Parafinowicz, Halina
"Woodrow Wilson and world war
1917-1921", Robert Ferrel, Harper and
Row Publishers, 1985 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 8 /1 ,142-145
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
istnienia W o ln eg o M iasta praw a polskie były tu system atycznie p o d k o p y w a n e, a lud n o ść p o lsk a była o g ra n ic za n a w ro zw o ju (s. 233). A u to r in fo rm u je , o polsk ich org a n izacjach i to w arzy stw ach , o fu n k cjo n u jąc y ch w W olnym M ieście 33 polsk ich p lacó w k ach o św iato w o -w ychow aw czych. w tym g im n azju m , szkole han d lo w ej i k o n se rw a to riu m m uzycznym (s. 233) — d la liczącej (rzek o m o ) 3,7% ogółu m ieszkańców W o lnego M iasta m niejszości polskiej. P rzy to czo n e d a n e m ają p o d w aży ć tw ierdzenie h isto ry k ó w p o lsk ich i utw ierdzić w d o ty ch c za sow ym p rz ek o n a n iu h isto ry k ó w niem ieckich o p ro w ad zo n ej p rzez P o lak ó w p olonizacji W o lnego M ia sta G d a ń sk a . O g ra n icz o n a objęto ść recenzji nie po zw ala n a szersze w yjaśnienie pow yższego zag ad n ien ia, o k tó ry m p isałem o so b n o . N a uw agę zasłu g u ją p rzy to czo n e w tej części szkicu w ydarzenia z o sta tn ie g o ro k u istnienia W o lnego M ia sta G d a ń s k a — zg ro m ad zen ie ludności żydow skiej na p lacu p rzed synagogą w celu p o ż eg n a n ia św iątyni p rzed jej zb u rzen iem , ośw iadczenie H itlera n a o d p ra w ie d o w ó d ztw a W erm ac h tu , przem ó w ien ie G o eb b elsa w G d a ń sk u , ośw iadczenie p rem iera C h a m b e rlain a n a tem a t sytuacji w W o lnym M ieście, ro zp o rząd zen ie sen atu g d ań sk ieg o (z d n . 23 sierpnia), in fo rm acje o z aw a rty m układzie Trzeciej Rzeszy z Z S R R . treść teleg ram u M in isterstw a S praw Z ag ran icz n y ch T rzeciej R zeszy d o niem ieckiego K o n su la G en era ln eg o w G d a ń s k u (ss. 234— 245).
Z am y k ają książkę in fo rm a cje o o fiara ch o b o z u w S tu tth o fie i ogólnej liczbie o fiar ja k ą p o n iosła P olska p o d czas d ru g iej w ojny św iatow ej.
N ie m o żn a nie p o d k reślić w alo ró w zew nętrznych książki (estetyczna k o lo ro w a o b w o lu ta, p łó cien n a o k ła d k a , d o b ra ja k o ś ć p a p ie ru , d o b ra ja k o ś ć fo to g rafii).
M ożna w yrazić p rz ek o n a n ie , że recen zo w an a k siążk a sp o tk a się z zain tereso w an iem h isto ry k ó w zajm u jący ch się dziejam i W o lnego M iasta G d a ń s k a , a szczególnie czytelników — byłych i o becnych m ieszkańców G d a ń sk a .
H e n ry k S tępniak
R o b e rt F e r r e l l , W oodrow W ilson and W orld W ar 1917— 1921, H a rp e r an d R ow P u b lish ers, 1985, s. 346.
W cyklu „ T h e N ew A m erican N a tio n ” u k azała się najn o w sza p ra c a z n ak o m ite g o b a d ac za dziejów S tan ó w Z jed n o czo n y ch . R o b e rta F e r r e l l a 1. Jest o n a o p a rta na im p o n u jący m zestaw ie źródeł, w w iększości n iep u b lik o w an y ch . A u to r w y k o rzy stał m .in. m ate ria ły arch iw aln e D e p a rta m en tu S tan u , M a ry n ark i i W ojny (N a tio n a l A rch iv es w W aszy n g to n ie), angielskie źró d ła d y p lo m aty czn e, d o k u m e n ty fran c u sk ieg o M in isterstw a S p raw Z ag ran iczn y ch o raz zm ik ro - film ow ane niem ieckie m ate ria ły M in isterstw a S p raw Z ag ran iczn y ch . Z g ro m ad ził R . Ferrell p o k a ź n ą ilość d iariu szy (ok. 90) osobistości politycznych i g o sp o d arczy c h tego ok resu , m .in. T as k era H. B lissa, C h a rle sa G . D aw esa. E d w ard a M . H o u s e 'a . R o b e rta L ansinga, W altera L ip p m a n n a. Jo h n a J. P ersh in g a czy H en ry L. S tim so n a. P o n a d to b ad acz ten w y k o rzy stał ok. 140 ręk o p isó w (A rtu ra J. B a lfo u ra , R o b e rta C ecila. G e o rg e ’a C u rz o n a . W a rre n a G . H a rd in g a. C o rd elia H u ila, H e n ry ’ego C a b o t L o d g e ’a. W illiam a V. P r a tta і W o o d ro w W ilsona), liczne p am iętn ik i, w sp o m n ien ia i w yw iady, b o g ate kolekcje d o k u m en tó w p u b lik o w an y ch i rozległą lite ra tu rę p rz ed m io tu . B aza ź ró d ło w a — sam o jej o m ów ieóie zajęło a u to ro w i ok. 30 stro n — zn alazła o d zw ierciedlenie z aró w n o w tekście, ja k i w ro z b u d o w an y c h p rzy p isach . W ażnym
1 W a rto nad m ien ić, że F e r r e l l jest a u to re m w ielu in teresu jący ch p ra c, głów nie d otyczących am ery k ań sk iej polityki zag ran ic zn ej, w ty m : Peace in Their Tim e. A m erican D iplom acy in the
G reat Depression. A m erican D iplom acy: A H isto ry i zupełnie now ej książki z 1984 r . — T rum an: A C entenary R em em brance.
uzupełnieniem p racy są m apki o raz d o b rz e d o b ra n e fo to g rafie, o d d ające atm o sferę tam teg o okresu.
W ilson p asjo n o w ał w ielu b ad aczy i w ciąż m a sw oich ap o lo g e tó w , jak i krytyków . P ro feso r F errell p o d jął p ró b ę rzeczow ej, z o biektyw izow anej oceny działalności tego prezy d en ta, zajm u jąceg o w a m e ry k ań sk im p a n te o n ie w ciąż znaczące m iejsce, m im o w ielu k o n tro w ersji w okół je g o polityki.
In teresu jące są ro z w aż a n ia a u to ra na tem a t w ejścia U SA d o I w ojny św iatow ej. J o h n R e e d ju ż w 1917 r. ten m ięd zy n aro d o w y k o n flik t i u dział w nim S tan ó w Z jed n o czo n y ch n azw ał w ojną W ilso n a i W all S treet. W latach trzydziestych o p in ia, że U S A p rzy stąp iły d o I w ojny św iatow ej z inicjatyw y w ielkich p ro d u c en tó w b ro n i i b a n k ó w udzielających kred y tó w z o stała u p o w szech n io n a w śród społeczeństw a am ery k ań sk ieg o przez orzecznictw o w tej kw estii tzw. kom isji se n a to ra G e ra ld a N ye. W efekcie pogłębiło to n a stro je izolacjo- nistyczne i niechęć A m ery k an ó w w obec ..stareg o św ia ta " . K o n tro w e rsje w o k ó ł uczestnictw a S tan ó w Z jed n o czo n y ch w k o n flik tach św iatow ych nie w ygasły i w ciąż odżyw ają na now o. Pow raca się d o nich i w spółcześnie, a w d y skusjach n ieje d n o k ro tn ie p o ró w n u je się udział A m ery k an ó w w o b u w o jn ach św iatow ych, zestaw iając W o o d ro w W ilsona z F ra n k lin e m D elan o R ooseveltem .
Iro n ią losu było . że p rezy d en t W ilson, k tó ry reelekcję w 1916 r. w ygrał p o d sloganem ..W ar in th e E ast, peace in th e W est, th a n k G o d fo r W ilso n ” i m .in. dzięki glosom pacyfistów , n ied łu g o p o tem w prow adził S ta n y Z je d n o cz o n e d o w ojny. A u to r p o d k reśla jed n a k , że W ilson od p o c z ą tk u k o n flik tu nie byl n e u tra ln y , czek ał ty lk o n a odpow iedni m o m en t, by U SA m ogły wejść d o w ojny. Z ro b ił to b a rd z o zręcznie, a orędzie w ojenne p rezy d en ta z 2 k w ietn ia 1917 dzięki zn ak o m itej retoryce, u zn an e z o sta ło n a najlepsze z jeg o w ystąpień i jest w ciąż jed n y m z najw iększych a m ery k ań sk ich przem ów ień politycznych X X w. (s. 2).
W iele uw agi pośw ięcił a u to r gabinetow i w ojennem u W ilso n a, najbliższym w sp ó łp ra co w n ik o m p rezy d en ta, k tó rzy razem stanow ili d o b ry sztab fachow ców . P odkreślił F errell, że zw łaszcza św ietni o rg a n iz ato rz y finansów (M c A d o o ) o raz z aso b ó w żyw nościow ych (H e rb ert C. H oover) odegrali isto tn ą ro lę, nie zaw sze d o c e n ian ą przez W ilsona. S zczególną pozycję zajm ow ał w ieloletni bliski w sp ó łp raco w n ik p rezy d en ta, płk E d w ard M . H ouse. T o w łaśnie dla niego W ilson w prow adzi! d o s tru k tu r dyplom acji funkcję specjalnego w y słannika (a kitc h en cabinet w edług ok reślen ia T eo d o ra R o o se v e lta ; pom ysł p rzejął i u d o sk o n a lił F ra n k lin R oosevelt czego do w o d em ro la H a rry ’ego H o p k in sa). Słusznie uw aża się, że p łk H ouse był a n im a to re m i realizato rem w ielu koncepcji g o sp o d arczo -p o lity czn y ch d otyczących p o w o jen n eg o św iata. J a k o szara em inencja a m e ry k ań sk ieg o e stab lish m en tu (p rez y d en t nazyw ał go sw oją d ru g ą o so b o w ością) o dgryw ał on szczególnie d u ż ą rolę p rzy w yp raco w y w an iu ła d u w ersalsk o -w aszy n g to ń - skiego. T o jem u m iał schlebiać Paderew ski (s. 145) tw ierdząc, że był jed y n y m p o litykiem o d czasów N e p o leo n a , k tó ry ro z u m iał i d o cen iał m iejsce i znaczenie P olski w eu ro p ejsk im u kładzie sil, w szczególności d la z ach o w an ia p o k o ju św iatow ego.
C z te rn a s to p u n k to w e m u o ręd ziu W ilsona z 8 stycznia 1918 a u to r słusznie pośw ięcił wiele uw agi, p o d d a ją c je g ru n to w n e j analizie. W ilson był św iadom zm ian d o k o n u jąc y ch się w E u ro p ie, ch o ć nie m iał pełn eg o o b ra zu sytuacji „ sta re g o św ia ta ” . N a b ra ł p rzek o n a n ia , że nie ty lk o w łasne społeczeństw o, ale i in n e w alczące n a ro d y oczek u ją na enu n cjację p o lityczną w sp raw ach ład u pow ojen n eg o . Sw oje orędzie przy g o to w y w ał w w ielkiej tajem nicy przed alia n ta m i i p rzed w łasnym gab in etem . W ierząc w sw oje p o słan n ictw o , u zn ał siebie za o sobę n a jo d p o w ied n iejszą d o spełnienia roli św iatow ego p ro ro k a (w orld prophet), co «przyznają także jeg o apologeci. W ten s p o s ó b — by użyć stów a u to ra — kreo w ał się tw ó rcą p o k o ju (s. 125). Jed n o cześn ie — zg o d n ie z jeg o p lan am i — orędzie styczniow e 1918 r. m iało być też sw oistą rip o stą n a p ro g ra m bolszew icki.
A u to r ze z n ac zn ą d o zą krytycyzm u sk o m e n to w ał interw encję a m e ry k ań s k ą w Rosji R adzieckiej. Pod k reślił, że od p o c z ą tk u m otyw acje tej interw encji były n iejasne dla w ielu
A m ery k an ó w , zw łaszcza że sam p rezy d en t był b a rd z o n iek o n sek w en tn y najp ierw w p ro je k ta c h , a p o tem w ich realizacji. N iep rzek o n y w ające są sugestie n iek tó ry ch b ad aczy , że decyzja 0 interw encji była w yrazem lojalności U S A w obec sojuszniczej F ra n cji i A nglii, ani też. że przy użyciu 14-tysięcznego k o rp u su Stany Z jed n o czo n e ząbezpieczały Syberię p rzed o k u p a cją ja p o ń s k ą . Sam W ilson niezbyt chętnie w y p o w iad ał się na ten te m a t, tym bardziej że re to ry k a i m o raliza to rsk i c h a ra k te r jeg o w ystąpień co raz m niej w spólnego m iały z p ra k tyczną realizacją jeg o p o lityki.
Ferrell ze zro zu m ien iem i p ew n ą sy m p atią pisze o sw oim b o h a te rz e o raz jeg o koncepcjach, ale jest też k rytyczny w obec n iek tó ry ch p oczynań p rezy d en ta. D otyczy to głów nie jeg o polity k i p o zak o ń czen iu I w ojny św iatow ej, kiedy to rozdźw ięk pom iędzy ideam i i reto ry k ą W ilso n a a ich realizacją p ogłębiał się c o raz bard ziej. S zczególnie su ro w o ocenił a u to r po staw ę p rezy d en ta od jesieni 1919 r., gdy c h o ro b a p rak ty czn ie w yłączyła go z ak ty w n eg o życia politycznego. Z d an iem a u to ra należało p rzek azać w ładzę w ice-prezydentow i T h om asow i R. M arshallow i (s. 156— 157) i zabiegać o przy stąp ien ie U S A d o Ligi N a ro d ó w . Była w tedy realna szansa, k tó rą z ap rzep aszczo n o p o p rzez złu d n ą, fikcyjną p re zy d e n tu rę człow ieka o d izo low anego od reszty św iata i naw et od g ro n a najbliższych w sp ó łp ra co w n ik ó w (s. 170). N ie szczędzi też F errell słów krytycznych w obec żony W ilso n a, k tó ra skutecznie o d sep a ro w ała go od polity k ó w , d o ra d có w , przyjaciół, przejm ując niem al z ak re s u p raw n ień prezydenckich.
In teresu jące i p rzek o n y w ające są uw agi n a tem at w zro stu n a stro jó w pro h ib icy jn y ch w U SA . k tó re u zy skiw ano m .in. dzięki spraw nej, d o b rze zorg an izo w an ej p ro p a g an d z ie . W trak c ie I w ojny św iatow ej d o d a tk o w y m arg u m e n te m za p ro h ib ic ją — co p o d k reślali w ro zm aity ch en u n cjacjach T e o d o r R oosevelt. H erb et H o o v er, se n a to r W illiam Jen n in g s B ryan i inni — była k o nieczność o szczędzania pszenicy. Ja k w yliczano, w 1916 r. z arty k u łó w żyw nościow ych p rzero b io n y ch n a a lk o h o l m o żn a b yłoby wyżywić 7,5 m in o só b (s. 189). A rg u m en tem tym zręcznie posłu g iw an o się p rzy p ro p a g o w an iu koncepcji p o m o cy E u ro p ie, c o sfin alizo w an o w p ostaci A m erican R elief A d m in istra tio n .
R ecenzow ana książk a zaw iera tra fn y o b raz sta n u n a stro jó w społeczeństw a a m ery k ań sk ieg o w ró żn y ch o k resach w ojny i tuż p o jej zak o ń czen iu . F errell w sk azał n a histerię an ty n iem ieck ą w lata ch I w ojny św iatow ej (nie p o w tó rzy ła się o n a w p o d o b n y m sto p n iu w czasie II w ojny św iatow ej), k tó ra p o tem n iejak o p rzero d ziła się w ,.R e d S care ” i w zrost n astro jó w a n ty - m urzyńskich. W a rto p a m ię ta ć, że ok. 367 tys. M u rz y n ó w służyło w arm ii am ery k ań sk iej w czasie I w ojny św iatow ej, w alczyło — zgodnie z hasłem W ilsona — o the w orld safe f o r
dem ocracy. S p o tk a ło ich gorzkie ro zczaro w an ie, bow iem w latach 1918— 1919 uaktyw ni! się
K u -K lu x -K la n , zd arzały się też lyncze. P o tu m u lta c h raso w y ch w C h icag o i St. L ouis latem 1918 r. w czasie m asow ych p ro testó w , głów nie w N o w y m J o rk u , pojaw iły się h asła:
M rs. President. W hy N o t M a k e A m erica S a fe f o r D em ocracy? o ra z Bring D em ocracy o f A m erica B efore You C arry It to Europe (s. 217).
W u w agach końcow ych a u to r p o ró w n u je obie w ojny św iatow e. C zęść tych uw ag w ydaje się oczyw ista, in n e zaś b u d z ą w ątpliw ości b ąd ź k o n tro w ersje. W a rte o d n o to w a n ia są sp o strz e żenia F errella o roli w ojskow ych w am e ry k ań sk iej p olityce zaró w n o w ew nętrznej, ja k 1 zagranicznej o k re su m iędzyw ojennego. T o w eterani z I w ojny zdo m in o w ali am e ry k ań s k ą arm ię p o d 1918 r .; o d J o h n a J. P ersh in g a d o G e o rg e 'a M a rsh a lla k ażd y szef sztab u m iał za so b ą służbę we F ran cji. O ni też zd an iem a u to ra p ró b o w a li, acz bezskutecznie, „ o b u d z ić ” k o n g res i ro z b u d o w ać arm ię n a w yp ad ek k o n flik tu św iatow ego. O so b n o , w ielopłaszczyznow o p o tra k to w a n a z o sta ła w książce w ojna p o d w o d n a o d d ziały w ająca n a kw estię żyw nościow ą.
I na koniec dw ie uw agi od n o szące się d o naszych dziejów . K siąż k a R . F errella nie po tw ierd za odżyw ającej niekiedy legendy o szczególnej roli p rezy d en ta W ilsona w ro z w iązyw aniu sp raw p o lsk ich . Są ty lk o zdaw kow e, ja k m o żn a sądzić a d e k w a tn e d o rangi, ja k ą im w y znaczano w a m e ry k ań sk im establishm encie, uw agi o Polsce. N ależy też sp ro sto w ać in fo rm ację d o ty czącą pleb iscy tu n a G ó rn y m Ś ląsku p o I w ojnie św iatow ej. R zecz ja s n a, ch o d ziło w tym p rz y p a d k u o K ato w ice, a nie W ro cław (s. 145— 146).
R ecenzow ana pozycja w p rzek o n y w u ją cy sp o só b p rzybliża p o stać p re zy d e n ta W ilsona i lata 1 w ojny św iatow ej. D zięki zn ak o m itej n a rracji je s t p a sjo n u ją cą lek tu rą nie ty lk o dla specjalistów .
H alina P arafm ow icz
F ra n k C o s t i g l i o l a . A w kw a rd D om inion. A m erican Political, Econom ic and
C ultural R elations with Europe 1919— 1933, C o rn ell U niv ersity Press. Ith ac a —
L o n d o n 1984. s. 379.
P olityce S tan ó w Z jed n o cz o n y ch w obec E u ro p y w okresie m iędzyw ojennym p o św ięco n o wiele arty k u łó w i m o n o g rafii. N ajn o w sza p ra c a n o w o jo rsk ie g o h isto ry k a F ra n k a C o s t i g l i o l i m a je d n a k znaczenie szczególne. A u to r d ąży d o p rzed sta w ien ia w zajem nych k o n ta k tó w w jak najszerszym k o n tek ście, nie o g ran iczając się d o sp raw c zy sto politycznych, ro z p a tru ją c tak że p ro b lem y e k o n o m iczn e, k u ltu ra ln e i społeczne. N ależy też d o nielicznych b ad aczy am ery k ań sk ich , interesujących się h isto rią sto su n k ó w Polski z U SA . Je g o a rty k u ł ..A m eric an F o reig n Policy in th e ..N u t C ra c k e r” : T h e U n ite d S tates a n d P o la n d in the 1920s” 1 p o z o staje d o dzisiaj najlepszym anglojęzycznym o p ra co w a n iem tem a tu . P ró b ę zro zu m ien ia p ro b lem ó w II R ze czypospolitej z n ajd u jem y także w innych p u b lik a cjach a u t o r a 2.
N ajn o w sza jeg o m o n o g rafia budzi więc zain tereso w an ie i nadzieje. Z o stały o n e w dużym sto p n iu spełnione. S zero k ą b azę ź ró d ło w ą ro zp raw y sta n o w ią n iep u b lik o w an e arch iw alia zró w n o am ery k ań sk ie ja k i eu ro p ejsk ie o ra z liczne p am ię tn ik i i m ateriały o so b iste {private papers) czołow ych d y p lo m a tó w i p o lity k ó w tego ok resu . O b sze rn y spis w y k o rzy stan y ch a rty k u łó w i m o n o g rafii zaw iera głów ne pozycji an g lo - i niem ieckojęzyczne. W ty tule swej p racy ..A w k w ard D o m in io n ” (K ło p o tliw a D o m in acja) C ostig lio la posłużył się sfo rm u ło w an iem a m e ry k ań sk ieg o teo lo g a i p o lito lo g a R ein h o ld a N i e b u h r a . k tó ry ju ż w 1930 r. ta k w łaśnie określił zw iązki am ery k ań sk o -eu ro p e jsk ie 3.
R o zp raw a liczy osiem rozd ziałó w . Pierw szy z nich pośw ięcony jes t p olityce zagranicznej S tan ó w Z jed n o czo n y ch w k o ń cow ym ok resie kadencji W ilsona. C ostig lio la k o n c en tru je uw agę na organizacji p o m o cy U SA dla p ań stw e u ro p ejsk ich , ro z p a tru ją c za ró w n o jej ek o n o m iczn e jak i po lity czn e znaczenie. P rzy taczan e są w ypow iedzi kierującego p racam i A m erican R elief A d m in is tra tio n H e rb erta H oovera. iż żyw ność jest n ajlep szą b ro n ią w w alce o przyw rócenie ład u i p o k o ju o ra z przeciw ro z p rz estrzen ian iu się rew olucji.
N a stę p n a część p racy prezen tu je w ew nętrzne u w a ru n k o w a n ia polityki zag ran iczn ej U SA p o d ojściu d o w ładzy rep u b lik ań sk iej a d m in istracji W arre n a H ard in g a. C ostig lio la zw raca szczególną uw agę n a d ziałaln o ść fin an sistó w i b a n k ie ró w am ery k ań sk ic h (B en jam in S tro n g . O w en Y o u n g . D w ig h t M o rro w . J o h n P. M o rg a n jr.. T h o m a s L am o n t). k tó ry ch o p in ia m iała n ierz ad k o decy d u jące znaczenie p rzy p o d e jm o w a n iu decyzji. P ro w a d z o n a przez nich „n ieo ficjaln a d y p lo m a c ja ” , stała się jed n y m z k a n o n ó w polity k i zag ran iczn ej re p u b lik an ó w .
A nalizie zało żeń i efektów polity k i zagranicznej w lata ch 1921— 1926 p o św ięcone są ro z działy 3 i 4. W ed łu g a u to ra , w pierw szej połow ie teg o o k resu m ożem y m ów ić zaró w n o
1 F. C o s t i g l i o l a . A m erican Foreign P olicy in the " N u t C ra c k er " : The U nited S ta te s
a n d P oland in the 1920 s.. "P ac ific H isto rica l R eview ” 48. F e b ru a ry 1979. s. 85— 105.
2 F. C o s t i g l i o l a . John B. Stetso n , Jr. a n d P oland: The D iplom acy o f a Prophet
Scorned, [w:] U .S . D iplom ats in Europe. 1919— 1941 K .P . J o n e s , ed. Ś a n ta B a rb ara —
O x fo rd 1981. s. 63— 71 czy też F. C o s t i g l i o l a . The U nited S ta te s a n d the Reconstruction o f
G erm any in the 1920 s.. “ B usiness H istory R eview " 50. W in ter 1976. s. 477— 502.
3 R . N i e b u h r . A w kw a rd Im perialists. “ A tlan tic M o n th ly " 145. Ju n e 1930. s. 670— 675; R. N i e b u h r . Perils o f A m erican Power. “ A tlan tic M o n th ly " 149. Ja n u a ry 1932, s. 90 - 96.
