.
Kobosko, J., Jędrzejczak, W. W, Gos, E., Geremek- -Samsonowicz, A., Ludwikowski, M. i Skarżyń- ski, H. (2018). Self-esteem in the deaf who have become cochlear implant users as adults. PLoS ONE Pobrano z 13(9): e0203680. https://doi.org/
10.1371/journal.pone.0203680
Krakowiak, K. (2012). Dar języka. Podręcznik meto- dyki wychowania językowego dzieci i młodzieży z uszkodzeniami narządu słuchu. Lublin: Wydaw- nictwo KUL.
Krawiec, M. (2009). Poczucie niepełnosprawności u młodzieży z uszkodzeniami narządu słuchu. W:
J. Kobosko (red.), Młodzież głucha i słabosłysząca w rodzinie i otaczającym świecie – dla terapeutów,
nauczycieli, wychowawców i rodziców (s. 67–78).
Warszawa: Stowarzyszenie ,,Usłyszeć Świat”.
Leigh, I. W. (2009). A lens on deaf identities. Oxford, New York: Oxford University Press.
Levinger, M. i Ronen, T. (2010). The link among self- -esteem, differentiation, and spousal intimacy in deaf and hearing adults. Journal of Social Work in Disability and Rehabilitation, 9(1), 27‒52.
Marschark, M., Machmer, E., Spencer, L. J., Borgna, G., Durkin, A. i Convertino, C. (2017). Language and psychosocial functioning among deaf learners with and without cochlear implants. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 23, 28–40.
Marschark, M., Zettler, I., Dammeyer, J. (2017).
Social dominance orientation, language orienta- tion, and deaf identity. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 22, 269–277.
Moog, J. S., Geers, A. E., Gustus, C. i Brenner, C.
(2011). Psychosocial adjustment in adolescents who have used cochlear implants since preschool.
Ear and Hearing, 32 (1 Suppl), 75S.
Orth, U., Robins, R. W. i Widaman, K. F. (2012).
Life-span development of self-esteem and its effects on important life outcomes. Journal of Per- sonality and Social Psychology, 102, 1271‒1288.
Podgórska-Jachnik, D. (2013). Głusi. Emancypacje.
Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Rich, S., Levinger, M., Werner, S. i Adelman, C.
(2013). Being an adolescent with a cochlear implant in the world of hearing people: Coping in school, in society and with self identity. International Journal of Pediatric Otorhinolaryngology, 77, 1337‒44.
Schlesinger, H. S. (2000). A developmental model applied to problems of deafness. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 5, 349‒361.
Stern, D. N. (1995). The motherhood constellation.
A unified view of parent-infant psychotherapy. New York: Basic Books.
Tomaszewski, P., Kotowska, K. i Krzysztofiak, P.
(2017). Paradygmaty tożsamości u g/Głuchych:
przegląd wybranych koncepcji. W: E. Woźnicka (red.), Edukacja niesłyszących – wczoraj, dziś i jutro (s. 111–156). Łódź: Akademia Humanistyczno- -Ekonomiczna.
Wald, R. L. i Knutson, J. F. (2000). Deaf cultural identity of adolescents with and without cochlear implants. Annals of Otology, Rhinology and Laryn- gology, 109 (Suppl. 12), 87–89.
Wheeler, A., Archbold, S., Gregory, S. i Skipp, A.
(2007). Cochlear implants: The young people’s perspective. Journal of Deaf Studies and Deaf Edu- cation, 12, 303–316.
Wojda, P. (2009). Kompetencje w języku migo- wym u młodzieży głuchej. W: J. Kobosko (red.), Młodzież głucha i słabosłysząca w rodzinie i ota- czającym świecie – dla terapeutów, nauczycieli, wychowawców i rodziców (s. 223–236). Warszawa:
Stowarzyszenie „Usłyszeć Świat”.
Wojda, P. (2010). Język migowy a tożsamość spo- łeczno-kulturowa młodzieży głuchej w Polsce.
Audiofonologia, 26, 29–33.
Zaborniak-Sobczak, M. (2014). Odpowiedzialność młodzieży z wadą słuchu. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Zalewska, M. (1998). Dziecko w autoportrecie z zamalowaną twarzą. Psychiczne mechanizmy zaburzeń rozwoju tożsamości dziecka głuchego
i dziecka z opóźnionym rozwojem mowy. War- szawa: Wydawnictwo J. Santorski i Co.
Zalewska, M. (2009). Mechanizmy zaburzeń toż- samości u młodzieży głuchej mającej słyszących rodziców – kliniczne studium głuchego chłopca. W:
J. Kobosko (red.), Młodzież głucha i słabosłysząca w rodzinie i otaczającym świecie – dla terapeutów, nauczycieli, wychowawców i rodziców (s. 78–83).
Warszawa: Stowarzyszenie „Usłyszeć Świat”.
Zębik, J. (2009). Tożsamość osób g/Głuchych z im- plantem ślimakowym w Polsce. W: J. Kobosko (red.), Młodzież głucha i słabosłysząca w rodzinie i otaczającym świecie – dla terapeutów, nauczycieli, wychowawców i rodziców (s. 45–51). Warszawa:
Stowarzyszenie „Usłyszeć Świat”.
The sociocultural identity of deaf persons with a cochlear implant using Polish phonic language and their self-esteem – a preliminary study
The sociocultural identity of deaf people is usually described in terms of the four dimensions in which it may be experienced, indicated by, among other things, the identification of deaf persons with hearing persons (the dimension: hearing), neither deaf nor hearing persons (the dimension: marginal), d/Deaf people (the dimension: deafness), both d/Deaf and hearing persons (the dimension: bicultural). We ask the questions: what is the sociocultural identity of deaf persons with a cochlear implant (CI), and is there a relationship between the sociocultural identity of a deaf person and self-esteem and other variables, including sociodemographic ones. The study involved 28 persons, prelingually deaf, aged between 18 and 40 years, highly competent in the spoken Polish language. The Deaf Identity Development Scale (N. Glickman), the Rosenberg Self-Esteem Scale and the Information Questionnaire were used in the study. The results show that deaf persons with a CI experience themselves as “bicultural” and “hearing” to the greatest extent, and decreased self-esteem is related only to those experiencing a “marginal” identity, that is, they lack a feeling of identity and belonging to both d/Deaf and hearing people.
Keywords: cochlear implant, deaf sociocultural identity, prelingual deafness, self-esteem.
