Ksenia Kostenicz
"[Korespondencja]", Zygmunt
Krasiński: "Listy do ojca", opracował i
wstępem poprzedził Stanisław Pigoń,
indeks osób zestawiła Halina Walfisz,
indeks rzeczowy zestawił Marian
Bizan, Warszawa 1963... : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 63/2, 319-337
m o ż e i g n o r o w a ć p r o b l e m a t y k i k r y z y s u s c j e n t y z m u i a n ty p o z y t y w i s t y c z n e g o p r z e ł o m u w m y ś l i e u r o p e j s k i e j . W t y m s e n s ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e l e k t u r a M ic k ie w ic z a p r z e z p r y z m a t B e r g s o n a j e s t n i e ty lk o n a s z y m p r a w e m , le c z r ó w n i e ż o b o w ią z k ie m . P o d s u m o w u ją c . O tr z y m a liś m y d z ie ło n i e r ó w n e , a le o g r o m n e j p r a c y , w k t ó r y m r o z le g ła , i m p o n u j ą c a e r u d y c j a łą c z y s ię z w y o b r a ź n i ą i n t e r p r e t a c y j n ą ( n ie k ie d y w p r a w d z i e n ie d o s ta t e c z n i e k o n t r o lo w a n ą ) i ś m ia ło ś c ią k o m p a r a t y s t y c z n ą ( n ie k ie d y n a z b y t d u ż ą ) . N ie j e s t p r z y p a d k i e m , ż e n a p i s a ł je c z ło w ie k o k u l t u r z e f r a n c u s k i e j , i n s p i r o w a n y n a j w y r a ź n i e j p r z e z J e a n F a b r e ’a : w P o ls c e z a k o r z e n i ł a s ię t r a d y c j a p r z e c i w s t a w i a n i a M i c k ie w ic z a - p is a r z a M ic k ie w ic z o w i- m y ś lic ie lo w i o r a z u b o l e w a ń z p o w o d u „ u p a d k u ” p o e ty w o k r e s ie „ to w ia n i z m u ” , w e F r a n c j i n a t o m i a s t n a z w is k o M ic k ie w ic z a n ie p r z e s t a ło k o j a r z y ć s ię p r z e d e w s z y s tk i m z n a tc h n i o n y m i w y k ł a d a m i w C o llè g e d e F r a n c e . P r z y s w o je n i e d z ie ła K o ło d z ie ja n a u c e p o ls k ie j, k r y t y c z n a a s y m il a c j a b ą d ź p o w a ż n y s p ó r z je g o i n t e r p r e t a c j a m i , b y ły b y d u ż y m k r o k i e m n a p r z ó d w n a s z y c h b a d a n i a c h n a d M ic k ie w ic z e m i m y ś l ą f ilo z o f i c z n o - r e l ig i j n ą p o ls k ie g o r o m a n t y z m u . J a k d o t ą d j e d n a k n ie w y w o ła ło o n o u n a s o d d ź w ię k u . W p e w n e j m ie r z e tłu m a c z y s ię to t r u d n ą d o s tę p n o ś c ią o w e g o d z ie ła , a le g łó w n ie c h y b a w c ią ż je s z c z e z b y t m a ł ą i lo ś c ią p u n k t ó w s ty c z n y c h m ię d z y je g o c e n t r a l n ą p r o b l e m a t y k ą (tj. p r o b l e m a t y k ą m is ty c z n e g o m e s ja n i z m u ) a k r ę g ie m z a i n t e r e s o w a ń i b a d a ń n a s z y c h m ic k ie w ic z o lo - g ó w - l i te r a t u r o z n a w c ó w . T y m b a r d z i e j w a r t o p o m y ś le ć o p r e z e n t a c j i t e j p r o b l e m a t y k i, o j e j w p r o w a d z e n i u n a w a r s z t a t y n a u k o w e p o lo n is tó w i h i s t o r y k ó w m y ś li p o ls k ie j. Z te g o p u n k t u w i d z e n i a b y ło b y r z e c z ą z e w s z e c h m i a r p o ż ą d a n ą , a b y r e c e n z o w a n e d z ie ło , a p r z y n a j m n i e j d w ie p i e r w s z e je g o c z ę ś c i (L e P o è te i L e M y s tiq u e), u d o s t ę p n ić w p r z e k ł a d z i e p o ls k im . A n d r z e j W a lic k i K O R E S P O N D E N C J A Z y g m u n t a K r a s i ń s k i e g o : L I S T Y D O O J C A . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił S t a n i s ł a w P i g o ń . ( I n d e k s o s ó b z e s ta w i ła H a l i n a W a l f i s z . [ I n d e k s r z e c z o w y z e s ta w i ł M a r i a n B i z a n ]). ( W a r s z a w a 1963'). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 354, 2 n lb . г 1 w k l e j k a i l u s t r . ; L IS T Y D O J E R Z E G O L U B O M IR S K IE G O . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił Z b i g n i e w S u d o l s k i . ( I n d e k s y z e s ta w i ła H a l i n a S o ł d a c z u k o w a ) . ( W a r s z a w a 1965). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 798, 2 n lb . + 5 w k l e j e k i l u s t r . ; L I S T Y D O A D A M A S O L T A N A . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił Z b i g n i e w S u d o l s k i . ( I n d e k s y z e s ta w i ła H a l i n a S o ł d a c z u k o w a i B a r b a r a G r a b o [ń]). ( W a r s z a w a 1970). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 850, 2 n lb . + e r r a t a o r a z 1 w k l e j k a i l u s t r . ; L I S T Y D O K O N S T A N T E G O G A S Z Y Ń S K IE G O . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił Z b i g n i e w S u d o l s k i . ( I n d e k s y z e s ta w i ła H a l i n a S o ł d a c z u k o w a i B a r b a r a G r a b o ń ) . ( W a r s z a w a 1971). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 686, 2 n lb . + 1 w k l e j k a i lu s tr . „ B ib lio te k a P o e z ji i P r o z y ” . — Z b i g n i e w S u d o l s k i , K O R E S P O N D E N C J A Z Y G M U N T A K R A S I Ń S K I E G O . S T U D IU M M O N O G R A F IC Z N E . ( W a r s z a w a 1968). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 408. I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k ic h P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k . L is ty K r a s i ń s k i e g o s ą n i e j a k o l i t e r a t u r ą f a k t u , e le m e n t y k r e a c y j n e r o s n ą t u z g le b y r e a l n e j , s t a n y i w y d a r z e n i a , c h o ć b y n a d e r o z d o b n ie r y s o w a n e , s ą „ z ż y c ia w z i ę t e ” . A r t y s t y c z n e , ś w ia to p o g lą d o w e , o b y c z a jo w e , p r y w a t n e itp . p o w o d y d e f o r m a c j i , j a k i e j u le g a ł a r z e c z y w is to ś ć w ty c h l is ta c h , s p o s o b y d o te g o c e lu u ż y te i r e z u l t a t y
320
R E C E N Z J Eo s ią g n ię te , a t a k ż e s a m ą rz e c z y w is to ś ć , ż y c ie p o e ty — b a d a n o n ie o d d z is ia j, a m im o to z a r ó w n o „D ich tu n g” j a k i „W a h r h e it” s ą t u w c ią ż je s z c z e n i e w y e k s p l o r o w a n e d o s t a te c z n i e i o b i e c u j ą w ie le . D o d a ć t r z e b a , ż e f iz y c z n e r o z m i a r y p o la e k s p l o r a c y j
n e g o s ą o g r o m n e , a u to b i o g r a f i c z n a p o w ie ś ć w l i s t a c h 1 — o p u s m a g n u m K r a s i ń s k i e g o — lic z y t y s ią c e s tr o n . D z ie ło , w s p o r e j c z ę ś c i a n i e z b y t d o b r z e o g ło s z o n e p r z e d w o jn ą , w c a ło ś c i s ię n ie d o c h o w a ło . I le s e t e k l is tó w u le g ło z a g ła d z ie c z y z a g u b ie n iu , z g a d n ą ć t r u d n o , K r a s i ń s k i b o w ie m k o r e s p o n d o w a ł t a k le k k o i o c h o cz o , j a k r o z m a w ia ł, a w ia d o m o , ż e „ b y ł n ie w y c z e r p a n y w r o z m o w ie ” (S 274 p . 2 ) 2. O s t a t n i o lo s u ś m i e c h n ą ł s ię d o S t a n i s ł a w a P ig o n ia i d o Z b ig n i e w a S u d o ls k ie g o , o d d a j ą c w ic h r ę c e z e s p o ły lis tó w , k t ó r e u w a ż a n o z a n ie i s t n ie j ą c e o d l a t , a z k t ó r y c h k a ż d y j e s t e w e n e m e n te m . Z d o b y c z ą S t a n i s ł a w a P i g o n i a s ą o d n a le z io n e w z b io r a c h C z a r t o r y s k i c h w K r a k o w ie 43 l is ty d o o jc a , p o w s ta ł e w o k r e s ie m ię d z y 3 I X 1828 i 8 V I I 1832. T rz y , z r . 1828, p i s a n e b y ły w k r a j u , r e s z t a z S z w a jc a r ii, W ło c h i A u s tr ii. W p o d r ó ż 1 7 - le tn i c h ło p ie c w y s ła n y b y ł p o z n a n y m z a j ś c iu n a U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w s k im , k i e d y t o k o le d z y z n ie w a ż y li go z a w i n y o jc a . J e ś l i n ie lic z y ć k i l k u a lu z y j n y c h z d a ń d o ty c z ą c y c h g łó w n e g o a d w e r s a r z a , L e o n a L u b ie ń s k ie g o , s p r a w a t a jest, w l is ta c h p r z e m ilc z a n a , n i e i s t n ie j e , a z a r a z e m j e s t i p o z o s ta n ie n a d a l z a w s z e o b e c n a . P ó ź n ie j, p o r. 1831, t a k s a m o u t r w a l i s ię b o l e s n a p a m ię ć o ty m , ż e K r a s i ń s k i n ie u c z e s t n i c z y ł w p o w s ta n i u l is to p a d o w y m . S p ę t a ł a g o c z y to w o la o jc a , c z y to w ł a s n a n i e z d o ln o ś ć d o c z y n ó w i w y c z y n ó w — d o k ł a d n i e n i e w ie m y , j a k k o l w i e k d y s p o n u je m y d o k u m e n t a c j ą : k i l k a k r o t n i e p i s a ł o t y m d o R e e v e ’a 3, d o o j c a z a ś w d n i a c h 14 V , 11 V I I , 18 IX , 14 X i 13 X I 1831. L is ty t e p is a ć m u s i a ł w s k r a j n e j r o z te r c e , w t r w o d z e o lo s y P o l s k i i o lo s y o jc a , a le p o d w z g lę d e m s ty l is ty c z n y m s ą o n e j a k w s z y s t k ie p o p r z e d n i e — ł a d n e ; l is t z 11 V I I , d r u g i z s e r ii „ p o w s t a n io w y c h ” , w d r u k u lic z y p o n a d 8 s t r o n , t y le ż e p o ło w ę z a j m u j e o p is R z y m u i g e n e w s k ic h s p o t k a ń z e z n a jo m y m i... P o d o b n e r e l a c j e w o j a ż e r a d o m in u j ą w c a ły m b lo k u , w ś r ó d n i c h r z y m s k ie w ł a ś n i e p r z y n o s z ą s p o r o d l a i n t e r p r e t a c j i I r y d io n a4. W s z a k ż e n i e t o j e d n o s t a n o w i •o d o n io s ło ś c i to m u . W k o r e s p o n d e n c j i p ó ź n ie js z e j d a n e o o j c u s ą s k ą p e i p o ś r e d n ie , k o m u n ik o w a n e o s o b o m tr z e c im . T u z p ie r w s z e j r ę k i z a r y s o w a n y j e s t „ d z iw n ie s k o m p l ik o w a n y s t o s u n e k s y n a d o o jc a , s t o s u n e k e g z a lt a c j i d o w y r a c h o w a n i a , p ł o c h l i w e g o , u c z u lo n e g o p o s ł u c h u d o tw a r d e g o , k a te g o r y c z n e g o a p o d y k ty z m u , a le p r z e c ie ż z a r a z e m m iło ś c i d o m iło ś c i [...]” (O 7). W ś r ó d m n ó s t w a m a t e r i a ł ó w d o w ie d z y ■o m ło d y m K r a s i ń s k i m m a m y w ię c t a k ż e p o d b u d o w ę d o t e m a t u s y n — o jc ie c i d o p o r t r e t u g e n e r a ła W in c e n te g o K r a s iń s k ie g o , k t ó r y w c ią ż c z e k a n a s w o j ą m o n o g r a f ię . T a p r z y s ł u ż y ł a b y s ię b e z w ą t p i e n i a d o n a ś w i e t l e n i a p s y c h ik i Z y g m u n ta . L o ja ln o ś ć g e n e r a ła w o b e c R o s ji, S ą d S e jm o w y , s k a n d a li c z n y i n c y d e n t u n i w e r s y
1 I. C h r z a n o w s k i , O so b o w o ść K ra siń sk ieg o . W z b io r z e : K r a s iń s k i ż y w y . L o n d y n 1959, s. 23.
2 P r z y l o k a l i z a c j i c y ta tó w z r e c e n z o w a n y c h p o z y c ji z a s to s o w a n o s k r ó t y : O = L is t y do o jca ; L = L is ty do J erzeg o L u b o m irsk ie g o ; S = L is ty do A d a m a S o łta n a ; 0 = L is ty d o K o n sta n te g o G a szy ń sk ie g o ; K = Z. S u d o l s k i , K o re sp o n d e n c ja Z y g m u n ta K ra siń sk ie g o — c y f r a o b o k s k r ó t u w s k a z u j e s t r o n i c ę ; o r a z p . = p r z y p is . 3 Z . K r a s i ń s k i , H. R e e v e , C o rresp o n d a n ce. W y d a ł J . K a l l e n b a c h . T . 1— 2. P a r i s 1902, z w ła s z c z a l is ty z 18— 20 X I I 1930, 28 V 1831. 4 Z o b . M . J a n i o n, T r y p ty k e p isto lo g ra fic zn y . W : R o m a n ty zm . S tu d ia o id ea ch 1 s ty lu . W a r s z a w a 1969, s. 214.
t e c k i — a n i o jc ie c , a n i s y n n ie w y s z li z te g o „ c a ło ” , a le j a k w o g ó le w y s z li? M o ż n a s n u ć h ip o te z y o k o m p e n s a c y jn y m r o d o w o d z ie s n o b iz m u , p r y m it y w n e g o u o j c a 5, u s y n a w y s u b lim o w a n e g o w m a r z e n i e o d z ie jo w e j r o li, w ie lk o ś c i i z a s łu g a c h k a s ty , d o k t ó r e j n a le ż e li K r a s iń s c y , L u b o m ir s c y , O d e s c a lc h o w ie i c e s a r z r o s y j s k i ta k ż e . W p r z y p is a c h o g ło s ił P ig o ń a r c y c ie k a w e l is ty g e n e r a ł a d o s y n a — c z e r n ią i s e p ią m a l o w a n y o b r a z p o w s ta n i a j a k o r u c h a w k i m o tł o c h u i s z a r p a n i n y d e m a g o g ic z n y c h a lb o o g łu p ia ły c h p r z y w ó d c ó w . S y n u s i ł o w a ł k o n t r o w a ć (18 I X 1831) t e z ą o n a r o d o w y m c h a r a k t e r z e L is to p a d a , a le w k r ó t c e s k a p i tu l o w a ł , m o ż e p o d ś w ia d o m ie z n a j d u j ą c n a c h w i lę d e s k ę r a t u n k u : d o b r z e s ię s ta ło , ż e s ię d o r e w o l u c j i s p o łe c z n e j n ie m ie s z a ł, k a s t y n ie z d r a d z ił.
O g ła s z a ją c z b ió r L is tó w do o jca, d o ty c h c z a s z a p o ś r e d n i c t w e m K a l l e n b a c h a 0 z n a n y c h Jw n ik ły c h t y lk o f r a g m e n ta c h , P ig o ń z a K a l l e n b a c h e m te ż p r z e d r u k o w a ł w D o d a tk u d w a je s z c z e : d o F r a n c is z k a M o r a w s k ie g o z 1833 i d o o j c a z 1836 r o k u . O s t a t n i m a z n a c z e n ie s z c z e g ó ln e . J e s t j a k b y h is to r io z o f ic z n y m „ c z a r n y m ” e s e je m , b o d z ie j e P o la k ó w , ic h c h a r a k t e r n a r o d o w y , k u l t u r a , p r z e s z ło ś ć i s z a n s e i s t n i e n i a p o t r a k t o w a n e z o s ta ły z d o j m u j ą c y m p e s y m iz m e m . P r z e ż y c ia i m y ś li, j a k i e p o d y k t o w a ł y t ę w y p o w ie d ź , z d a j ą s ię b y ć o b o k p o lic z k a o d Ł u b ie ń s k ie g o i o b o k p o w s ta n i a t r z e c i ą k u l m i n a n t ą m ło d o ś c i K r a s i ń s k i e g o ; l i s t j e s t c z y m ś w r o d z a j u s o c z e w k i, p r z e z k t ó r ą p r z e s z ł y je g o m e d y t a c j e o P o ls c e z l a t 1829— 1831 i p o k t ó r e j — r o z p r o s z o n e — p o z o s ta ły w n im , j a k i t a m t e d o z n a n ia , n a z a w s z e .
W p r z y s z ło ś ć r z u t u j ą o c z y w iś c ie n ie t y lk o t e p r z e ż y c ia . R o z w a ż a n ia o p ię k n i e i s e n s ie p o e z ji, p o r a z p ie r w s z y u j m o w a n e w s ło w a , a w ię c j u ż w p e łn i u ś w ia d o m io n e ; n o w e p o d n ie ty u m y s ło w e , w ś r ó d n i c h z p r z e j ę c i e m s ł u c h a n e w y k ł a d y P e l le g r i - n a R o s s ie g o , k t ó r e b y ć m o ż e z a p o c z ą tk o w a ły p r e d y le k c j ę d o h i s to r io z o f ii ; s p o t k a n ia z n o w y m i lu d ź m i, z n a jc i e k a w s z y m c z ło w ie k ie m — M ic k ie w ic z e m . Z r e s z t ą c a ł a o b f i ta z a w a r t o ś ć o m a w ia n e g o b l o k u l is tó w j e s t w p e w n y m s e n s ie z a p o w ie d z ią lis tó w p r z y s z ły c h o r a z p r z e p o w i e d n ią p s y c h ic z n y c h , u c z u c io w y c h i i n t e l e k t u a l n y c h lo s ó w ic h b o h a t e r a i z a r a z e m a u to r a . S t u d i a b a r d z i e j s z c z e g ó ło w e p r a w d o p o d o b n i e w y k a ż ą , k t ó r e m o ty w y u w e r t u r y i w j a k i s p o s ó b z m o d y f ik o w a n e o d n a j d ą s ię w c ią g u d a ls z y m , co w n ie j j e s t b ła h e , co w a ż n e i co o z n a c z a ć m o ż e , b a d a c z e o r z e k n ą ta k ż e o j e j w a l o r a c h e s te ty c z n y c h . A w y d a j e s ię b a r d z o u r o d z iw a . M ło d z ie ń c z a n i e ś m ia ło ś ć a lb o — co p r a w d o p o d o b n i e j s z e — r e w e r e n c j a d l a „ k o c h a n e g o P a p y ” i je g o g u s tó w n a r z u c ił y t u d y s c y p lin ę s ło w o m , p ó ź n ie j n a r u s z a n ą d o s y ć c z ę s to . N ie le tn i u k ł a d a s w ó j d r a m a t lis to w y „ j a k s t a r y ” . W y m o w n y , a le o p a n o w a n y , e k s p r e s y w n y , a le z n a j ą c y p r o p o r c je , j u ż z a s o b n y w d u ż ą k u l t u r ę l it e r a c k ą , j e s t z n a c z n ie d o j r z a l s z y n p . o d r ó w i e ś n i k a Ż e r o m s k ie g o z D zie n n ik ó w i o d s ie b ie s a m e g o ja k o l it e r a t a , a u t o r a A g a j-H a n a c z y W ła d ysla u m H erm an a. P r z y n a j m n i e j p o d je d n y m w z g lę d e m j e s t t e ż le p s z y o d s ie b ie s a m e g o ja k o e p is to l o g r a f a z l a t n a s t ę p n y c h : m ło d y m a w y c z u c ie t a k t u i d o b r y s łu c h , w s k u t k u n ie d o p u s z c z a s ię k i k s ó w ; s t a r s z y s ię g n ie w s w y c h lis ta c h w y ż y n , a le z d a r z y m u s ię n i e r a z z a g r a ć t a k f a łs z y w ie , ż e s k ó r a c ie r p n ie i c z y ta ć go „ n ie s p o s ó b [...] b e z z a ż e n o w a n i a i i r y ta c j i , z u w a g i n a p r z e d z iw n y s p lo t t r a g i z m u z n ie z a m i e r z o n y m k o m iz m e m i g r o t e s k ą ” (K 61). R z e c z in n a , ż e t e z g rz y ty , n i e p o h a m o w a n e „ o d d a n ie s ię » s z tu c e p ó z « ” (K 31), n e r w o w e r e 5 G e n e r a ł s a m s o b ie k a z a ł w y b ić m e d a l z n a p is e m „ P o la c y c n o c ie ” ; s y n a w y s ł a ł w ś w ia t, d a ją c o p ie k u n o w i i n s t r u k c j ę , w z o r o w a n ą — j a k w y k r y ł ‘ S. P ig o ń — n a t e j, w j a k ą z a o p a tr z y ł w y j e ż d ż a j ą c y c h z a g r a n ic ę s y n ó w J a k u b S o b ie s k i. 6 J . K a l l e n b a c h , Z y g m u n t K ra siń sk i. Ż y c ie i tw ó r c z o ś ć la t m ło d y c h (1812— 1838). T. 1. L w ó w 1904. 21 — P a m ię tn ik L ite r a c k i 1972, z. 2
322
R E C E N Z JEa k c j e , h i p e r b o l i z o w a n e p r z e ż y c ia d e c y d u j ą o s p e c ja ln e j w y r a z i s t o ś c i i u r o k l iw e j a tm o s f e r z e p ó ź n ie js z e j k o r e s p o n d e n c j i i z d u ż ą s ilą k a ż ą c z y t e l n i k o w i o d c z u w a ć K r a s i ń s k i e g o b a r d z o ż y w o i b lis k o — b liż e j n iż g r z e c z n e g o m ło d z ie ń c a z lis tó w d o o jc a . A u t o g r a f y z a t r a c i ł y s ię g d z ie ś w k o ń c u w . X I X , t e k s t d o d r u k u p r z y g o to w a ł S t a n is ła w P ig o ń z o d p is u , k t ó r y s p o r z ą d z i ł k o p i s t a m a ł e j m ia r y , z t r u d e m o d c y f r o w u j ą c y p is m o K r a s iń s k ie g o , c h w i la m i b e z r o z u m i e n i a te g o , co p r z e p is y w a ł. D l a te g o e d y to r m u s i a ł k o p ię p o p r a w i a ć . W s z y s tk ie e m e n d a c j e w y k a z a n e z o s ta ły w p r z y p is a c h , s u m a r y c z n ie o m ó w ił je P i g o ń w e W s tę p ie (O 19— 20). N ie c h j e d n a k ż e n ik o g o p o b ie ż n ie p r z e g l ą d a j ą c e g o W s tę p n i e z m y lą s t a n o w c z e s f o r m u ł o w a n ia , n p . ż e c o k o l w i e k s p r o s to w a n o „ b e z c e r e m o n i i ” (b o o d n o s i s ię to w y ł ą c z n ie d o o c z y w is ty c h b łę d ó w w n a z w a c h g e o g r a f ic z n y c h i n a z w is k a c h ) a lb o ż e e d y to r „ n ie c z u ł s ię s k r ę p o w a n y ” k o p i ą (b o t o d o ty c z y t y lk o j e j p is o w n i, i n t e r p u n k c j i i u k ł a d u g r a fic z n e g o ) . P o s ta w ę e d y to r a c h a r a k t e r y z u j ą s ł o w a i n n e t a m ż e s ię z n a j d u j ą c e : „z c z u jn o ś c ią s z c z e g ó ln ie u c z u lo n ą d o s z u k i w a ł s ię a u te n t y c z n e g o b r z m i e n i a t e k s tu , s t a r a ł s ię je w y d o b y ć s p o d p o k r y w y o m y łe k ”, a le n a z m i a n y w a ż y ł s ię j e d y n i e t a m , g d z ie „ i n t e r p o l a c j e i k o n i e k t u r y [...] w y d a ł y s ię u z a s a d n i o n e i j a k o t a k o p e w n e ” . J e ś l i p o l i c z y m y , ile r a z y z t y c h p r z y c z y n P i g o ń z a k w e s t i o n o w a ł o d p is , t o s ię d o w ie m y , iż b y ło te g o 10 p r z y p a d k ó w ; 2 z n i c h — t o n ie c o o d m ie n n a l e k c j a , z a p r o p o n o w a n a w p r z y p is a c h z e z n a k i e m z a p y t a n i a , w j e d n y m z a ś u s t ę p ie r a c j a ( w b r e w s u g e s tio m K a l le n b a c h a ) p r z y z n a n a z o s t a ł a k o p i ś c i e 7. A w ię c n a p r z e s t r z e n i 270 s t r o n f a k ty c z n i e p o p r a w i o n o z a l e d w ie 7 z d a ń — o d s e t e k c h a r a k te r y s t y c z n y d l a m e t o d P ig o n ia , d l a t w a r d e g o p o c z u c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i i d l a s z a c u n k u , z j a k i m z w y k ł b y ł o d n o s ić s ię d o c u d z e g o t e k s tu , c h o ć b y p r e z e n t o w a ł go ty lk o d r u g o r z ę d n y p r z e p is y w a c z . S t ą d o d r z u c e n ie p o k u s y u l e p s z e ń „ n a w y c z u c ie ” , n a w e t k ie d y z a c h o d z i m o ż liw o ś ć , ż e c z y t e l n i k z e c h c e d o k o n a ć ic h s a m . W k o p ii b y ło n p ., ż e n a u r o c z y s t y m b a l u „ W s z y s c y b y li w y s tr o j e n i, k t ó r z y m ie li m u n d u r y ” (O 86) — i t a k p o z o s ta ło , b o n i e m a p e w n o ś c i, ż e w a u t o g r a f i e b y ło in a c z e j (n p . „ n ie k t ó r z y m ie li m u n d u r y ” ). 13 V 1830, n ie s z c z ę ś liw y p o w y je ź d z ie H e n r i e t t y W illa n , o d p o w ia d a K r a s i ń s k i n a p o c ie s z e n ia o j c a ; w k o n te k ś c ie , w y ł ą c z n i e s e n t y m e n t u d o ty c z ą c y m , c z y t a m y : „ D o tą d , c h o ć P a p a p r z y k o ń c u [lis tu ] m ó w i o n a s t ę p s tw ie n a r o d ó w , d o t ą d j e s t e m s m u t n y [...]” (O 143). N ę c i t u p o d e jr z e n i e , ż e z a m i a s t „ n a r o d ó w ” m u s ia ło b y ć c o ś b liż s z e g o m ił o s n y m u c z u c io m , j u ż „ n a r o w ó w ” p a s o w a ło b y le p ie j, a le p o p a r c i a n a to z n ik ą d p r z e c ie ż n i e m a . W y k lu c z y ć „ n a r o d ó w ” n ie m o ż n a , b o s e n t e n c j a „ n ie ty lk o u c z u c ia , le c z i n a r o d y p r z e m i j a j ą ” b y ł a b y n a w e t w s t y l u P a p y . L is to m to w a r z y s z ą p r z y p is y . N ic z n ic h u j ą ć n ie m o ż n a , d o r z u c ić — b a r d z o n i e w ie le . S p r o s to w a n i a , z g ło s z o n e p r z e z S. T r e u g u t t a i J . T im o s z e w i c z a 8, n a p e w n o u c ie s z y ły P i g o n i a : w b r e w p r z y p is o w i 6 z e s. 84 u r n a z s e r c e m K o ś c iu s z k i z o s t a ł a z p o ż o g i w o j e n n e j o c a lo n a , p o r t r e t K r a s i ń s k i e g o , o k t ó r y m m o w a w p r z y p is ie 3 n a s. 268, p r z e t r w a ł ta k ż e , z n a j d u j e s ię w M u z e u m N a r o d o w y m w W a r s z a w ie . P o s z e r z y ć k o m e n t a r z w a r t o b y ło m o ż e o b j a ś n ie n i a m i d o c y to w a n y c h w n i m l is tó w W in c e n 7 W y r a z „ p r z e d z i a n a ” K a l l e n b a c h w k o p ii p o p r a w i ł n a „ p r z e d z i w n a ” (O 254, 257 p. 4). P o z o s ta łe p r z y p a d k i s p r o s to w a ń w p r o w a d z o n y c h p r z e z P i g o n i a zo b . O 119 p . 1, 160 p. 1, 161 p. 10, 174 p . 14, 182 p. 8, 220 p. 16, 259 p . 14, 268 p . 5, 276 p . 8. W y k a z t e n n i e o b e jm u j e k o r e k t u r p is o w n i im i o n w ła s n y c h , t e s ą b a r d z o lic z n e .
8 S. T r e u g u t t , K ra siń sk ie g o lis ty d o ojca. „ T w ó r c z o ś ć ” 1964, n r 3, s. 85. — J . T i m o s z e w i c z , O K ra siń sk im . N a m a r g in e sie k o re s p o n d e n c ji z o jcem . „ P a m i ę t n i k T e a t r a l n y ” 1964, z. 3, s. 305.
tego Krasińskiego; W ładysław Zajewski zwrócił uwagę, że generał przebieg po w stania przedstaw ił nie tylko w fałszyw ym św ietle, lecz i niewiernie, pewne fakty z m y ś lił9.
Tyle o najważniejszych m elioracyjnych postulatach recenzentów. Ogólny sąd 0 przypisach jest chyba w szystkim w spólny: czyta się je z korzyścią, tak są instruk- tyw ne, i z przyjemnością, bo raz jeszcze obcując z pisarstwem Pigonia. N a tu ralnie, jest ono tutaj skąpo dawkowane, a jednak zawsze przyświeca czy to w celnych m ikrosyntezach zjaw isk kulturalnych, czy to w ujęciu stosunków i sytu acji, czy to w charakterystykach osób (pierwsza z brzegu: babka Zygmunta ster gospodarki w sw ych m ajętnościach trzymała „energiczną i ściśliw ą ręką”).
W ślad za tom ikiem L istó w do o jca w yszły trzy grube woluminy, które za w dzięczam y dociekliwym poszukiw aniom archiwalnym Zbigniewa Sudolskiego. Są to L is ty do J erzeg o L u b o m irsk ieg o — ogłoszone po raz pierwszy, oraz L is ty do
A d a m a S o lta n a i L is ty do K o n sta n te g o G a szyń sk ieg o — w w ersji pełnej (wydania poprzednie, z w. X IX , były okrojone). Blok Lubomirskiego m ieści 232 listy, w anek sach przew ażnie także pierwodruki: 2 w iersze i 22 listy do różnych osób (w tym jeszcze jeden do ojca — z 20 VIII 1841), 4 listy do Krasińskiego oraz dotyczące go listy i inne m ateriały źródłowe. Blok Sołtana — 222 listy, w aneksach: 7 utworów Krasińskiego (przedruki i pierwodruki), 7 jego listów do znajomych, 22 listy do tyczące K rasińskiego oraz listy i m ateriały autobiograficzne Adama Sołtana (wszystko przeważnie pierwodruki). Blok G aszyńskiego — 182 listy według nie znanej dotąd kopii, sporządzonej między r. 1875 a 1882, w aneksach: opowiadanie W ygn an iec, 1 list do Tekli Gaszyńskiej z 1832 r. i 13 listów do ojca z lat 1833—1837, nadto 8 listów Konstantego Danielewicza do W incentego Krasińskiego z lat 1833—1838, relacje Gaszyńskiego o Zygmuncie (wiersz D o p rz y ja c ie la , fragm enty pamiętnika i 26 listów) oraz pierwodruki m ateriałów do biografii Gaszyńskiego (W spom n ien ie 0 nim, 9 jego listów i testament).
Do Sołtana pisyw ał Krasiński w latach 1834—1858, do Lubomirskiego w 1839— 1859, do G aszyńskiego w 1829—1859, czyli w łaściw ie jednocześnie i niem al przez całe życie. Tożsamość czasu biograficznego wróży podobieństwo treści wszystkich trzech bloków, ale wróżba spełnia się tylko co do fabularnej niejako osnowy. Trywializując, można powiedzieć, że zawartość listów do Sołtana i do Lubomirskiego jest rzeczywiście prawie identyczna: głów nie sprawy prywatne cudze, w łasne cho roby i rom anse (w listach do Sołtana — z Joanną Bobrową, w listach do Lubo mirskiego — z Delfiną Potocką), trochę polityki, co nieco o literaturze, przy czym do obu przyjaciół pisze poeta bardzo szczerze. Inaczej z Gaszyńskim. „Dobry chłopiec, ale głow a z m ąki” (L 108) — nie m ógł być ani powiernikiem, ani doradcą. Przeciwnie, to jem u Krasiński doradza, szapronując w poetyckich poczynaniach 1 przy sposobności wypowiadając się szczerze, ale o poezji, o twórczości Mickie wicza i Słowackiego, o przeczytanych książkach. Konstanty prawie nic nie w ie 0 życiu przyjaciela, wtajem niczony jest tylko w sprawy związane z jego twórczością,
i n . in. druk P r z e d ś w itu dla konspiracji zgadza się firm ować sw oim nazwiskiem. Prócz tego jest wykonaw cą różnorodnych poruczeń Krasińskiego, a także informa torem o Polonii francuskiej. Korespondencja, początkowo (zwłaszcza w r. 1832) bardziej osobista, potem staje się obiektywną, spokojną, rzeczową w ym ianą wierszy 1 opinii literackich i politycznych.
W porównaniu do listów innych odmienność listów do Gaszyńskiego jest w y 9 W. Z a j e w s k i , rec.: K r a s i ń s k i , L is ty do ojca. „Przegląd Historyczny” 1964, z. 3.
324
R E C E N Z J Eraźna. A le i w blokach zbliżonych, Sołtana i Lubomirskiego, wynurzenia na te same tem aty różnią się m iędzy sobą, m iejscam i tak dalece, jakby nie ten sam człowiek je pisał, lecz najw yżej dwaj bracia. Autor listów ma niby kilka twarzy, trochę inną dla każdego korespondenta. Znane to i często konstatowane zjawisko, którego klinicznym okazem są listy Przybyszewskiego, badacze twórczości Krasińskiego penetrowali nie jednokrotnie. Zajm uje ono również i Sudolskiego. W książce pt. K o re sp o n d e n c ja
Z y g m u n t a K r a s i ń s k ie g o przywołuje on m. in. pogląd Kallenbacha, że adresat był czym ś w rodzaju „konduktora elektrycznego wobec piorunów: w yzyw ał i w yw oływ ał nadmiar [...] energii duchow ej” K rasińskiego (K 17). Chyba rozwinięciem tej m yśli będzie pogląd, że w sferze ducha reakcja w yw ołana przez rozmówcę-„konduktora” A m oże m ieć całkiem inny ton i barwę niż reakcja na rozmówcę B. Jeżeli tak, to Su- dolski nie ma pełnej racji, kiedy różne oblicza Krasińskiego-epistolografa tłumaczy „um iejętnością przystosowania się w liście do zainteresowań i typu psychicznego reprezentowanego przez adresata” (K 44). Prawda, że listy pisujemy licząc się z adre satem, po troszę dopasowujemy do niego i tematy, i styl (szorstkawy, chwilam i żołnierski lub w ręcz koszarowy nadaje się dla Sołtana, nie dla Lubomirskiego). N ie w yczerpuje to wszakże sprawy, i w odniesieniu do Krasińskiego zaryzykować można tw ierdzenie odwrócone: to korespondentów przystosow yw ał on do siebie, listy pisy w ał przecież dla w łasnej, rzadko dla czyjejś przyjemności. Dobrze w ięc było z po czuciem w łasnej przewagi tłumaczyć Gaszyńskiemu, jak się robi w iersze; za to obgadyw anie z nim Branickich i R adziw iłłów byłoby niesmaczne, pochodził z innej sfery; relacjonow anie intym ności także nie pociągało, bo poczciwe a nudne reakcje adresata były do przewidzenia. Z podobnych przyczyn o D elfinie Potockiej pisuje Krasiński nie do Sołtana, lecz do Lubomirskiego. Aby wytłum aczyć to, Sudolski przy puszcza, że wobec Sołtana, powiernika uczuć do Bobrowej, żenujące byłoby dla K rasińskiego spow iadanie się z amorów nowych (zob. S 22—25). Było chyba inaczej. Krasiński znał Sołtana dobrze, w iedział więc, że jeszcze jeden jego romans z m ę żatką przyjąłby stary wiarus z m ęskim zrozumieniem, jeśli nie z aprobatą. Tylko że przygoda z Bobrową, m imo iż nader em ocjonująca, była w gruncie rzeczy zwyczajna. 0 niezwykłych odczuciach nowej, powoli budzącej się i niezwyczajnej m iłości przy jem niej było porozm awiać z „konduktorem” subtelniejszym , romantyczniejszym, m łodszym ; Lubomirski był odpowiedni i przez to oddziaływał stymulująco — o pani D elfinie pisało się do niego a pisało. A nalogiczne „konduktorskie” imponderabilia sprawiły, że w r. 1848 najw rażliwszym odbiorcą „dreszczowych” relacji o M ickiew i czu w ydała się pani Delfina; profanacją niebyw ałych przeżyć byłoby pisanie podob nych sprawozdań do Sołtana — i ten prawie niczego się nie dowiedział.
Nie subiektyw ne bodźce i wyobrażenia, lecz raczej obiektywne dostosowanie się do adresata, czyli klucz proponowany przez Sudolskiego, zdaje się decydować w tych partiach listów , które dotyczyły twórczości poety, lektur i w ogóle spraw kultury, przede w szystkim zaś wypadków politycznych w Europie. To w listach do Sołtana „objawia się Krasiński w najw ybitniejszej ze sw oich epistolarnych ról — w roli komentatora w spółczesności” 10. Do Sołtana pisać o polityce, o problemach kraju 1 em igracji m ożna było prościej, ale za to swobodniej niż do Lubomirskiego: pierw szy przebyw ał na uchodźstwie, w yznaw ał poglądy w zasadzie zbliżone do poglądów Krasińskiego, drugi był obywatelem i działaczem galicyjskim, słow ianofilem i po trosze austrofilem . Jakby wynagradzając za pew ną rezerwę przy om awianiu aktu aliów politycznych i z kolei stosując się do intelektualnych m ożliwości Lubomir 10 Z. S t e f a n o w s k a , Listy K ra siń sk ie g o do A d a m a Sołtana. „Nowe K siążki” 1971, nr 7, s. 437.
skiego, jem u raczej, nie Sołtanowi komunikował Krasiński ogólniejsze sw oje m yśli 0 polityce i historii.
Z biegiem lat coraz poważniej chory, nękany bólami, tracący wzrok, na domiar hipochondryk i histeryk, relacjami o samopoczuciu obdzielił Krasiński Lubom irskiego 1 Sołtana sprawiedliwie a szczodrze. Skargi, przez lata całe jednakowo natarczywe, nużą, po 200 stronach czytelnik przestaje na nie reagować i na s. 630 czuje się za skoczony faktem, że list do Lubomirskiego z 11 II 1859 to już ostatni, przedśm iertny: jak to? co się stało? nic (!) o chorobie nie pisał! Znużeni m usieli być także przyjaciele, w korespondencji między nimi gdzieniegdzie trafia się nawet wyraźny tego z n a k 11. Nikt się jednak przed Zygmuntem z tym nie zdradzał, aury uw ielbienia nie zamącił. Bez w ytchnienia podtrzymywał ją przede wszystkim ktoś codziennie asystujący żałosnym perypetiom prawdziwych i urojonych cierpień: żona — odtrącona, poni żana, zdradzana, doceniona przez męża dopiero niemalże w przededniu o w d o w ie n ia 12. Trzy swoje tomy poprzedził Sudolski charakterystyką adresatów i treści k o r e
spondencji oraz historią publikowanych zespołów. Sołtanowa jest na tyle urozmai cona, że użyty w e W stę p ie przymiotnik „burzliwa” jest w sam raz; dziw ne koleje przechodziły autografy i kopie, nb. przed autografami obecnie odkryta została kopia, szczęściem najpełniejsza (skonfiskowana w 1946 r. Potockim, przypadkowo znaleziona została w 1965). Równie ciekawe są fa ta publikacji tych listów w w . X IX : rodzina sprzeciw iła się jej, mając na uwadze relacje o romansie z Bobrową (żyły w ów czas i ona, i jej dzieci), fragmenty, „w których poeta oceniał krytycznie i niekiedy z w ła ś ciwą sobie złośliwością ludzi epoki” — także wówczas żyjących jeszcze, dalej, „w szel kie bardziej szczere w yznania poety dotyczące jego chorób, przygód m iłosnych, po życia rodzinnego itp.” (S 20, 21) i w reszcie — drażliwsze w ypow iedzi o treści p oli tycznej. Ostatecznie w wydaniu z r. 1883 partie te p om in ięto13.
O rozmiarach pracy, jaką wykonać przyszło Sudolskiemu jako edytorow i listów Krasińskiego do Sołtana, do Lubomirskiego i do Gaszyńskiego m ówią liczby: łącznie m iał na warsztacie 788 pozycji, dodał do nich ponad 5000 objaśnień, że nie w spom nimy o wszelkich innych zabiegach. W ogromnym aparacie są piękne osiągnięcia, dociekliwość i trafność w ielu komentarzy jest do pozazdroszczenia, ale są naturalnie i pewne, niezbyt zresztą w ażkie usterki. Być może zabrakło czasu na w ygładzenie, skrócenie czy wykreślenie jeszcze paru przypisów, jeszcze kilku czy kilkunastu zdań. I tak np. dane zawarte w listach publikowanych są konfrontowane z listam i i doku mentam i innymi, częstokroć pochodzącymi z rękopisów; powołaniu się na nowo odkryty manuskrypt zazwyczaj towarzyszy formuła „w nie znanym dotąd liście z dn. ... do ...” i nazwa archiwum, ale pozostawiono warianty — dłuższy: „nie znana dotąd a zachowana [...] dedykacja [...], którą tu ogłaszamy po raz p ierw szy” (L 140 p. 1), i — dużo gorszy — krótki: cytat pochodzi po prostu „z nieznanego fragm entu” (L 145 p. 1), bez wskazania, z jakiej i gdzie się znajdującej całości został w y ję ty 14. 11 W 1853 r. S. Małachowski donosił Lubomirskiemu, że „po ośm iudniowych wizytach i egzaminach” lekarze orzekli, iż słabość Zygmunta „leży w stanie irytacji nerw ów ”, a w ięc w łaściw ie nic mu nie jest. Ucieszony pom yślną diagnozą, Krasiński „jest w lepszym stanie”, „apetyt ma, jak m iał zawsze, dobry. Jednakże zawsze oświadcza, że mu bardzo źle, coraz gorzej” (L 713—714).
12 Dodać trzeba, że ciężar dźwigała samotnie, otoczona niechęcią; w rogiem byl nawet „podszciwy” . kamerdyner Kruszewski (zob. jego relację (L 696)). Później miano pani Elizie za złe, że po śmierci Krasińskiego zam iast skoczyć na stos, w yszła za mąż powtórnie.
13W y k a z listó w i fra g m e n tó w p o m in ię ty c h w w y d a n iu z r. 1883 zob. S 777—783. 14 Zob. też L 43 p. 1, 54 p. 2, 138 p. 2.
326
R E C E N Z J EGdzieniegdzie komentarze rozbudowane są nadmiernie. Czytelnikom w ydaw nictw źródłowych firm owanych przez PIW na pewno nie trzeba tłumaczyć, co to jest homeopatia, ani jak w yglądają i jaki zapach mają kw iaty heliotropu (S 248 p. 14); inny botaniczny przypis pachnie szacownym zielnikiem pradziadków: z korzeni sal- saparelli wyrabiano „syrop oczyszczający [?] krew” (S 60 p. 11). Z kartoteki, w ja kiej każdy historyk-„m ateriałowiec” na zapas gromadzi personalia średnio lub mało znanych osób, przedostały się do druku nieraz obszerne inform acje o postaciach przez Krasińskiego wspom nianych przygodnie albo i... w cale nie w spom n ianych 15. W tom ie listów do Gaszyńskiego komentarz obfituje w długie cytaty z innych listów, głów nie Krasińskiego i Gaszyńskiego. Mają one uzupełniać zaw arte w tekście • pod staw ow ym informacje i przeważnie spełniają to zadanie, w yjątek stanow i kilka przypadków, kiedy cytat innym i słowam i powtarza treść kom entowanego fragmentu albo w ogóle w ydaje się zb ęd n y 16.
Lista „niedoborów” jest krótsza. Przykro dotknięty nowiną, że pan Souza bez czelnie nadskakuje Delfinie, Krasiński pisze do Lubomirskiego: „Pojmujesz przyjęcie m nie Souzą [...]” (L 141); jeśli lekcja jest wierna, w przypisie należałoby sygnalizo w ać lapsus calami, prawdopodobnie miało być „przejęcie”, w łaściw ie „moje przejęcie się sprawą Souzy”. Inaczej zdanie nie ma sensu, Krasiński dopiero co przyjechał do A ix, Souzy jeszcze nie spotkał (zobaczył go nieco później — u Delfiny). Dotyczący A. Czartoryskiego cytat: „Konfiskata dóbr księcia cios na em igrację ogromny, bo jużciż nie Wersal ratował i w spom agał” (L 648 p. 3), m usi m ieć dodatkową notkę, że mowa tu o potocznie w ów czas zwanej „W ersalem” Centralizacji Towarzystwa De m okratycznego Polskiego z siedzibą w W ersalu 17. Analogiczne do w trętów i nalecia łości francuskich odnotowanie i przekład pożądane byłyby w wypadkach rusy cyzm ów 18.
15 Zob. np. : S 51 p. 7 — o bankierskiej rodzinie Torlonia (zbędne informacje, kto z nich z kim był żonaty); 80 p. 6 — o Józefie Drzewieckim , w listach Krasiń skiego nie w ystępującym ; 100 p. 9 — o pięciu Rothschildach, w związku z przenośnią Krasińskiego o m aklerach „czekających w przedsieniu R otszyldów ” (S 98). W tomie listów do Lubomirskiego zbytnio rozbudowane w ydają się przypisy: 17 (L 83) — o stosunkach łączących Krasińskiego z B. Trentowskim (w tym tomie listów Tren- tow ski został w ym ieniony wyłącznie jako autor); 19 (L 83—84) — cytat z listu do Sołtana odnosi się do epizodu o 8 m iesięcy późniejszego.
16 Krasiński kończy list zdaniem: „Wiersze francuskie dobre, ale jeszcze nie dosyć wyrobione do druku” ; w przypisie 7 czytamy: „Nie wiadomo dokładnie, o jakich wierszach francuskich Gaszyńskiego tu m ow a” (G 118) — i spory cytat z listu Gaszyńskiego do Słowaczyńskiego, ale z tego cytatu również nie wynika, jakie to mogły być wiersze. Krasiński w zm iankuje „atak choleryczny” w 4 wersach; w przypisie cytat z listu do Sołtana m ów i to samo w 9 wersach (G 218). Inne przy kłady: G 49 p. 7, 83 p. 4, 93 p. 15, 129 p. 7, 132 p. 2, 133 p. 5, 135 p. 10 (opinia
E. W asilewskiego o Kraszewskim!), 206 p. 12, 251 p. 4.
17 W tom ie listów do Gaszyńskiego ów Wersal w ystępuje jako Centralizacja, ale dopiero w p. 6 na s. 379.
18 W tom ie listów do Lubomirskiego: szlachcie grozi „pożałowanie w chłopy” (L 101 ; пожаловать — z łaski carskiej obdarzyć albo, jak tu, mianować, a w ięc łaskaw ie przemianować szlachtę na chłopów); tamże w ystęp uje „niedorosl”, tj. nie letni, nie dysponujący prawami szlachcica dorosłego. W tom ie listów do Sołtana: rusycyzm „słychać zapach” (S 565). Zwrot „kury stroi” (S 295), jak słusznie domyśla się Sudolski, wyw odzi się z francuskiego faire la cour, tylko że v ia język rosyjski (żartobliwe строить куры).
Sprostowania. W ystępujący w tomach listów do Lubomirskiego i Sołtana Tadeusz Dernałowicz oraz Doria (nie: Dorie) Dernałowicz z Litw y to jedna i ta sama osoba; był dziedzicem Wiktoryna na Białej Rusi („na L itw ie”), w w ianie pierwszej żony, Ewy Szydłowskiej, otrzymał dobra Repki w Królestwie. Karol Ludwik K rólikowski jest zlepkiem dwóch osób: Karola i Ludwika, filozofa, działacza społecznego i p oli tycznego. W L ista ch do K o n sta n te g o G a szyń sk ieg o w ystępuje Karol, w ydaw ca i k się garz (nabył od E. Januszkiewicza Księgarnię Polską). N ieścisłe są twierdzenia, że druk cz. III D zia d ó w „ukończono 16 listopada 1832” (S 730 p. 12) i że egzemplarze
K sią g narodu rozdawał M ickiewicz przyjaciołom w 1332 „poczynając od 4 grudnia”
! (S 736 p. 1); druk D zia d ó w ukończono około 31 X, co zaś do K siąg, to 4 XII 1832 Bohdan Zaleski dopiero zapowiadał, że „dziś wychodzą z druku”, co nie znaczy, że w yszły i że autor tego dnia zaczął je rozdaw ać19. W L ista ch do K o n sta n te g o G a s z y ń
s k ie g o Krasiński dwukrotnie m ówi o przepowiedzianej M ickiewiczowi przez Karolinę Towiańską śm ierci (G 407, 414). Epizod jest znany, celem było zastraszenie poety i zm uszenie go do dawnej uległości wobec Mistrza; zawiadom iony 20 III 1846 w Zu rychu, że jeśli się nie ukorzy, to w ciągu 3 dni umrze, M ickiewicz przeżył te dni ciężko, ale się nie załamał. Znana jest również audiencja u Guizota (G 434) ; odbyła się 26 XI 1846, M ickiewicz łudził się nadzieją, że Francja wystąpi w energicznej obronie Rzeczypospolitej Krakowskiej wcielonej do A u str ii20.
Z nazwiskiem Guizota łączy się jeszcze jedna poprawka. Zależnie od kontekstu „profesor” lub „eks-profesor” oznacza u Krasińskiego — Guizota, Lelewela albo Mickiewicza. Dobrze rozróżniono to w L ista ch do K o n sta n teg o G a szyń sk ieg o , nato m iast do tomu listów do Lubomirskiego wkradł się błąd. 19 III 1846, z Nicei, w strząś nięty wiadomością o rzezi galicyjskiej, Krasiński pisze do Izabeli Sanguszkowej : „Niech księżna Jadwiga [Eugeniuszowa de Ligne] [...] wszystkich sił używa, by odli- w enow ać zaliw enowanego profesora, który takie niecne głupstwa wczoraj m ówił w izbie” (L 644). W przypisie czytamy, że „zaliw enowanie” oznacza albo dyplomatę rosyjskiego Krzysztofa Lievena, albo jego żonę Dorotę, „odgrywającą w owym czasie dużą rolę w sferach rządowych francuskich i angielskich”, natom iast „zaliwenowany profesor” to Joachim Lelewel. Rozszyfrowanie zagadkowej frazy jest tylko częściowo trafne. Pod „zaliwenowaniem ” kryje się naturalnie księżna Dorota Lieven, zwana „dyplomatyczną Sybillą Europy” ; po śm ierci małżonka (1839) osiadła w Paryżu, pro w adziła tam słynny salon polityczny i w pływ y miała rozległe. A le dobrej sław y L elewela trzeba bronić: z panią de Ligne, a tym bardziej z panią Lieven nie m iał nic wspólnego. Czułe podobno w ięzy łączyły tę ostatnią z innym profesorem history kiem — François Guizotem, ówczesnym m inistrem spraw zagranicznych i faktycznym szefem rządu Ludwika Filipa. 13 III w ystąpił on w e francuskiej Izbie Deputowanych, ostro, z aluzjami do buntowniczego ducha i do przew inień Polaków odpowiadając na przemówienie Henri A uguste de Larochejaqueleina, który odpowiedzialnością za w ypadki w Galicji obarczał Austrię. O Guizocie, w ięc i o tym wystąpieniu „wczoraj w Izbie” pisze Krasiński (przeczytał o nim prawdopodobnie poprzedniego dnia w prasie).
Uwagi o pracy Sudolskiego, składające się z rejestru zastrzeżeń (drobnych,
19 Zob. M. D e r n a ł o w i c z , O d „D zia d ó w” c zęści tr z e c ie j do „Pana T a d e u sza” .
Warszawa 1966.
20 O epizodzie z Towiańską pisze W. M i c k i e w i c z (Ż y w o t A d a m a M ic k ie
w icza . T. 3. Poznań 1894, s. 408—409); o audiencji — P. S m o l i k o w s k i (H isto ria
328
R E C E N Z J E a p r z e c ie ż z a w s z e lic z n y c h ) i j e d n e g o p o c h w a ln e g o z d a n i a , d a ły b y o b r a z w y p a c z o n y . D la te g o p o z y ty w n ą o c e n ę t r z e b a u m o ty w o w a ć c h o c ia ż b y p o k r ó tc e . B o g a ty , w s z e c h s tr o n n y k o m e n t a r z n ie t y lk o o b j a ś n i a c ie m n e l u b s k r ó t o w e p a r t i e t e k s tu , le c z w y d a t n i e p o s z e rz a z a s ó b i n f o r m a c j i z a w a r t y c h w l is ta c h , g d y ż w ią ż e z n im i n ie z n a n e d o tą d f a k t y i n o w e ś w ia d e c tw a , n a d to p r z y p o m i n a l u b u j a w n i a l ic z n e p u n k t y o d n ie s ie n ia d o tw ó r c z o ś c i K r a s iń s k ie g o . C a ło ś ć s t a n o w i s p o r y w k ł a d d o w ie d z y o cu rr ic u lu m vitae, o ż y c iu w e w n ę t r z n y m p o e ty i o j e g o ś r o d o w is k u , z p r z y p is ó w d o ty c z ą c y c h l u d z i m o ż n a b y b e z w ię k s z y c h z m i a n u ło ż y ć s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y z n a j o m y c h K r a s iń s k ie g o . O s o b n ą w a r t o ś ć s t a n o w i ą p r z y p is y , n a ś w i e tl a j ą c e je g o s t o s u n e k d o ż y c ia u m y s ło w e g o e p o k i, k o n t a k t y z e s z t u k ą , t e a t r e m i p r z e d e w s z y s tk i m z l i t e r a t u r ą . U s ta le n ia z w i ą z a n e z l e k t u r a m i , p o d a n ie p e łn e j t y t u l a t u r y n i e d o k ł a d n ie l u b z g o ła b łę d n i e o k r e ś lo n e j k s ią ż k i, lo k a l i z a c j ę c y ta tu , z n a l e z i e n i e k l u c z a d o a lu z j i l it e r a c k i e j u w a ż a s ię z a n o r m a l n e z a d a n ia w y d a w c y n a u k o w e g o i d la te g o d o b r e ic h w y k o n a n i e r z a d k o b y w a m u p o lic z o n e . W p r a k t y c e k o m e n t a r z e z te g o z a k r e s u n a le ż ą d o n a j t r u d n ie j s z y c h . S u k c e s e m o s o b is ty m e d y to r a , d o w o d e m je g o k u l t u r y h u m a n i s t y c z n e j i w y c z u lo n e g o w ę c h u s ty lis ty c z n e g o n i e r z a d k o b y w a s a m a d ia g n o z a , w y k r y c ie , ż e j a k i ś z w r o t c z y w y r a z a u t o r p o w i n i e n b y b y ł u j ą ć w c u d z y s łó w , b o to c y ta t. N ie p o d e jm u j ą c s ię w y r o k o w a n i a , c z y S u d o ls k i r o z p o z n a ł w s z y s t k i e 21, t r z e b a s tw ie r d z ić , ż e l i t t e r a r i a o p r a c o w a ł z w i e lk ą p ie c z o ło w ito ś c ią . N i e k ie d y j e s t a ż r o z r z u t n y , p o n i e w a ż m a t e r i a ł s k o n d e n s o w a n y w p r z y p is a c h ( c h a r a k t e r y s t y k a s t o s u n k u K r a s i ń s k i e g o d o p o s z c z e g ó ln y c h p is a r z y , o d s y ła c z o w a l u b w c y t a t a c h k o n f r o n t a c j a z je g o w y p o w i e d z ia m i o n i c h w i n n y c h lis ta c h , r e p e r k u s j e l e k t u r w je g o u t w o r a c h itp .) m ó g łb y b y ć r o z w i n ię ty w o s o b n y c h p r a c a c h .P r z y k ła d y , d a ją c e s ię u j ą ć n a jz w i ę ź l e j , w a r t o p r z y to c z y ć . Z L i s t ó w do J erz eg o L u b o m irsk ie g o : k i e d y D e lf in a p r z y p a d k i e m t r a f i ł a n a je g o g o r s z ą c y w ie r s z , „ m o d l i t w ę z a p i a n e i m o d n e n a ło ż n ic e p a r y s k i e ”, K r a s i ń s k i w m ó w i ł j e j , „że to t ł u m a c z e n i e z n ie m ie c k ie g o , z H e i n a ” (L 2 1 ); p r z y p is u s t a la , ż e „ J e s t t o a l u z j a d o c y k lu l ir y k ó w H e n r y k a H e in e g o , p o ś w ię c o n y c h s u b r e t k o m p a r y s k i m (V ers ch ieden e w z b io r z e N eu e G ed ic h te , H a m b u r g 1944)” (L 23), k r ó t k o c h a r a k t e r y z u j e s t o s u n e k K r a s i ń s k i e g o d o n ie m ie c k ie g o p o e ty i o d s y ła d o n a jo b s z e r n ie j s z e j o t y m w y p o w ie d z i — w liś c ie d o G a s z y ń s k ie g o z 1 X I I 1836. G a s z y ń s k ie g o te ż u p o m in a K r a s i ń s k i 7 V 1846: „ O d e z w y d o c z ło n k ó w s e j m u n ie o d e b r a ł e m [...]” (G 384); p r z y p is z a s a d n i e i d e n t y f i k u j e „ o d e z w ę ” ( n a jp e w n i e j j e s t to b r o s z u r a P o ło żen ie s p r a w y w r. 1846. G ło s em i g r a n t a do c z ł o n k ó w s e j m u pols k ieg o — u k a z a ł a s ię w P a r y ż u w p o c z ą tk a c h m a j a 1846), n a p o d s t a w i e ź r ó d e ł w s k a z u j e j e j a u to r a , z w ię ź le r e f e r u j e t r e ś ć i o d s y ła d o d a ls z y c h w z m ia n e k K r a s i ń s k i e g o o n i e j 22. P o w o ły w a n i e s ię w p r z y p is a c h n a d o k u m e n t y r ę k o p iś m ie n n e , n a n ie z n a n e r e la c j e , n a p r a s ę e m i g r a c y j n ą p o n o w n i e p r z y p o m i n a r o z le g łe p o s z u k i w a n ia , k t ó r e d l a z a p e w n i e n i a te k s to m K r a s i ń s k i e g o g o d n e j o p r a w y p r z e p r o w a d z i ł S u d o ls k i w b i b li o t e k a c h i a r c h i w a c h . K o m e n ta r z f a k to g r a f ic z n y , d l a k tó r e g o z a z w y c z a j t r z e b a t y lk o c ie r p li w i e „ r y ć w c y k lo p e d ia c h i s ł o w n i k a c h ”, p r z y K r a s i ń s k i m u t r u d n i o n y b y ł w s p o s ó b s z c z e g ó ln y . O b a w i a j ą c s ię s z p ie g o s tw a , c z ę ś c ie j p lo te k , p o e ta n i e j e d n o k r o t n i e u k r y w a ł w l is ta c h 21 F ilo lo g k la s y c z n y p o d a łb y m o ż e r o d o w ó d p a r u w t r ę t ó w ła c i ń s k i c h (n p . L 125, 172). D r J a d w i d z e S e l l z a w d z ię c z a m w y j a ś n i e n i e p o m in i ę te g o w p r z y p is ie (L 102— 103) s e n s u p a r a f r a z y z H a m l e t a: w m ie js c e „ s n u ś m i e r t e l n e g o ” (a k t I I I , sc. 1, w . 66) K r a s i ń s k i p o s t a w i ł „ s e n ż y c ia ” . 22 P o r . te ż L 30 p. 3, 400 p. 6, 468 p. 11, 506 p. 6 ; G 93 p. 10, 222 p. 5, 238 p . 2, 399 p. 5 ; i in n e .
m ie j s c e s w e g o p o b y tu , f i n g o w a ł d a ty , k a m u f l o w a ł w y p o w ie d z i, z a m i a s t n a z w i s k u ż y w a ł k r y p to n im ó w , n a d o m ia r z m i e n ia ją c je . L ó d ź , Ł ó d k a , C z a jk a , W e r n y h o r a — to M ic h a ł C z a jk o w s k i, C z ó łn o — K a t a r z y n a P o t o c k a ; s a m K r a s i ń s k i w y s t ę p u j e j a k o E m i l ia i j a k o L e o n o r a , j a k o E r o f a jk o w y , S c a p a , T e o f ila etc. P r z e w a ż n ą w ię k s z o ś ć t y c h z a g a d e k S u d o ls k i r o z w i ą z a ł a lb o c a łk o w ic ie d o w o d n ie , a lb o z a p o m o c ą d o b r z e a r g u m e n to w a n y c h h ip o te z . T e z a ś z a g a d k i, w o b e c k t ó r y c h p o z o s ta ł b e z s iln y , b ę d ą c z e k a ć , a ż u d a m u s ię d o tr z e ć d o j a k i c h ś n o w y c h ź r ó d e ł. I n a c z e j u p o r a ć s ię z n im i r z e c z y w iś c ie n ie s p o s ó b . P r z e w a ż n i e s ą to p o s ta c ie w y s t ę p u j ą c e p r z y g o d n ie , t o te ż o d k r y c ie , k im j e s t M e r y k o f r , S e s n a t i c z y R o t te r g ę b a (m o ż e k t ó r y ś z b r a c i R o t t e r -m u n d ó w ? ) n ie b ę d z ie -m ia ło w ię k s z e g o z n a c z e n ia . D o n io ś le js z ą tr e ś ć z a w i e r a ć -m o g ą t y lk o f r a g m e n ty , w k t ó r y c h m o w a o S e w e r y n ie i o t a j e m n i c z e j E m m y 23.
S z y f r to p o g r a f ic z n y u d a ło s ię z ła m a ć b o d a j ż e c a łk o w ic ie . A w ię c B r z e g i O c e a n u to D ie p p e , H a g a lu b B a b y lo n — P a r y ż , itp . K r ó t k i e p o b y ty w P a r y ż u u k r y w a n e b y ły s t a r a n n i e , m . in ., j a k s ię d o w i a d u je m y z L is t ó w do A d a m a S ołtana (S 622— 623 p. 1), t a k ż e p o b y t o d p o ło w y s ty c z n ia d o p o c z ą tk u lu te g o 1856 w z w ią z k u z p o g r z e b e m M ic k ie w ic z a . K o m e n ta r z j e s t o s tr o ż n y : u d z ia ł K r a s i ń s k i e g o w ż a ło b n y c h u r o c z y s t o ś c ia c h j e s t „ m a ło p r a w d o p o d o b n y ”, j e ś li p o g r z e b o w i p r z y g l ą d a ł s ię z d a le k a , t o n ic o t y m n ie w ie m y , „ m o ż e ” s ię p r z y g lą d a ł. T a k tr z e b a , te g o w y m a g a k r y t y c y z m h i s t o r y k a . A le d z ię k i ty s ią c o m lis tó w z n a j ą c K r a s iń s k ie g o n a jb l i ż e j, p a m i ę ta ją c , że k i e d y i n d z i e j w c a łk ie m n i e w in n y c h p o lity c z n ie o k o lic z n o ś c ia c h p o t r a f i ł d l a k o n s p i r a c j i „ n ie p o z n a ć ” s p o tk a n e g o t w a r z ą w t w a r z S ł o w a c k ie g o 24, p r y w a t n i e m o ż e m y b r a ć z a p e w n ik , że w t e d y w P a r y ż u n i k o m u s ię n ie p o k a z a ł i w n ic z y m u d z ia ł u n ie b r a ł. „ S z a lo n e g o L i t w i n a ” , k t ó r y b y ł d l a ń w s tr z ą s e m i f a s c y n a c ją , o c z a r o w a n ie m i p r z e r a ż e n ie m , ż e g n a ł z u k r y c ia . M a ło z p o g r z e b u w id z ia ł, b o p ł a k a ł p r a w d z i w y m i łz a m i, a l e o d p o w ie d n io m a lo w n ic z ą p o z ę p r z y b r a ł... W n ik l i w e i r o z w a ż n e u ś c iś le n ia c h r o n o lo g ic z n e u z a s a d n i o n e s ą r ó w n ie ż w p r z y p is a c h . Z p r z y p is ó w i z t e k s t u lis tó w w y c ią g n ię ta k w i n t e s e n c j a tw o r z y o s o b n y d o d a t e k : K a l e n d a r z p o d r ó ż y Z y g m u n t a K ra siń sk ie g o w latach [...] (1834— 1838 — p r z y l i s t a c h d o S o łta n a , i 1839— 1859 — d o L u b o m i r s k i e g o ) 25. I n n e d o d a tk i to : W y k a z m a t e r i a ł ó w d o ty c z ą c y c h K r a s iń s k ie g o ogła szanych tu p o r a z p i e r w s z y i N o ta ed yto r a , z a w i e r a j ą c a o p ró c z z a s a d o p r a c o w a n i a ( m o d e r n iz a c ji p is o w n i) i n f o r m a c j e o m ie js c u p r z e c h o w y w a n i a a u to g r a f ó w l u b k o p ii o r a z ic h o p i s 26. 23 W to m ie l is tó w d o S o ł t a n a — S e w e r y n w y s t ę p u j e w k o n t e k ś c i e r o z w a ż a ń o m o r a l n y m u p a d k u s p o łe c z e ń s tw a w K r ó l e s t w i e : „ g w ia z d a h o n o r u l u b s ł a w y ” p r z y ś w i e c a ty lk o a r y s t o k r a c j i i lu d o w i, a le t e n m u s i m ie ć p r z y w ó d c ó w . „ Z a u p a d k i e m a r y s t f o k r a c ji ] p o ls k ie j p ó jd z ie i o s ta te c z n y P o l s k i u p a d e k . S e w e r y n j e j n i e p o d ź w i g n ie ” (S 99). D o L u b o m ir s k ie g o p is z e K r a s i ń s k i o k a le c t w i e i c h w ilo w y m u l e c z e n i u E m m y i o j a k i c h ś p l a n a c h m a j ą c y c h n a c e lu j e j d o b r o (L 410, 423, 438). K o n f r o n t u j ą c te w z m ia n k i z l is ta m i d o D e lf in y P o to c k ie j i d o C ie s z k o w s k ie g o , g d z ie E m m y ( „ b ie d n a ” , „ p a n i n a s z a l u b a ” ) w y s tę p u j e t a k ż e , S u d o ls k i w y s u w a o s tr o ż n e p r z y p u s z c z e n ie , ż e s z y f r u k r y w a ć m ó g ł ja k i e ś s p r a w y m a j ą t k o w e a lb o s y t u a c j ę p o lity c z n ą . 24 Z. K r a s i ń s k i , L is t y do St. K o żm ia n a . O g ło s ił L . B e r n a c k i . L w ó w 1912, s. 90. 25 C h o c h lik d r u k a r s k i p o d r. 1856 z a g u b ił w K a l e n d a r z u w i e r s z z z a p is e m o m ó w io n e g o w y ż e j p o b y t u w P a r y ż u p o d c z a s p o g r z e b u M ic k ie w ic z a . 26 O p is a u to g r a f ó w (k o lo r, g a tu n e k , m a r k i i w y m i a r y p a p ie r u , s p o s ó b je g o z a p i s a n ia i z ło ż e n ia ), m im o że s k o m a s o w a n y ( w e d łu g t e c z e k l u b o k r e s ó w p o w s ta n i a lis tó w ) , w t o m a c h l is tó w d o L u b o m ir s k ie g o i S o ł t a n a z a j ą ł łą c z n ie 12 s t r o n p e t i t u
330
R E C E N Z J EZ a k r e s k o m e n t a r z a i w s z e lk ic h u z u p e ł n i e ń to z a s łu g a w y d a w c ó w n a u k o w y c h i z a r a z e m z a s łu g a w y d a w c y - n a k ł a d c y , s k o r o n ie m u s ia ło s ię z n i m w a lc z y ć o k a ż d y d o d a tk o w y w ie r s z . O tó ż n ie b y ło t a k i e j p o t r z e b y : e p is to l a r n y c y k l K r a s i ń s k i e g o p u b l ik u j e P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , k t ó r y n i e t y lk o p o p i e r a , le c z z re g u ły i n ic j u je n a le ż y te e d y to r s k ie o p r a c o w a n i e te k s tó w . K o r e s p o n d e n c j i K r a s i ń s k i e g o p o ś w ię c ił Z b ig n ie w S u d o ls k i s p o r ą k s i ą ż k ę , s t a w i a j ą c s o b ie z a c e l: 1) „ w y z n a c z e n ie g łó w n y c h k i e r u n k ó w r o z w o j u [jeg o ] e p is to l o g r a f i i ” , 2) „ u k a z a n i e z a w iły c h d z ie jó w e d y to r s tw a l is tó w p o e ty ” , 3) „ s t w o r z e n i e p o d s ta w o w e j b a z y filo lo g ic z n e j s t a n o w i ą c e j p u n k t w y j ś c i a d o d a ls z y c h b a d a ń i n t e r p r e t a c y j n y c h i p r z e d s ię w z ię ć e d y to r s k ic h ” (K 5). P u n k t y 1 i 2 r o z w i ja c z ę ś ć I p r a c y , t j. W s t ę p i r o z d z i a ł y A d r e s a c i i t e m a t y k a ko re s p o n d e n c ji o r a z T r a d y c j e e d y to r s k ie . P r z e d m i o t e m b a d a ń b y ło d z ie ło o g ro m n e , k tó r e g o n o w o o d k r y t y z e s p ó ł d o p ie r o z a c z y n a m y a n a liz o w a ć . T o te ż n a w e t „ N ie m a ją c [...] a m b i c ji w y c z e r p a n ia c a łe j p r o b l e m a t y k i [...], s t a r a j ą c s ię j e d y n i e p o d z ie lić w y n i k a m i o b s e r w a c j i z e b r a n e g o m a t e r i a ł u e p is to l a r n e g o ” , (K 5), a u t o r c z ę s to b o r y k a ć się m u s i a ł z p y t a n i a m i d o t ą d n ie d o s ta t e c z n i e a lb o i w c a l e n ie r o z p a t r y w a n y m i . O d p o w ie d z i w y p a d ł y n ie r ó w n o : o b o k t r a f n y c h s p o s tr z e ż e ń , o b o k h ip o te z p ło d n y c h i u g r u n to w a n y c h , o b o k s ą d ó w , k t ó r e b ę d z ie s ię c y to w a ło , t r a f i a j ą s ię p r o p o z y c je d y s k u s y jn e a lb o i w r ę c z b u d z ą c e s p r z e c iw .
W y k ła d o t w i e r a p r ó b a u s t a l e n i a ź r ó d e ł, z j a k i c h w y w o d z i s ię z a m i ło w a n i e K r a s iń s k ie g o d o p i s a n ia lis tó w . N a c zo ło w y s u w a S u d o ls k i m o d ę r o m a n t y c z n ą i w n i k l i w ie a n a l i z u j e j e j g e n e a lo g ię i m o ty w y . W g r ę w c h o d z iły k u l t u c z u ć d o w y b r a n k i s e r c a , k u l t c z u łe j p r z y ja ź n i i k u l t w ł a s n e j n i e z w y k ł e j d u s z y . D z ia ła ły i n s p i r a c j e l i t e r a c k i e r o d e m z s e n t y m e n t a l iz m u , z R i c h a r d s o n a i z w ła s z c z a J a n a J a k u b a R o u s s e a u . T o z a p r z y k ła d e m R o u s s e a u „ m a n i f e s t a c j a r o m a n t y c z n e g o i n d y w i d u a l i z m u , w a l k a 0 p r a w o d o w y r a ż a n i a s w e g o ż y c ia w e w n ę tr z n e g o , d o o d k r y w a n i a t a j e m n i c y p s y c h ik i 1 w s łu c h i w a n ia s ię w e w ł a s n e » ja« z n a l a z ł a p e łn y w y r a z w e p is to l o g r a f i i p ie r w s z e j p o ło w y X I X w i e k u ” (K 13— 14). Z a c h ę c a ły d o k o r e s p o n d e n c j i t a k ż e o k o lic z n o ś c i „ p r y w a t n e ”, j a k z w y c z a jn e p r a g n ie n ie k o n t a k t ó w z lu d ź m i i p o t r z e b a p o d z ie le n ia się z n i m i s p r a w a m i p o e tę o b c h o d z ą c y m i. N ie t a k o c z y w is ta j e s t z a s a d n o ś ć o r z e c z e ń d a ls z y c h . S u d o ls k i p is z e : „ D u ż ą r o lę w t y c h e p is to l o g r a f i c z n y c h u p o d o b a n ia c h K r a s iń s k ie g o o d g r y w a ł n i e w ą t p l iw ie z m y s ł s a m o k r y ty c y z m u , ś w ia d o m o ś ć n i e d o s ta t k ó w t a l e n t u p o e ty c k ie g o , p r z e k o n a n ie o m o ż liw o ś c i p e łn e g o w y p o w ie d z e n i a s ię p r z e d e i — r ó w n ie ż łą c z n i e — d o b r y c h p a r ę t y g o d n i p r a c y . G d y b y S u d o ls k i z n ie g o z r e z y g n o w a ł, s p o t k a łb y s ię z z a r z u te m i g n o r a n c j i c z y n i e d b a l s t w a , ja k o ż e o g ło s z e n ie k o n s t a t a c j i w r o d z a j u „ O d je s ie n i 1836 r. d o s t y c z n i a 1837 r. lis ty , n r 29— 37, z G r a e f e n b e r g u i W ie d n i a p i s a n e b y ły n a p a p ie r z e o o d c ie n i u b ia ły m , k r e m o w y m lu b j a s n o n ie b i e s k im m a r k i J e z io r n a , f o r m a t u 4 1 ,7 X 2 7 ,5 c m ( n r 29— 33 i 35), 2 6 X 2 1 c m ( n r 30)” etc. (S 769) — n a le ż y d o k a n o n ó w e d y to r s k ic h . R e c e n z e n t k a p r z y z n a je z e s k r u c h ą , ż e n ie z a w s z e r o z u m ie , c z e m u i k o m u ó w p o w s z e c h n i e p r z e s t r z e g a n y k a n o n m a s łu ż y ć , i w s a m o o b r o n ie s ię g a d o d e m a g o g ii, p y t a j ą c , i l u z 5000 c z y te ln ik ó w ( ta k i j e s t n a k ł a d k a ż d e g o to m u ) z g łę b i b o d a j j e d n ą z 12 s t r o n i s k o r z y s t a z i n f o r m a c j i o f o r m a c ie j e d n e g o c h o c ia ż b y lis tu . C z y n ie r a c j o n a l n i e j b y ło b y o p is y w ń e lk ic h z e s p o łó w r ę k o p iś m i e n n y c h o g ła s z a ć n i e w k s ią ż c e , le c z w s p e c ja li s ty c z n y c h , n i s k o n a k ła d o w y c h c z a s o p is m a c h ? W s k a z a n y i r ó w n i e ż b a r d z i e j r a c j o n a l n y b y ł b y w ó w c z a s i n n y k s z t a ł t o p is u i n i e s k o m a s o w a n y , a le z in d y w id u a l iz o w a n y , n a j l e p i e j t a b e l a , p r z e p i s a n a w p r o s t z r z e c z o w y c h , n ie s t y l iz o w a n y c h z a p is k ó w , k t ó r e z n a l a z c a a u t o g r a f ó w s p o r z ą d z ił s o b ie o d r a z u , w a r c h i w u m .
