Körmendy, Adrienne
"Z osídlenia západného a stredného
Slovenska v stredoveku", Branislav
Varsik, Bratislava 1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/4, 790-792
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
790
R E C E N Z JE p le m ie n n e i e le k c je w ła d c ó w . W k ró tc e p r z y s tą p ił do b u d o w y g r o d u p ra s k ie g o . Z ła m a ł p rz y p o m o c y M o ra w in s ty tu c je p le m ie n n e i p o d p o rz ą d k o w a ł so b ie p o z o s ta ły c h p rz y w ó d c ó w p le m ie n n y c h w K o tlin ie C z e sk ie j. Z m a rł w 889 r . p o z o s ta w ia ją c d w u n ie l e tn i c h sy n ó w : S p ity g n ie w a i W ra c e n a . Ś w ię to p e łk n ie c h c ą c r y z y k o w a ć z a m ie sz e k , w y k o r z y s tu ją c f a k t -p o w in o w actw a d u c h o w e g o z B o rz y w o je m , sa m o b ją ł w ła d z ę w C z e ch ach . P o jeg o ś m ie r c i S p ity g n ie w p r a g n ą c u n ie z a le ż n ić się o d w ła d c ó w m o r a w s k ic h p o d d a ł się w 895 r . A rn u lf o w i w s c h o d n io f ra n k ijs k ie m u . Z a ło ż o n y w la ta c h 885— 889 g ró d p r a s k i s t a ł się sy m b o le m p a ń s tw o w o ś c i c z e sk ie j.R e c e n z o w a n y to m z a in te r e s u je c z y te ln ik a p o ls k ie g o n ie t y l k o d la te g o , że część te r y to r i u m d z is ie jsz e j P o ls k i w c h o d z iła w s k ła d p a ń s tw a w ie lk o m o ra w s k ie g o , a le r ó w n ie ż d la te g o , że n a s i p ie r w s i w ła d c y s to s o w a li sz e re g ro z w ią z a ń z n a n y c h z W ie lk ic h M o ra w . P ro b le m o w i te m u n ie p o św ię c o n o d o tą d n a le ż y te j u w a g i, a o n g łó w n ie s ta n o w i o ty m , że P o ls k a te ż je s t w p e w n y m s e n s ie p a ń s tw e m s u k c e s y jn y m W ie lk ic h M o ra w H e n r y k K u c iń s k i B r a n is la v V a r s i k, Z o síd le n ia zá p a d n é h o a s tr e d n é h o S lo v e n s k a v s tr e d o v e k u , V E D A - V y d a te ľ s tv o S lo v e n s k e j A k a d é m ie V ied , B r a tis la v a 1984, s. 257.
A u to r je s t z n a n y m s p e c ja lis tą h is to r ii o s a d n ic tw a S ło w a c ji w śre d n io w ie c z u . I n t e r e s u j e g o p rz e d e w s z y s tk im o k re s X —X IV w ie k u , k ie d y S ło w a c ja po ro z p a d z ie P a ń s tw a W ie lk o m o ra w s k ie g o w e s z ła w s k ła d K ró le s tw a W ę g ie rsk ie g o i z o rg a n i z o w a n o w n ie j p o d s ta w o w e in s ty tu c je a d m in is tr a c y jn e p a ń s tw a w ę g ie rs k ie g o , ta k z w a n e k o m ita ty . P ro c e s tw o rz e n ia a d m i n is tr a c j i n a ty m te r e n ie sz e d ł ró w n o le g le z ro z w o je m o s a d n ic tw a . V a r s i k b a d a n ie ty lk o sa m p ro c e s o s a d n ic z y , a le te ż sz c z e g ó ln ą w a g ę p r z y k ła d a do k w e s tii n a ro d o w e j p rz y n a le ż n o ś c i m ie s z k a ń c ó w i n o w y c h o s a d n ik ó w . E fe k te m d o c ie k a ń a u to r a w z a k re s ie te j p r o b le m a ty k i b y ła im p o n u ją c a h is to r ia o s a d n ic tw a W sc h o d n ie j S ło w a c ji („ O síd le n ie K o šic k e j k o tlin y ” , B r a tis l a v a t. I — 1964, t. II — 1973, t . I I I — 1977).
Z a in te re s o w a n ia a u to r a z w ró c iły się -potem k u z a c h o d n im i ś r o d k o w y m t e r e n o m S ło w a c ji. P r e z e n to w a n a p r a c a n ie je s t je s z c z e p o d s u m o w a n ie m b a d a ń . Z a w ie ra 5 rozipraw . P ie r w s z a d o ty c z y p ro b le m u p o w s ta n ia w ję z y k u ś r o d k o w o -s ło w a c k im ta k z w a n y c h ju g o s la w iz m ó w . D o w o d zi w n ie j, w b r e w s ta n o w is k u s ta r s z e j h is to r io g ra f ii, że ju g o s la w iz m y te p o ja w iły się w ję z y k u ś r o d k o w o -s ło w a c k im d o p ie ro w I X —X I I w ie k u i n ie w y s tę p o w a ły w c z e śn ie j.
D ru g a r o z p r a w a śle d z i d z ie je o s a d n ic tw a m ię d z y P re s z b u rg ie m (dziś B r a ty s ła w a ) a M o d rą w o k re s ie od X do X I I w ie k u . A u to r d o c h o d z i do w n io s k u , że c a ły te n o b sz a r aż do X I I I w ie k u z a m ie s z k a ły b y ł p rz e z z a c h o d n ic h S ło w ia n , p rz o d k ó w d z is ie js z y c h S ło w a k ó w . Z a te z ą t ą p r z e m a w ia ją o ry g in a ln e , s ło w ia ń s k ie 1 O m a w ia n y z b ió r k o r e s p o n d u je z d r u g im n u m e r e m „ H is to ric k é h o Č a so p is u ” za 1985 r. P o z a w y m ie n io n ą p ie r w s z ą czę śc ią a r t y k u ł u M a tú š a K u č e r y , V e ľ k á M o r a v a a z a č ia tk y n a šic h n á r o d n ý c h d e ji n z a w ie ra o n a r t y k u ły P e t e r a R a t k o š a, Ü z e m n ÿ v ý v o j V e ľ k e j M o r a v y (F ik c ie a s k u to č n o s ť ) — a u to r p o le m iz u je t u z n i e k tó r y m i h is to r y k a m i w ę g ie rs k im i (zw łaszcza I m r e B o b a ) , k tó r z y u s i łu j ą u m ie js c o w ić p a ń s tw o M o jm iro w ic ó w n a d p o łu d n io w ą M o ra w ą n a te r e n ie J u g o s ła w ii, R i c h a r d a M a r s i n y, D ip lo m a tic k é p ís o m n o s ti k d e jin á m V e ľ k e j M o r a v y a ic h
p r a m e n n á h o d n o ta , A le x a n d r a A v e n a r i u s a , B y z a n t s k ý p o d ie l n a v y tv á r a n í
v e ľ k o m o r a v s k e j k u lt ú r y , B o h u s la v a C h r o p o v s k é h o i A le x a n d r a R u t t k a y a , A r c h e o lo g ic k ý v ý s k u m a g e n é za s lo v e n s k é h o e tn i k a (te n o s ta tn i a r t y k u ł u z u p e łn ia
n ie k tó r e d a n e te k s tó w o bu a k to r ó w o p u b lik o w a n y c h w r e c e n z o w a n y m z b io rz e ) o ra z R u d o lfa K r a j č o v i č a , J a z y k n a V e ľ k e j M o r a v e a je h o k o n tin u ita so s lo v e n č in o u .
R E C E N Z JE
791
n a z w y w si, o sad , p o to k ó w i rz e k , s p o ty k a n e w ź ró d ła c h d o p o ło w y X I I I stu le c ia . W n a s tę p s tw ie n a ja z d ó w ta t a r s k i c h o b s z a r te n o p u sto sz a ł, a od d r u g ie j p o ło w y X III w ie k u b y ł zn ó w z a s ie d la n y , a le te r a z ju ż p rz e z o s a d n ik ó w n ie m ie c k ic h .
T rz e c ia r o z p r a w a p o ś w ię c o n a je s t w ła ś n ie k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j. Z d a n ie m V a rs ik a o sa d n ic y p o c h o d z ili p rz e d e w s z y s tk im z te r e n ó w a lp e js k ic h , z A u s tr ii o ra z z a c h o d n ic h k o m ita tó w K ró le s tw a W ę g ie rsk ie g o : S o p ro n , M o so n , V as. W re z u lta c ie te j k o lo n iz a c ji c a ła p o łu d n io w a część k o m ita tu p r e s z b u rs k ie g o z o s ta ła z g e rm a n i- z o w a n a , a ma je g o p ó łn o c n y c h te r e n a c h p o ja w iły s ię w y sp y o s a d n ic tw a n ie m ie c k ie go. S tr u k tu r a n a ro d o w o ś c io w a k o m ita tu z m ie n iła się r a z jeszcze w d ru g ie j p o ło w ie X V , a zw ła sz c z a w X V I w ie k u n a s k u te k w o je n h u s y c k ic h i tu r e c k ic h . W ię k szość lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j w y g in ę ła lu b u c ie k ła , a n a je j m ie js c e p rz y b y li S ło w a c y z p ó łn o c y i C h o rw a c i z p o łu d n ia , k tó r z y z o s ta li z re s z tą p ó ź n ie j z a s y m ilo w a n i p rz e z S ło w a k ó w i „ w z m o c n ili w te n sp o só b e le m e n t s ło w a c k i n a ty m te r e n ie ” ,. W r e z u lta c ie z a ry s o w a n y c h tu p ro c e s ó w o s a d n ic tw o sło w a c k ie d o ta r ło z n ó w do D u n a ju . S ło w a c y p rz e ję li od N ie m c ó w w ie le n a z w m ie js c o w o śc i o n ie w ą tp liw ie s ło w ia ń s k ie j g en ezie, a le ju ż z g e rm a n iz o w a n y c h , nip. P r e š p o r e k (B ra ty s ła w a ), T e b ě n (dziś D ev in ), B a jz d ric a (dziś V y d ric a ) itd .
K o le jn a ro z p r a w a d o ty c z y ś r o d k o w e j S ło w a c ji. A u to r z a jm u je się w n ie j k w e s tią n a p ły w u W ęg ró w do L ip to v a i jeg o p rz y łą c z e n ie m do p a ń s tw a w ę g ie r s k ie go. Z a g a d n ie n ie p o c z ą tk ó w o s a d n ic tw a w L ip to v ie w y w o ły w a ło s p o ry m ię d z y b a d a c z a m i je s z c z e w la t a c h 3 0 -ty c h n a sz e g o stu le c ia . P o d s ta w o w e p y ta n ie ja k ie n u r to w a ło h is to ry k ó w to czy L ip to v b y ł z a sie d lo n y p r z e d w ie k ie m X II, czy te ż nie. B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e , k tó r e z o sta ły tu p rz e p ro w a d z o n e , w y k a z a ły , że n a te r e n ie L ip to v a is tn ia ły — n ie k ie d y dość k r ó tk o i w n ie w ie lk ie j lic z b ie — o sa d y , k tó r y c h lu d n o ś ć , s ą d z ą c ze z n a le z isk , b y ła s ło w ia ń s k a . O sa d y t e fu n k c jo n o w a ły jeszcze p rz e d X I I w ie k ie m . M a to d o w o d zić, że L ip to v z o s ta ł sk o lo n iz o w a n y jesz c z e p rz e d p rz y łą c z e n ie m do K ró le s tw a W ę g ie rsk ie g o . W ę g rz y —■ s tra ż n ic y g ra n ic — p rz y s z li do L ip to v a ze S p isz ą w d ru g ie j p o ło w ie X I I w ie k u . Ic h d ro g a w io d ła p o p rz e z d o lin ę P o p ra d u . O sie d li n a jp i e r w w m ie js c o w o śc i H y b e , g d z ie n a p rz e ło m ie X II i X I I I s tu le c ia o d b y w a ły się ju ż ta r g i. N ieco p ó ź n ie j w ę g ie rs c y s tra ż n ic y w e sz li g łę b ie j w d o lin ę W a g u i z a ło ż y li t a m w ie ś, k tó r ą s ą s ia d u ją c y z n ią S ło w ia n ie n a z w a li M a g y a r fa lu (d ziś U h o r s k á V es). W p ie rw s z e j p o ło w ie X I I I w ie k u L ip to v b y ł ju ż p rz y łą c z o n y d o k o m ita tu z w o le ń sk ie g o . B y ł te ż z a ło ż o n y n a jeg o te r e n ie m a j ą te k k ró le w s k i (p ra e d iu m ).
B r a n is la v a V a r s ik a z a jm u je ró w n ie ż g e n e z a n a z w y m ie js c o w o śc i B e še n o v á . J e go z d a n ie m w y w o d z i się o n a n ie od P ie c z y n g ó w , k tó r z y w w ie k u X I I p e łn ili f u n k c je s tr a ż n ik ó w w ę g ie rs k ic h g ra n ic , a le od n a z w is k a X V -w ie c z n y c h w ła ś c ic ie li te j w si „ B e sse n y ö ” . P rz y ję c ie te z y V a rs ik a o z n a c z a k o n ie c z n o ść re z y g n a c ji z k o n c e p c ji, że t o w ła ś n ie P ie c z y n g o w ie p e łn ili w L ip to v f u n k c je s tr a ż n ik ó w g ra n ic y K ró le s tw a W ęg ie rsk ieg o .
H is to ry c y z a jm u ją c y się d z ie ja m i o s a d n ic tw a a ta k ż e p o c z ą tk a m i p a ń s tw a w ę g ie rsk ie g o , p rz y w ią z u ją o g ro m n ą w a g ę do n a z w m ie js c o w o śc i i ic h in te r p r e ta c ji. S ą o n e d la n ic h ź ró d łe m o k a p ita ln y m zasięg u . V a rs ik — w o d d z ie ln e j ro z p r a w ie — z a jm u je się ta k ż e p r o b le m a ty k ą n a z w m ie jsc o w o śc i, k tó r e p o w s ta ły w ś r e d n io w ie czu n a te r e n ie S ło w a c ji i k tó r e w ie le m o g ą p o w ie d z ie ć o n a ro d o w e j p rz y n a le ż n o ś c i ich tw ó rc ó w . A u to r a n a liz u je n a js ta r s z e n a z w y w y s tę p u ją c e n a S ło w a c ji w X I— —X I I w ie k u j a k n p. R u s k á , N sm č ic e , N em ce, N e m e c k á , V la c h y , U h e rc e , P e č e ň a n y , P e č e n ic e , S e k u le , P la v e c , P la v e c k ý , K o v a rc e , L a d z a n y , C h o rv a tic e , H rk o v c e , S lo v a n y o ra z n a z w y , k tó r e p o w s ta ły w X I I I — X IV w ie k u ja k : U h o r s k á V es, N e m e c k á V es, S lo v e n s k á V es, N em co v ce, P o ľ a n o v c e . Z d a n ie m V a rs ik a p o w s ta n ie ty c h sło w a c k ic h n a z w w e w c z e sn y m ś re d n io w ie c z u i ich p r z e tr w a n ie a ż do c zasó w n o w o ż y tn y c h d o w o d zi, iż m o ż n a m ó w ić z p e łn y m p rz e k o n a n ie m o k o n ty n u a c ji p ie r w o
t-792
B E C E N Z JEn e j s ło w ia ń s k ie j k o lo n iz a c ji z X w ie k u , p rz e z p ó ź n o -ś re d n io w ie c z n ą i n o w o ż y tn ą aż do w s p ó łc z e s n e j. T o sa m o n a z e w n ic tw o św ia d c z y , z d a n ie m V a rs ik a , że ju ż w X I— X I I w ie k u z a m ie s z k a ła n a d g ó rn ą C isą lu d n o ś ć s ło w ia ń s k a , k tó r a n a le ż a ła do S ło w ia n z a c h o d n ic h a n ie w s c h o d n ic h , o r a z że te r e n y n a d d u n a js k ie od P r e s z b u r - ga (B ra ty s ła w y ) aż po S o p ro n b y ły w w ie k u X I—X II z a s ie d lo n e p rz e z S ło w ia n z a c h o d n ic h (S ło w ak ó w ).
B r a n is la v V a rs ik je s t b a d a c z e m b a rd z o su m ie n n y m . Z e b r a ł i w y k o r z y s ta ł w sz e lk ie m o ż liw e ź ró d ła do sw eg o te m a tu . I n t e r p r e t u ją c je k o r z y s ta c z ę sto z m e to d y filo lo g ic z n e j. M e to d ą t ą p o s łu g u je się n a jc z ę ś c ie j w ó w c z a s, g d y in te r e s u je go p rz y n a le ż n o ś ć n a ro d o w a lu d n o ś c i z a m ie s z k u ją c e j S ło w a c ję w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , a p o te m n a p ły w a ją c ą do n ie j w c z a sa c h n a m b liż sz y c h . I n n e p ro b le m y w ią ż ą c e się z h is to r i ą o s a d n ic tw a w te j k s ią ż c e a u to r a n ie in te r e s u ją . P o z o s ta w ia je in n y m o p ra c o w a n io m .
P r a c a u k a z a ła się n a k ła d e m S ło w a c k ie j A k a d e m ii N a u k . M a b a rd z o s t a r a n n ą o p ra w ę g ra fic z n ą . W y d a w c y z a d b a li o s tre s z c z e n ia w ję z y k a c h o b c y c h (ro s y js k i, n ie m ie c k i, a n g ie lsk i). K o rz y s ta n ie z k s ią ż k i u ła tw ia r e j e s t r n a z w m ie js c o w o śc i, a le z n a c z n ie u tr u d n i a b r a k m a p (w c a łe j p r a c y je s t ty lk o je d n a !). P r a c a V a rs ik a s p o tk a się n a p e w n o z o g ro m n y m z a in te r e s o w a n ie m h is to ry k ó w b a d a ją c y c h d z ie je o s a d n ic tw a w E u ro p ie ś ro d k o w o -w s c h o d n ie j w śre d n io w ie c z u , a le czy w s z y s tk ie je g o s ą d y z a jm ą tr w a ł e m ie js c e w n a u c e , tr u d n o d z iś jeszcze sądzić.
A drienne K örm en dy
„ C h e iro n ”. M a te ria li e s t r u m e n t i d i a g g io r n a m e n to s to rio g ra fic o . t. I: I I p o te r e d i g iu d ic a re . G iu s tiz ia , p e n a e c o n tr o llo so cia le n e g li sta ti d ’a n tic o r e g im e , a c u r a d i M a r c o C a 11 i n i e M a rz io A. R o m a n i ,
G ra fo e d iz io n i, B re s c ia 1983, s. 227; t. II : L a c o rte in E u ro p a . F e d e ltà ,
fa v o r i, p r a tic h e d i g o v e rn o , a c u ra d i M a rc o C a 11 i n i e M a rz io
A. R o m a n i , G ra fo e d iz io n i, B re s c ia 1983, s. 185; t. III: II se ic e n to :
u n secolo in c h ia ro sc u ro , a e u r a d i M a rc o C a 11 i n i, E d iz io n i A s tr e a ,
P a r m a 1984, s. 176; t. IV : G o v e r n o d e lia casa, g o v e r n o d e lia c ittà , a e u ra di M a rc o B i a n c h i n i, D a n ie la F r i g o e C e s a re M o z z a r e l l i , E d iz io n i A s tr e a , P a r m a 1985, s. 148.
„ J e s z c z e je d n o c z a so p ism o h is to ry c z n e (!)”. O d te g o ró w n o w a ż n ik a z d a n ia z a c z y n a ją w ło s c y w y d a w c y p r e z e n ta c ję sw eg o n o w eg o p e rio d y k u — ja k b y czu li, iż ta in ic ja ty w a , p rz y m n o g o ści ty t u łó w u k a z u ją c y c h się o b e c n ie w e W ło szech , w y m a g a s p e c ja ln e g o u z a s a d n ie n ia . T y m o s ta tn im m a b y ć z a ró w n o a d r e s a t, j a k i f o r m u ła w y d a w n ic tw a s ta w ia ją c e g o so b ie za cel p r e z e n ta c ję w k o le jn y c h , je d n o lity c h te m a ty c z n ie n u m e r a c h , z b io ró w szk icó w n a te m a ty b ę d ą c e a k tu a l n ie p rz e d m io te m b a d a ń i d y s k u s ji n a u k o w y c h , n a te m a ty m o d n e , w a ż n e i a k tu a l n e w ró ż n y c h s tu le c ia c h . P o d sta w o w e g o o d b io rc ę s ta n o w ić z aś m a j ą n a u c z y c ie le sz k ó ł ś r e d n ic h , co b y n a jm n ie j n ie s k ła n ia w y d a w c ó w d o n a d m ie rn e g o o g ra n ic z a n ia a p a r a t u n a u k o w eg o , s ta n o w i n a to m ia s t d o d a tk o w y b o d z ie c do s z u k a n ia n ie s z a b lo n o w y c h u ję ć p r e z e n to w a n y c h z a g a d n ie ń , ja k i n o w a to rs k ie g o fo r m u ło w a n ia ty c h o s ta tn ic h .
A s p e k t in f o r m a c y jn o - in s tr u k ta ż o w y r e p r e z e n tu j ą z a m ie sz c z a n e w k o le jn y c h n u m e r a c h in f o r m a c je i o m ó w ie n ia z a w a rto ś c i zesp o łó w ź ró d ło w y c h — u ż y te c z n y c h p rz y s tu d io w a n iu z a g a d n ie ń , k tó r y c h d o ty c z ą p u b lik o w a n e szk ice, o m ó w ie n ia n o w y c h , z n a c z ą c y c h p ra c s y n te ty c z n y c h (np. „T h e M o d e rn W o rld S y s te m I I ” I m m a n u e la W a l l e r s t e i n a ) o ra z o b sz e rn e w s k a z ó w k i b ib lio g ra fic z n e .
P o c z y n a n io m re d a k to r ó w p is m a p a tr o n o w a ć m a ty tu ło w y c e n ta u r C h e jr o n — s y n K ro n o s a i F ilitr y , n a u c z y c ie l m ło d e g o A c h ille sa , m ę d rz e c i le k a r z b ę d ą c y m ięd zy in n y m i p r e c e p to re m J i z o n a , A s k le p io s a i A p o lla. T e n to z n a w c a m e d y c y n y ,
