[2019/Nr 2] Bromatologia nr 2 do pobrania - całość

(1)

BROMATOLOGIA

I CHEMIA TOKSYKOLOGICZNA

Czasopismo poświęcone zagadnieniom badań ochrony zdrowia i środowiska

Wersja internetowa wydawanego czasopisma jest wersją pierwotną

TOM LII 2019 Nr 2

TREŚĆ

E. Błaszczyk-Bębenek, P. Jagielski, M. Schlegel-Zawadzka: Google Trends jako narzędzie wykorzystujące

Big Data w naukach żywieniowych . . . 91

A. Bogunia, P. Zagrodzki, J. Kryczyk-Kozioł, M. Krośniak: Analiza sposobu odżywiania oraz

suplemen-towania diety u osób uczestniczących w treningach wytrzymałościowych lub siłowych. Cz. I . . . 97

K. Durkalec-Michalski, N. Główka, P. Nowaczyk, K. Mendowska, A. Grygiel:Ocena wpływu suplemen-tacji kofeiną na specyfi czne zdolności wysiłkowe u zawodników judo – badanie pilotażowe . . . 108

M. Więch, E. Kawiak-Jawor, M. Barańska, H. Weker:Żywienie kobiet w ciąży w odniesieniu do aktu-alnych zaleceń . . . 114

A. Anyżewska, I. Bolczyk, R. Łakomy, T. Lepionka, E. Szarska, E. Maculewicz, A. Tomczak, J. Bertrandt:

Ocena całodziennych racji pokarmowych planowanych w żywieniu funkcjonariuszy Straży Granicz-nej w sezonie zimowym . . . 121

T. Lepionka,A. Anyżewska, R. Łakomy, E. Szarska, E. Maculewicz, A. Tomczak, J. Bertrandt:

Stosowa-nie suplementów diety a częstotliwość spożycia wybranych grup produktów przez żołStosowa-nierzy Wojsk Specjalnych . . . 126

E. Szura, M. Misiarz, A. Poniewierka, E. Malczyk, A. Pulik, M. Budźko: Wiedza osób po 50. roku życia

zamieszkujących województwo opolskie na temat suplementów diety witaminowo-mineralnych . . . 132

M. Misiarz, E. Szura, A. Malczyk, M. Zołoteńka-Synowiec, J. Kłębek: Ocena sposobu żywienia i jego

rola u osób chorujących na nieswoiste zapalenia jelit . . . 139

B. Sperkowska: Ocena wiedzy żywieniowej i stylu życia studentów w kontekście profi laktyki chorób

cywilizacyjnych . . . 146

J. Żwirska, E. Błaszczyk-Bębenek, P. Jagielski, A. Ostachowska-Gąsior, M. Bajer, M. Schlegel-Zawadz-ka: Sposób żywienia oraz stan odżywienia uczniów gimnazjów w powiecie myślenickim w latach

2016–2017 . . . 151

E. Jasińska-Melon, H. Mojska, K. Świderska, I. Gielecińska, M. Jarosz: Ocena zmian zawartości

izome-rów trans kwasów tłuszczowych w koncentratach spożywczych w latach 2004–2018 . . . 158

E. Malczyk, A. Malczyk, M. Misiarz, E. Szura, I. Chmiel: Ocena pobrania kofeiny z napojów

energety-zujących przez młodzież z powiatu kłodzkiego . . . 163

B. Piórecka, A. Kozioł-Kozakowska, P. Jagielski, M. Schlegel-Zawadzka: Częstotliwość oraz wybory

dotyczące spożycia płynów w grupie dzieci i młodzieży szkolnej z Niepołomic i Krakowa . . . 168

K. Kulesza, M. Cyuńczyk, J. Kochanowicz, A. M. Witkowska: Spożycie wybranych składników odżyw-czych przez pacjentów z padaczką a potencjał antyoksydacyjny surowicy krwi . . . 175

A. Przybylska, G. Bazylak: Zawartość kwasów organicznych oraz związków bioaktywnych w wodnych

naparach kwiatostanów głogu stosowanych jako składniki suplementów diety . . . 180

M. Drozdowska, T. Leszczyńska, A. Koronowicz, E. Piasna-Słupecka, D. Domagała:Wpływ soku z mło-dych pędów kapusty głowiastej białej (B. oleracea var. capitata f. alba) na żywotność komórek nowotworowych gruczołu piersiowego linii MCF-7 . . . 188

K. Ruszkiewicz, P. Jagielski, I. Traczyk:Ocena wiedzy oraz sposobu żywienia pacjentów diabetologicz-nych . . . 194

(2)

BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – LII, 2019, 2, str. 91 – 96

Ewa Błaszczyk-Bębenek, Paweł Jagielski, Małgorzata Schlegel-Zawadzka

GOOGLE TRENDS JAKO NARZĘDZIE WYKORZYSTUJĄCE BIG DATA W NAUKACH ŻYWIENIOWYCH

Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego, WNZ, UJ CM, Kraków

Kierownik: prof. dr hab. M. Schlegel-Zawadzka

Hasła kluczowe: żywienie, Internet, Infodemiologia, Big Data, Google Trends. Key words: nutrition, Internet, Infodemiology, Big Data, Google Trends.

Wzrost dostępności do Internetu oraz wykorzystywanie go w celu zdobycia in-formacji (poprzez słowa kluczowe lub całe zwroty), w naturalny sposób buduje duże zbiory danych z ang. Big Data. W 2018 r. wg danych Głównego Urzędu Sta-tystycznego dostęp do Internetu posiadało 84,2% gospodarstw domowych i był to odsetek wyższy o 8,4 punktu procentowego, w stosunku do 2015 r. Odsetek osób, które korzystały z Internetu w 2018 r. wyniósł 77,5% (1). Big Data, które powstają poprzez wykorzystanie wyszukiwarek internetowych jak np. Google stanowią bazę informacji o użytkownikach Internetu, ich zainteresowaniach oraz aktualnych po-trzebach (2). W charakterystyce Big Data wykorzystuje się model opierający się na trzech zmiennych tzw. model 3V, który obejmuje dużą liczbę danych (ang. volume), dużą prędkość przetwarzania danych (ang. velocity) oraz dużą różnorodność danych (ang. variety) (3). Wszystkie te elementy wpisują się w opis danych, które możemy uzyskać z wyszukiwarki Google poprzez analizę narzędzia jakim jest np. Trendy Google ang. Google Trends (GT). Wykorzystanie danych zebranych za pomocą źró-deł elektronicznych oraz ich analiza nazywa się Infodemiologią (4), która z uwagi na łatwość dostępu zyskuje coraz większą popularność również wśród naukowców.

Celem pracy jest opis narzędzia jakim jest Google Trends i przedstawianie moż-liwości jego wykorzystania w aspekcie nauk żywieniowych na podstawie dostępnej literatury.

CHARAKTERYSTYKA NARZĘDZIA GOOGLE TRENDS

Google Trends to bezpłatne narzędzie wspomagające, zarówno do analizy zmian w trendach dotyczących najpopularniejszych wyszukiwań związanych np. ze zdro-wiem jak również bieżącego śledzenia popularności haseł w danym obszarze tema-tycznym (5–7). Dane w GT pochodzą z wyszukiwarki Google. Jedynie niewielki odsetek wyszukiwań jest używany do kompilowania danych w GT. Pokazywane

(3)

Nr 2

92 E. Błaszczyk-Bębenek i współpr.

wyniki to losowa próbka danych z wyszukiwarki Google. Wpisanie tego samego ha-sła w przeciągu kilku dni skutkuje różnicami w czasie od kilku do kilkunastu punk-tów względnej liczby wyszukiwań (ang. Relative Search Volume, RSV). Ogólny trend jest zachowany, jednak wiąże się to z brakiem dokładnej powtarzalności (8). Pomijane są hasła z małą liczbą wyszukiwań oraz identyczne zapytania wpisywane przez tego samego użytkownika w krótkich odstępach czasu. Wyniki wyszukiwania w GT są wyświetlane proporcjonalne do czasu i lokalizacji wyszukiwania (ryc. 1) (9). Zakres danych jest ograniczony czasowo i obejmuje dane dopiero od 2004 roku do dnia bieżącego. Istnieje jednak kilka opcji wyboru zakresu czasu, z jakie-go chcemy otrzymać analizę np. z danejakie-go dnia, miesiąca, roku czy przedziału lat.

Opis wyglądu strony GT oraz funkcjonalności pól wyboru, zostały przedstawione na ryc. 1 i 2. Po wpisaniu wyszukiwanego hasła lub wyrażenia, które nas interesuje (punkt 1 na ryc. 1), jak też wybraniu innych opcji dotyczących wyszukiwanego zapytania (punkty 2–6 na ryc. 1), wyświetlany jest wykres. Jednocześnie, możliwe jest porównanie do 5. haseł lub wyrażeń na jednym wykresie. Wyniki wyszukiwań różnych haseł z tego wielokrotnego porównania są przedstawione w odniesieniu do tego hasła, które było najpopularniejsze (ryc. 1). Możliwe jest także porównanie do 5. haseł, pochodzących z różnych państw świata (należy zwrócić uwagę na zapis hasła w języku wyszukania) np. odchudzanie (w Polsce) i weightloss (Stany Zjed-noczone). Dodatkowe informacje dla zadanego wyszukiwania to podział na regiony, jak też prezentacja podobnych haseł zyskujących popularność lub najpopularniej-szych (ryc. 2). Dane z wykresu można eksportować w formacie csv, a następnie dowolnie analizować.

Ryc. 1. Widok strony internetowej Google Trends z wynikiem wyszukania na wykresie w ujęciu czasowym. Fig. 1. Google Trends website view with the result of a time-based chart search.

1 – pole do wpisania wyszukiwanego hasła; 2 – możliwość dodania innych haseł do porównania, maksy-malnie 5 haseł; 3 – możliwość wyboru konkretnego kraju lub ustawienia opcji wyszukiwania dla całego świata; 4 – pole wyboru zakresu czasu wyszukiwania; 5 – pole zawężenia wyszukiwania do tematów; 6 – pole wyboru wyszukiwania w Google lub YouTube; 7 – możliwość eksportu danych widocznych na wykresie w formacie csv; 8 – wykres przedstawiający popularność wybranego hasła w danym przedziale czasowym.

(4)

Nr 2 Google Trends narzędziem wykorzystującym Big Data w naukach żywieniowych 93

Ryc. 2. Widok strony internetowej Google Trends z wynikiem wyszukania w ujęciu geografi cznym oraz popularności podobnych haseł.

Fig. 2. Google Trends website view with the result of a geographical search and the popularity of similar passwords.

1 – pole wyboru, podregion lub miasto; 2 – pole wyboru podobnego tematu, zyskujące popularność lub najpopularniejsze; 3 – pole wyboru podobnego zapytania, zyskujące popularność lub najpopularniejsze

Opcja „Podobne zapytania” pokazuje, które wyrażenia podobne do wyszukiwa-nego są równie często wpisywane w wyszukiwarkę internetową z dwiema opcjami do wyboru: „najpopularniejsze” lub „zyskujące popularność”. Po wybraniu opcji „zyskujące popularność” wyświetlają się wyrażenia z podaną wartością procentową wzrostu w porównaniu do poprzedniego okresu (ryc. 2). W przypadku, gdy zamiast procentu pojawia się słowo „Przebicie”, oznacza to, że hasło uzyskało wzrost prze-kraczający 5000% (8).

Nuti i współpr. (5) opracowali listę kontrolną do procedury wyszukiwania

infor-macji na podstawie GT, która powinna stanowić dobrą praktykę przy wykorzystaniu tego narzędzia do badań i publikacji naukowych.

W działalności związanej z żywnością i żywieniem, zarówno w ujęciu komercyj-nym jak i naukowym, wykorzystanie danych z GT jest możliwe, jednak wymaga ostrożności przy wnioskowaniu z uzyskanych danych. Otoczenie biznesowe czy blogerzy zajmujący się tematyką żywieniową już wykorzystują to narzędzie spraw-dzając jakie hasła zyskują popularność w Internecie i reagując na zapotrzebowanie internautów (zakładając portale czy blogi o tej tematyce). Należy pamiętać o ograni-czeniach tego narzędzia jak m.in. niewystarczająca dokumentacja metodologii dzia-łania GT (4, 6), brak informacji o użytkownikach Internetu (np. płeć, wiek), a tym samym o grupie badanej (jedynie ograniczenie czasowe i geografi czne do charakte-rystyki grupy), wynik jedynie w postaci względnej liczby wyszukiwań (RSV) a nie ilościowy, brak 100% powtarzalności wyników wyszukiwań. Jedną z metod, która może pozwolić na zmniejszenie błędu braku powtarzalności jest uśrednienie wy-ników wyszukiwań (te same warunki wyszukania, ale przeprowadzone w różnych

(5)

Nr 2

punktach czasowych np. kilku kolejnych dni). Innym rozwiązaniem jest skorzy-stanie z odpłatnej usługi Google Ads, która w swoich narzędziach posiada planer słów kluczowych dający całkowitą liczbę wyszukiwań hasła lub wyrażenia. Google Ads, podobnie jak GT w swoich opcjach ma prezentację wyników z danego obszaru geografi cznego i wybranego zakresu czasu.

WYKORZYSTANIE GOOGLE TRENDS W PUBLIKACJACH Z ZAKRESU ŻYWIENIA

Przeszukując bazy danych czasopism naukowych odnajdujemy publikacje, w któ-rych wykorzystano GT. Należy zwrócić uwagę, iż „Google Trends” jest nowym hasłem i nie ma go jeszcze w spisie słów kluczowych, co utrudnia identyfi ka-cję prac o tej tematyce. Próba przedstawienia wykorzystania GT w nauce, w tym w naukach żywieniowych, została zrealizowana poprzez przeszukanie m.in. bazy Embase (hasło Google Trends). Otrzymano 369 rekordów z tego około 6% pub-likacji nie dotyczyło wykorzystania GT w medycynie lub naukach o zdrowiu, a 5 publikacji stanowiło opis tego narzędzia. O tematyce związanej z żywnością, żywieniem czy utratą masy ciała było 7 publikacji (hasła ang. weightloss, obesity,

fatreduction, vit. D, gluten free, food allergy).

Jednym z najpopularniejszych zastosowań GT, w naukach żywieniowych jest analiza wyników związanych z redukcją masy ciała, m.in. do przedstawienia da-nych dotyczących takich haseł jak otyłość, otyły czy utrata masy ciała i ich zmian, na przestrzeni lat. Madden (10) wykorzystał GT do analizy danych i opisu zain-teresowań wyszukiwań haseł „utrata masy ciała” oraz „zwiększenie aktywności

fi zycznej”. Zapytania związane z ćwiczeniami były najwyższe w miesiącach

zi-mowych, natomiast te związane z utratą masy ciała wykazywały szczyt zarówno w miesiącach letnich jak i zimowych (10). Poznanie sezonowości zainteresowań wyszukiwaniem haseł związanych ze zdrowiem, pozwala na lepsze planowanie działań z obszaru zdrowia publicznego. W praktyce dietetyka wskazuje się na po-trzebę zwrócenia szczególnej uwagi na te miesiące, w których motywacje, wyrażone poprzez liczbę zapytań w Internecie, są mniejsze, jako krytyczne w procesie opieki nad pacjentem. Jak widać na ryc. 2, słowo „odchudzanie” w Polsce było także naj-częściej wpisywane w wyszukiwarkę Google w 2018 roku, w okolicach Nowego Roku, następnie jego popularność malała aż do okresu Świąt Bożego Narodzenia, po którym znowu nastąpił wzrost popularności. Jest to cykliczny trend obserwo-wany także w innych krajach, wpasowujący się w schemat noworocznych posta-nowień i szybkiej rezygnacji z powodu braku motywacji. Honeybrook i współpr. (11) również wykazali największe zainteresowanie utratą tkanki tłuszczowej wraz z początkiem roku, wskazując na jedną z nieoperacyjnych metod stosowaną do tego celu. W jednym z badań prowadzonych przez Coogan i współpr. (12) przy wykorzystaniu tego narzędzia, sprawdzano wyszukiwanie terminów „utrata masy

ciała”, „dieta” i „gotowość” oraz spożycie składników odżywczych, z danych

ze-branych na poziomie populacji czy mogą być one związane ze zmianami zacho-wań z otyłością. Porównano dane zebrane w GT z wynikami z badań krajowych. Autorzy pracy (12) wskazują, iż dane z wyszukiwarki mogą być wykorzystane do

(6)

Nr 2 Google Trends narzędziem wykorzystującym Big Data w naukach żywieniowych 95 badania i przewidywania zachowań żywieniowych na poziomie populacji, co ma wpływ na tworzenie nowych i współczesnych informacji zdrowotnych i strategii marketingowych. Innym zastosowaniem tego narzędzia jest analiza popularności aplikacji na smartphone, pomagających w redukcji i utrzymaniu prawidłowej masy ciała (13).

Cytowany wcześniej Madden (14), wykorzystał również to narzędzie i połączył wyniki z analizy GT dla zapytań dotyczących utraty masy ciała i zwiększenia ak-tywności fi zycznej, w odniesieniu do danych związanych z chorobami układu krą-żenia. Silna sezonowość zapytań dotyczących zwiększenia aktywności fi zycznej wiązała się z niższą częstością występowania cukrzycy (p=0,030), natomiast silna sezonowość poszukiwań haseł związanych z utratą masy ciała nie wykazała żadne-go związku z wynikami badań kardiologicznych (14).

Trzy publikacje wykorzystujące Google Trends, dotyczyły odpowiednio

„alerge-nów w diecie”, „witaminy D” czy „diety bezglutenowej”. Analiza danych, dotycząca

najczęściej wyszukiwanych alergenów, nie pokryła się z danymi epidemiologicz-nym w badaniach Dimov i współpr. (15), jednak ich analiza, co podkreślają autorzy, pozwala dostosować programy edukacyjne do zainteresowań pacjentów. Wyszuki-wanie hasła „witamina D”, także pokazało jego sezonowość, z największą liczbą zapytań w miesiącach zimowych (16). Laszkowska i współpr. (17), dzięki temu narzędziu, wykazali zwiększenie zainteresowania dietą bezglutenową na przestrzeni lat oraz związek z lepszą sytuacją ekonomiczną gospodarstw domowych w zwięk-szonej liczbie zapytań o dietę bezglutenową.

Siuba-Strzelińska oraz Wiśniewska (18) wykorzystały wyniki z GT,

prezentu-jąc wzrost popularności diety ketogennej w ostatnim roku, w odniesieniu do diety śródziemnomorskiej. Wykazano również wzrost zainteresowania wegetarianizmem oraz jeszcze większy weganizmem w ostatnich 5 latach. Podobne materiały były już wcześniej publikowane na stronach Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej, gdzie analizowano popularność wybranych diet w tym m.in. diety Dukana czy diety ketogennej (19).

PODSUMOWANIE

Narzędzie GT daje nowe możliwości dla nauk żywieniowych śledzenia w czasie rzeczywistym popularności informacji, które pojawiają się w Internecie stanowiąc interesujące źródło wspomagające dla naukowców. GT pozwala także na retrospek-tywną wizualizację wyszukiwanych haseł i ich analizę, poprzez eksport w formacie csv oraz na obserwację cykliczności/sezonowości danych. W ocenie GT należy uwzględnić ograniczenia m.in. brak dokładnej metodologii zbierania i porządkowa-nia danych, jak również wyszukiwań ilościowych, czy brak informacji o populacji wyszukującej dane hasło. Liczba informacji i ich szybki przepływ powoduje, iż nauka musi się otworzyć na nowe kierunki pozyskiwania danych, jednak, nie można zapomnieć o ich weryfi kacji zgodnie EBM (ang. Evidence Based Medicine).

(7)

Nr 2

E. B ł a s z c z y k - B ę b e n e k, P. J a g i e l s k i, M. S c h l e g e l - Z a w a d z k a GOOGLE TRENDS CHARACTERISTICS AS A TOOL USING BIG DATA

IN NUTRITION SCIENCE

PIŚMIENNICTWO

1. Oryczkowska M.: Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2018 r. Główny Urząd Statystyczny; 2018. – 2. Walker J. S.: Big Data: a revolution that will transform how we live, work, and think. Int. J. Advert., 2014; 33(1): 181-183. – 3. Gonzalez D.: Big Data – W: Managing Online Risk Apps, Mobile and Social Media Security. Butterworth-Heinemann; 2015; 101-25. – 4. Sciascia S., Radin M.: What can Google and Wikipedia can tell us about a disease? Big Data trends analysis in Systemic Lupus Erythematosus. Int J Med Inf., 2017; 107: 65-69. – 5. Nuti S.V., Wayda B., Ranasinghe I., Wang S., Dreyer R.P., Chen

S.I., Murugiah K.: The Use of Google Trends in Health Care Research: A Systematic Review. PLoS

ONE., 2014; 9(10) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4215636/. – 6. Cervellin G., Comelli

I., Lippi G.: Is Google Trends a reliable tool for digital epidemiology? Insights from different clinical

settings. J Epidemiol Glob Health., 2017; 7(3): 185-189. – 7. Arora V.S., McKee M., Stuckler D.: Google Trends: Opportunities and limitations in health and health policy research. Health Policy: http://www. sciencedirect.com/science/article/pii/S0168851019300016. – 8. Google: Google News Initiative Training Center. 2019. https://newsinitiative.withgoogle.com/training/. – 9. Google. Google Trends – support. https://support.google.com/trends/answer/6248105?hl=pl&ref_topic=6248052. – 10. Madden K.M.: The seasonal periodicity of healthy contemplations about exercise and weight loss: ecological correlational study. JMIR Public Health Surveill., 2017; 3(4): e92 (doi:10.2196/publichealth.7794).

11. Honeybrook A., Stevens M., Crossing T., Bloom J., Bernstein E., Woodward J.: Non-surgical fat reduction: A social media analysis. Lasers Surg Med. 2018; 50(4): 385. – 12. Coogan S., Sui Z.,

Raubenheimer D.: Gluttony and guilt: monthly trends in internet search query data are comparable

with national-level energy intake and dieting behavior. Palgrave Commun. 2018; 4(1) (doi.org/10.1057/ s41599-017-0055-714). – 13. Wu G., Bautista B.M., Law N., Gao M.: Weight loss apps and diabetes outreach. Endocr Rev., 2017; 38(3 suppl.). – 14. Madden K.M.: Google search data for health promo-tion behaviours and state-by-state cardiovascular risk. Eur Geriatr Med., 2015; c6(1 suppl.): c122-123. – 15. Dimov V., Shahid A., Dimova M.: Designing patient education on food allergy based on patient questions ranked by Google algorithm. Ann Allergy Asthma Immunol. 2015; 115(5 suppl.): 109-110. – 16. Moon R.J., Curtis E.M., Davies J.H., Cooper C., Harvey N.C.: Seasonal variation in Internet searches for vitamin D. Arch Osteoporos., 2017; http://link.springer.com/10.1007/s11657-017-0322-7. – 17. Laszkowska M., Shiwani H., Belluz J., Ludvigsson J.F., Green P.H.R., Sheehan D., Rundle A.,

Lebwohl B.: Socioeconomic vs health-related factors associated with Google searches for Gluten-free

diet. Clin Gastroenterol Hepatol. 2018; 16(2): 295-297. – 18. Siuba-Strzelińska M., Wiśniewska K.: Modne diety – za i przeciw. W: Żywność, żywienie w prewencji i leczeniu – postępy 2018. Otyłość, anoreksja, bulimia – dlaczego wciąż przegrywamy. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia; 2019; s. 57-59. – 19. Wiśniewska K.: Najnowszy ranking diet degradacja diet niskowęglowodanowych. Naro-dowe Centrum Edukacji Żywieniowej. 2018; https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/ najnowszy-ranking-diet-degradacja-diet-niskoweglowodanowych.

(8)

Anna Bogunia, Paweł Zagrodzki, Jadwiga Kryczyk-Kozioł, Mirosław Krośniak

ANALIZA SPOSOBU ODŻYWIANIA ORAZ SUPLEMENTOWANIA DIETY U OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W TRENINGACH

WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH LUB SIŁOWYCH. CZ. I *

Zakład Bromatologii

Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum, Kraków Kierownik: dr hab. P. Zagrodzki

W pracy przebadano sposób odżywiania oraz suplementacji diety u osób uczestniczących w treningach wytrzymałościowych (bieganie, taniec) oraz siłowych (trening funkcjonalny lub crossfi t oraz trening na siłowni). Wyniki analiz pozwoliły m.in. na stwierdzenie różnic istotnych statystycznie pomiędzy poszczególnymi grupami w zakresie ilości spożywanych płynów, odżywek biał-kowych i aminokwasów, środków wspomagających wydolność organizmu oraz słodyczy. Ustalono także najczęstsze błędy żywieniowe popełniane przez ankieto-wanych.

Słowa kluczowe: kwestionariusz żywieniowy, suplementacja diet sportowców, środ-ki wspomagające wydolność ciała.

Key words: nutritional questionnaire, supplementation of sportsmen diets, agents supporting the effi ciency of the body.

Suplementy i odżywki sportowe są dobrym uzupełnieniem diety sportowca, po-nieważ mogą wzbogacać ją o składnik, który jest w niedoborze, albo mogą pokryć zapotrzebowanie na inny składnik – bez wyraźnego zwiększania ilości oraz obję-tości żywności. Są także dobrym uzupełnieniem diety przy braku czasu, podczas podróży i zawodów. Należy jednak pamiętać, że prawidłowo dobrana i zbilanso-wana dieta ma właściwości prozdrowotne, jest podstawą żywienia i nie powinno się jej zastępować suplementami diety. Sportowcy wytrzymałościowi nie powin-ni stosować zarówno diet powin-niskowęglowodanowych, jak i eliminujących produkty zbożowe i owoce, ze względu na ryzyko niedostatecznej podaży węglowodanów, niezbędnych do wykonania treningu z odpowiednią wydajnością oraz do regeneracji organizmu. Zapotrzebowanie na białko u sportowców również ulega zwiększeniu, ponieważ białko bierze udział w regeneracji mięśni i ścięgien. Spożycie tłuszczy powinno wynosić ok. 1 g/kg masy ciała/dobę. Dostarczane produkty powinny za-wierać w swoim składzie niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (1).

* Badania były fi nansowane ze środków na działalność statutową: nr projektu: K/ZDS/006228 BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – LII, 2019, 2, str. 97 – 107

(9)

Nr 2

98 A. Bogunia i współpr.

Sportowcy trenujący siłowo także powinni stosować odpowiednią, ściśle dopaso-waną i zbilansodopaso-waną dietę. Ważną kwestią jest kontrola kaloryczności przyjmowa-nych pokarmów. Udział węglowodanów w dietach takich sportowców jest równie duży co w sportach wytrzymałościowych. Powinny stanowić ok. 40–70% dziennego zapotrzebowania energetycznego (2). Sportowcy uprawiający sporty siłowe mają na celu przeważnie zwiększenie swojej masy mięśniowej, stosując ćwiczenia mocno obciążające organizm i pobudzające reakcje kataboliczne białek. Aby zapobiec prze-trenowaniu i nadmiernemu rozkładowi białek, ich podaż w diecie powinna zostać zwiększona (2). Udział tłuszczów w dostarczaniu energii w diecie sportowca siło-wego jest niewielki. Zależy on od intensywności i długości treningów. Spożywanie suplementów tłuszczowych nie jest wskazane. Najlepiej dostarczać odpowiednią ilość tłuszczy w diecie w postaci takich produktów jak oleje roślinne, ryby, masło czy też orzechy (2).

Praca miała na celu przebadanie sposobu odżywiania oraz suplementacji diety u osób uczestniczących w treningach wytrzymałościowych oraz siłowych, obejmu-jących: bieganie, taniec, trening funkcjonalny (lub crossfi t) oraz trening na siłowni.

MATERIAŁ I METODY

W badaniu, mającym charakter ankietowy, wzięło udział 120 osób trenujących wytrzymałościowo – bieganie (30 osób) lub taniec (30 osób) oraz trenujących siło-wo – treningi funkcjonalne lub crossfi t (30 osób) albo biorących udział w treningach na siłowni (30 osób). Badanie zostało przeprowadzone wiosną 2018 r. (marzec – maj). Każda z badanych osób wypełniła ankietę w wersji papierowej. Ankieta skła-dała się z kwestionariusza osobowego, 37 pytań oraz 24-godzinnego wywiadu ży-wieniowego. Kwestionariusz osobowy miał na celu zgromadzenie podstawowych parametrów antropometrycznych, informacji na temat typu treningu z wyróżnieniem konkretnej dyscypliny, roku rozpoczęcia systematycznych treningów i ich częstotli-wości. Kolejne pytania dotyczyły oceny stanu psychicznego, fi zycznego oraz sposo-bu odżywiania. Następna część ankiety dotyczyła preferencji żywieniowych a także obróbki kulinarnej stosowanej przez ankietowanych. Kwestionariusz składał się za-równo z pytań zamkniętych, w których ankietowani udzielali odpowiedzi jednokrot-nego bądź wielokrotjednokrot-nego wyboru, jak i z pytań otwartych. Ostatnia część ankiety poświęcona została suplementacji – uczestnicy badań deklarowali czy suplementują swoją dietę, i z jakich powodów, jak często to robią oraz kto doradza im w wy-borze określonego suplementu. Ostatnie pytanie miało formę tabeli z wybranymi suplementami diety, w której ankietowani określali częstotliwość przyjmowanych preparatów (stale, okresowo bądź nigdy). Dodatkowo, z każdą z badanych osób przeprowadzono 24-godzinny wywiad żywieniowy, w którym zanotowano orien-tacyjną masę spożytych produktów, ilości spożywanych słodzonych napojów oraz porę przyjmowanych posiłków. Posiłki były podzielone na dania główne (śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek i kolację) oraz podjadanie. Do stabelaryzowania wyników ankiet użyty został arkusz kalkulacyjny Microsoft Offi ce Excel, a do ana-lizy 24-godzinnych wywiadów żywieniowych został wykorzystany program Diet 5D (Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, 2011). Uzyskane wyniki zostały

(10)

Nr 2 Sposób odżywiania u osób uczestniczących w treningach wytrzymałościowych 99 porównane z aktualnie obowiązującymi normami (3). W procedurze walidowania kwestionariusza wzięło udział 20 osób, dwukrotnie wypełniając formularz, w od-stępie co najmniej 7 dni. Walidacja kwestionariusza została wykonana poprzez analizę powtarzalności odpowiedzi (procent powtarzalnych odpowiedzi w stosun-ku do wszystkich odpowiedzi) oraz obliczenie współczynnika korelacji rangowej gamma dla wyników dwukrotnych odpowiedzi na każde pytanie. Za próg akceptacji powtarzalności przyjęto 80%.

Różnice pomiędzy wartościami średnimi dla parametrów o rozkładzie normalnym zostały zbadane testem ANOVA lub testem Welcha, w zależności od spełnionych warunków stosowalności tych testów. Test Levene’a został użyty do oszacowania równości wariancji w porównywanych grupach. Istotność różnic median dla para-metrów o rozkładzie różnym od normalnego sprawdzono testem nieparametrycz-nym Kruskala-Wallisa, a jego wyniki zostały zweryfi kowane testem Dunna, który jest testem wielokrotnych porównań dla tego testu.

Statystyczną istotność związków (współwystępowania cech) pomiędzy zmien-nymi dychotomiczzmien-nymi, kategoryzującymi oraz wielokrotnych odpowiedzi,

zba-dano za pomocą testu Chi2 _(χ2_{) Pearsona największej wiarygodności. Miarę siły}

związków pomiędzy tymi cechami określano używając współczynnika Φ (Phi) Yule’a. Związki pomiędzy zmiennymi w tabelach 2×2 zostały przebadane dokład-nym testem Fishera. Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą programu STATISTICA PL v.12 (StatSoft, Tulsa, USA) oraz programu GraphPad Prism v.3.02 (GraphPad Software, San Diego, USA). Jako krytyczny poziom istotności przyjęto p = 0,05.

WYNIKI I ICH OMÓWIENIE

Przebadanych zostało 120 osób, wśród których 88 osób miało 18-30 lat oraz 32 osoby mające 30 lat i powyżej. Wśród badanych osób 63,3% stanowiły kobiety. U trzech osób odnotowano BMI (Wskaźnik Masy Ciała, ang. Body Mass Index)

poniżej 18 kg/m2_{, 93 osoby miało prawidłową wartość BMI (18,5–25 kg/m}2_),

nato-miast 24 osoby miały BMI powyżej 25 kg/m2_{. Spośród 120 zbadanych osób 42,5%}

trenowało do 3 lat, 48,3% trenowało od 4 do 10 lat, natomiast 9,17% powyżej 11 lat. Ankietowani zostali spytani co jest celem/głównym motywem ich treningów. Największy odsetek badanych (36,7%) zadeklarował „pasję” jako cel treningów.

Specjalną dietę stosowało 21,7% ankietowanych. Deklarowane diety były kon-struowane w oparciu o własną wiedzę, literaturę naukową bądź przy pomocy trenera/dietetyka. Ankietowani deklarowali stosowanie diet wegańskich, wegeta-riańskich, wysokobiałkowych, bezglutenowych, bezlaktozowych, zbilansowanych, niskowęglowodanowych, owocowo-warzywnych, diet o niskim indeksie glikemicz-nym oraz diet redukcyjnych. Ankietowani zapytani o ilość spożywanych w ciągu dnia posiłków deklarowali spożycie od 2 do 6 posiłków. Dwa posiłki dziennie spożywało 2,5% badanych, trzy posiłki 12,5%, cztery posiłki 41,7%, 5 posiłków 36,7%, a 6 posiłków 6,7%. Osiemdziesiąt osób (66,7%) dojadało między posiłka-mi. Największy odsetek spożycia alkoholu odnotowano w grupie tancerzy i wyno-sił on 90%, najmniejszy zaś wśród osób trenujących na wyno-siłowni (73%). Spożycie

(11)

Nr 2

do 2 dm3_{płynów dziennie zadeklarowało 86,7% tancerzy oraz 80,0% biegaczy.}

Natomiast w grupie ćwiczącej siłowo taką ilość płynów spożywało 53,3% osób uczęszczających na treningi funkcjonalne oraz 50% osób ćwiczących na siłow-ni. Pozostałe osoby spożywały więcej płynów. Spożycie odpowiedniej ilości płynów ma kluczowe znaczenie dla zawodnika, ponieważ podczas

intensyw-nego treningu dochodzi do utraty ok. 1–1,5 dm3_{wody na godzinę, co wpływa}

niekorzystnie na zdolności wysiłkowe organizm, i może zaburzyć sprawne jego funkcjonowanie (2).

Sportowcy wszystkich grup na co dzień najczęściej używali tłuszczu roślinnego. W grupie tancerzy odsetek osób używających tłuszczu roślinnego wynosił 83,3%, w grupie biegaczy oraz osób trenujących na siłowni 73,3%, a w grupie osób uczęsz-czających na treningi funkcjonalne 76,7%. W grupie osób trenujących funkcjonalnie największy odsetek (46,7% badanych tej grupy) spożywał owoce 4–6 razy w ty-godniu, podobnie jak w grupie tancerzy (36,7%). W grupie osób ćwiczących na si-łowni największy odsetek (33,3%) spożywał owoce 2–3 razy w tygodniu, natomiast w grupie biegaczy (43,3%) codziennie. Warzywa były spożywane przez większość grup najczęściej codziennie. Największy odsetek sportowców spożywał mięso 4–6 razy w tygodniu: 40,0% osób trenujących funkcjonalnie, 56,7% osób ćwiczących na siłowi, 36,7% biegaczy oraz 46,7% tancerzy.

Największy odsetek osób stosujących środki wspomagające wysiłek fi zyczny stwierdzono dla sportowców ćwiczących na siłowni, i wynosił on 56,7% (u męż-czyzn w tej grupie był równy 67%). Jeszcze wyższy odsetek odnotowano wśród mężczyzn uprawiających bieganie (73%) (tab. I). Podobny wynik (79%) podano w pracy Kurylas i współpr. (4) w przypadku mężczyzn podejmujących rekreacyj-ną aktywność fi zyczrekreacyj-ną na siłowni i motywowanych głównie potrzebą uzupełnie-nia diety, zwiększeuzupełnie-nia masy mięśniowej oraz redukcji tkanki tłuszczowej. Nieco niższy odsetek (67,5%) stwierdziła Zalewska-Puchała i współpr. (5) u mężczyzn uprawiających trening siłowy, w większości zadowolonych ze swojego wyglą-du. Natomiast najmniejszy odsetek osób stosujących takie środki w niniejszych badaniach stwierdzono dla grupy tancerzy (30,0%). Do najczęściej stosowanych suplementów diety w grupie osób biorących udział w treningach funkcjonalnych oraz ćwiczących na siłowni należały pojedyncze składniki mineralne (np. żelazo, potas, magnez, wapń, inne). Podobnie w grupie osób trenujących bieganie, które jednak, w równym stopniu, spożywały pojedyncze witaminy. Do najczęściej stoso-wanych suplementów diety w grupie osób trenujących taniec należały pojedyncze witaminy. Stosowanie wymienionych suplementów przez osoby uprawiające sport, w celu zwiększenia wydolności fi zycznej, wsparcia zdolności treningowych oraz poprawy możliwości adaptacyjnych i regeneracji organizmu po wysiłku, jest

zgod-ne ze światowymi trendami w tej dziedzinie (1, 6, 7).Pomiędzy różnymi grupami

sportowców stwierdzono różnice istotne statystycznie w odniesieniu do ilości nie tylko spożytych środków wspomagających wysiłek fi zyczny, odżywek białkowych, aminokwasów i kreatyny, ale także płynów (w tym także izotonicznych), słodyczy i wyrobów cukierniczych, (tab. I).

Ankietowani zadeklarowali także spożycie innych, rzadziej stosowanych, su-plementów i środków wspomagających wysiłek fi zyczny. Do tej grupy zaliczyli: ashwagandę (wyciąg z tej rośliny jest używany tradycyjnie jako adaptogen w

(12)

me-Nr 2 Sposób odżywiania u osób uczestniczących w treningach wytrzymałościowych 101 T abela I . Spożycie płynów , słodyczy

, środków wspomagających wysiłek fizyczny i innych wybranych środków

, jako odsetek spożycia w badanych

grupach sportowców

T

able I

.

The consumption of fluids, sweets, performance-enhancing substances and other selected products as percent of consumption in st

udied groups of athletes

Płyny , słodycze, środki wspomagające i inne Dyscyplina sportowa Bieganie Taniec T reningi funkcjonalne T reningi na siłowni K n=19 M n=11 K n=25 M n=5 K n=17 M n=13 K n=15 M n=15 Płyny , ponad 2 dm 3 na dobę 11 a,b 36 8 c,d,e,f 20 35 c 62 a,d 40 e 60 b,f

Słodycze i wyroby cukiernicze

100 a,b 91 96 c 80 94 e 54 a,c,d,e 93 d 73 b Środki wspomagające 21 a,b 73 a,c 28 c 40 41 54 47 67 b Odżywki białkowe 32 64 a 20 a,b,c,d 40 62 b 73 c 73 d Aminokwasy 16 a 45 b,c 12 b,e 40 0 c,d,f 15 40 d 53 a,e,f Kreatyna 81 a,b,l 45 a,c,d 0 d,f ,i,k,l 0 g,j 12 h 46 i 13 c,e 60 a,b,e,f ,g,h,j,k K – ko b ie ty , M – m ę ż c z y ź n i, n – l ic z b a o s ó b w g ru p ie , s ta ła d la w s z y s tk ic h a n a liz p re z e n to w a n y c h w n in ie js z e j p ra c y ; t a s a m a l it e ra w g ó rn y m i n d e k s ie w d a n y m w ie rs z u o z n a c z a r ó ż n ic ę i s to tn ą s ta ty s ty c z n ie p o m ię d z y o d p o w ie d n im i g ru p a m i.

(13)

Nr 2

dycynie ajurwedyjskiej (8), tran (olej z wątroby dorsza bogaty w kwasy omega-3 i omega-6 oraz w witaminy A i D) (9), probiotyki (żywe bakterie, które, wpro-wadzone w odpowiednich ilościach, przynoszą korzyści organizmowi gospodarza) (10), kapsułki z octem jabłkowym (środek spożywczy o potencjalnym działaniu antynowotworowym oraz hipotensyjnym) (11), chlorellę (zielona mikroalga bogata w kwasy omega-3, polisacharydy, witaminy i składniki mineralne) (12), prepara-ty na bazie buzdyganka ziemnego (rośliny używanej w medycynie ludowej wielu krajów do leczenia różnych chorób, charakteryzującej się wysokim stężeniem sa-ponin steroidowych) (13) oraz preparaty wg receptury św. Hildegardy (trudne do jednoznacznego sklasyfi kowania mieszanki ziołowe mające służyć do zapobiegania różnym chorobom lub do ich leczenia) (14). Z wyjątkiem probiotyków, zaliczanych do środków pośrednio wspomagających wysiłek fi zyczny, inne środki wymienione powyżej nie są uznawane za skuteczne do osiągnięcia tego celu (6).

Na podstawie analizy sposobu odżywiania przeprowadzonej za pomocą kwestio-nariusza oraz 24-godzinnego wywiadu żywieniowego otrzymano następujące wy-niki: odsetek sportowców z niedostatecznym spożyciem energii wynosił: od 76,9% dla grupy mężczyzn uprawiających treningi funkcjonalne do 100% w przypadku mężczyzn trenujących taniec oraz kobiet trenujących na siłowni i uprawiających treningi funkcjonalne. Niedostateczne spożycie białka stwierdzono w największym odsetku (równym lub powyżej 20%) u mężczyzn trenujących taniec i u kobiet tre-nujących na siłowni. Odsetek niedostatecznego spożycia tłuszczu był powyżej 80% w większości badanych grup, i najwyższy (100%) w grupie kobiet trenu-jących na siłowni. Natomiast odsetek niedostatecznego spożycia węglowodanów był stosunkowo niewielki – dla większości grup osiągnął nawet wartość zerową (tab. II).

Spożycie fosforu niemal we wszystkich grupach było powyżej EAR (średnie zapotrzebowanie, ang. Estimated Average Requirement). Dla innych pierwiastków, odsetek niedostatecznego spożycia w różnych grupach sportowców zawierał się w szerokich granicach – od 0% (różne pierwiastki w różnych grupach) aż do po-nad 90% w przypadku jodu. Jod okazał się pierwiastkiem spożywanym w skraj-nie skraj-niedostatecznym odsetku we wszystkich grupach (50,8%–100%). Mężczyźni uprawiający bieganie byli jedyną grupą, która nie wykazywała niedostatecznego spożycia dla żadnego z pierwiastków, z wyjątkiem jodu oraz wykazywała wystar-czające spożycie (AI, ang. Adequate Intake) potasu w odsetku większym niż 40%. Mężczyźni trenujący na siłowni wyróżniali się najwyższym średnim spożyciem wszystkich pierwiastków, z wyjątkiem jodu (tab. III).

Nie stwierdzono istotnych różnic pomiędzy zbadanymi ośmioma grupami spor-towców (cztery wyżej wymienione grupy podzielone na mężczyzn i kobiety) w przypadku pytań dotyczących chęci zmodyfi kowania swojej codziennej diety, stosowania specjalnej diety, wyraźnej zmiany masy ciała w ciągu ostatnich 12 mie-sięcy, palenia papierosów i spożywania alkoholu, regularności spożywania posiłków i dojadania oraz spożywania typowych środków spożywczych (napoje mleczne, sery białe i żółte, ryby, przekąski). W przypadku odpowiedzi na pytania o stosowanie nielegalnych środków wspomagających wysiłek fi zyczny/stymulujących przyrost masy mięśniowej, preparatów multiwitaminowych i większości innych suplemen-tów również nie stwierdzono istotnych różnic.

(14)

Nr 2 Sposób odżywiania u osób uczestniczących w treningach wytrzymałościowych 103

Ta b e l a II. Odsetek sportowców różnych dyscyplin o niedostatecznej kaloryczności diety i niedostatecznym spo-życiu: białka ogółem, tłuszczu ogółem oraz węglowodanów przyswajalnych. Wartość energetyczna diety z uwzględ-nieniem procentowego udziału energii z poszczególnych składników pokarmowych

Ta b l e II. Percentage of athletes of various sport disciplines with insufficient amounts of energy in their diet and insufficient intake of proteins, fats and available carbohydrates. The energy value of the diet including the percen-tage of energy from respective nutrients

Energia i składniki pokarmowe

Dyscyplina sportowa Płeć Średnie

spożycie Niedo-stateczne spożycie (%) Procent energii (%) Energia (kcal/d) Bieganie K 1804,5 78,9 nie dotyczy M 2715,9 81,8 Taniec K 1590,0 96,0 M 2377,8 100,0 Treningi funkcjonalne K 1728,7 100,0 M 2895,5 76,9 Treningi na siłowni K 1614,6 100,0 M 3146,4 73,3 Białko ogółem (g/d) Bieganie K 90,4 0,0 21,0 M 161,6 0,0 24,8 Taniec K 78,3 12,0 20,2 M 103,5 20,0 17,7 Treningi funkcjonalne K 90,4 23,5 21,3 M 183,0 0,0 27,5 Treningi na siłowni K 93,4 6,7 22,8 M 208,7 0,0 27,2 Tłuszcz ogółem (g/d) Bieganie K 63,0 84,2 30,3 M 89,7 81,8 30,3 Taniec K 56,7 80,0 30,1 M 97,4 80,0 36,0 Treningi funkcjonalne K 58,6 94,1 30,7 M 97,0 69,2 30,7 Treningi na siłowni K 54,7 100,0 29,1 M 114,9 66,7 31,9 Węglowodany przyswajalne (g/d) Bieganie K 217,1 0,0 48,8 M 311,7 0,0 46,0 Taniec K 189,9 4,0 49,7 M 270,2 0,0 46,3 Treningi funkcjonalne K 208,1 5,9 48,0 M 318,9 7,7 41,8 Treningi na siłowni K 185,1 0,0 48,0 M 315,9 0,0 40,9

(15)

Nr 2

Ta b e l a III. Odsetek sportowców różnych dyscyplin o wystarczającym i niedostatecznym spożyciu wybranych składników mineralnych

Ta b l e III. Percentage of athletes of various sport disciplines with sufficient and insufficient intake of selected minerals

Składniki

mineralne Dyscyplina sportowa Płeć

Średnie spożycie Niedo-stateczne spożycie (%) Wystarczające spożycie (%) Sód (mg/d) Bieganie K 2003,2 brak EAR 68,4 M 3326,7 90,9 Taniec K 1599,5 52,0 M 2904,1 80,0 Treningi funkcjonalne K 1582,9 41,2 M 3393,1 84,6 Treningi na siłowni K 1804,9 40,0 M 2536,1 66,7 Potas (mg/d) Bieganie K 3197,8 brak EAR 42,1 M 5149,9 72,7 Taniec K 2592,2 0,0 M 3267,5 0,0 Treningi funkcjonalne K 3555,4 0,0 M 4763,4 0,0 Treningi na siłowni K 2844,6 0,0 M 5106,5 0,0 Wapń (mg/d) Bieganie K 808,7 brak EAR 31,6 M 1059,7 36,4 Taniec K 606,2 16,0 M 876,1 40,0 Treningi funkcjonalne K 577,5 0,0 M 859,2 38,5 Treningi na siłowni K 456,5 0,0 M 931,6 40,0 Fosfor (mg/d) Bieganie K 1701,9 0,0 brak AI M 2606,7 0,0 Taniec K 1331,4 4,0 M 1779,3 0,0 Treningi funkcjonalne K 1543,8 0,0 M 2673,0 0,0 Treningi na siłowni K 1474,4 6,7 M 3253,6 0,0

(16)

Składniki

Średnie spożycie Niedo-stateczne spożycie (%) Wystarczające spożycie (%) Magnez (mg/d) Bieganie K 410,5 26,3 brak AI M 517,9 0,0 Taniec K 307,1 32,0 M 429,9 40,0 Treningi funkcjonalne K 410,1 17,6 M 520,1 23,1 Treningi na siłowni K 330,4 26,7 M 594,6 13,3 Żelazo (mg/d) Bieganie K 12,6 10,5 brak AI M 16,6 0,0 Taniec K 9,8 28,0 M 13,3 0,0 Treningi funkcjonalne K 13,5 5,9 M 15,4 0,0 Treningi na siłowni K 11,5 26,7 M 19,8 6,7 Cynk (mg/d) Bieganie K 11,2 15,8 brak AI M 16,0 0,0 Taniec K 9,0 36,0 M 11,8 40,0 Treningi funkcjonalne K 11,1 5,9 M 16,4 7,7 Treningi na siłowni K 10,6 26,7 M 20,0 6,7 Miedź (mg/d) Bieganie K 1,6 10,5 brak AI M 1,6 0,0 Taniec K 1,1 24,0 M 1,4 0,0 Treningi funkcjonalne K 1,7 5,9 M 1,7 7,7 Treningi na siłowni K 1,3 20,0 M 2,0 6,7 Ta b e l a III. (cd/) Ta b l e III. (cont.)

(17)

Nr 2

Składniki

Średnie spożycie Niedo-stateczne spożycie (%) Wystarczające spożycie (%) Jod (μg/d) B ieganie K 74,4 63,2 brak AI M 109,4 54,5 Taniec K 50,8 88,0 M 68,5 60,0 Treningi funkcjonalne K 55,2 82,4 M 75,9 92,3 Treningi na siłowni K 54,3 93,3 M 73,2 66,7 Mangan (mg/d) Bieganie K 5,6

brak EAR brak AI

M 7,0 Taniec K 4,4 M 5,1 Treningi funkcjonalne K 6,1 M 6,0 Treningi na siłowni K 4,5 M 8,8 WNIOSKI

U większości przebadanych sportowców stwierdzono niedostateczną ilość ener-gii dostarczanej w diecie. Główną przyczyną była niedostateczna ilość tłuszczów w diecie, i – w dużo mniejszym stopniu – białek oraz węglowodanów. Pomimo sto-sowania suplementów diety, znaczny odsetek sportowców wykazywał niedostatecz-ne spożycie większości składników miniedostatecz-neralnych, szczególnie wyraźnie widoczniedostatecz-ne w przypadku jodu, pomimo stosowania w naszym kraju od wielu lat „profi laktyki jodowej” (15). W celu zoptymalizowania swoich diet, sportowcy powinni korzystać z porad profesjonalnych dietetyków.

A. B o g u n i a, P. Z a g r o d z k i, J. K r y c z y k - K o z i o ł, M. K r o ś n i a k ANALYSIS OF NUTRITIONAL HABITS AND DIET SUPPLEMENTATION

IN PEOPLE TRAINING DURABILITY OR STRENGTH S u m m a r y

Introduction: The role of various nutrients and their recommended contribution to the athlete’s diet

is relatively well defi ned. However, real nutritional habits and diet supplementation in non-professional sportsmen is changing quickly and thus is not well examined.

Ta b e l a III. (cd/) Ta b l e III. (cont.)

(18)

Aim: To assess nutritional habits and diet supplementation in four different groups of people

train-ing durability or strength.

Methods: Four groups of subjects: people training running, exercising at the gym, training dance

and people participating in functional or cross fi t training, including the division into women and men, were investigated. In each of the study groups there were 30 people who were examined using a ques-tionnaire and a 24-hour nutritional interview. Data from the quesques-tionnaire were evaluated statistically, while the Diet 5D program (Food and Nutrition Institute) was used to analyze the information obtained from a 24-hour nutritional interview.

Results: Mean whole consumption of energy in all groups was below EAR. Among nutrients, the

consumption of fats was very frequently below EAR. The proteins and carbohydrates consumption was also insuffi cient in some cases, but to a much lesser degree. Statistically signifi cant differences between particular groups in terms of the amount of consumed fl uids, sweets, protein supplements and the agents supporting the effi ciency of the body were observed. Despite relatively wide use of diet supplements among athletes (21%-73%), remarkable percent of them consumed insuffi cient amounts of majority of minerals studied, which was particularly visible in case of iodine (54.5%-93.3% cases below EAR). The male runners consisted the only one group without minerals defi ciency. On the other hand, the group of men exercising at the gym had the highest intake of phosphorus, magnesium, iron, and zinc.

Conclusions: The majority of athletes consumed insuffi cient amounts of energy, mainly because of

insuffi cient contribution of fats in their diets. The amounts of minerals was in the range from insuf-fi ciency to excess. In order to optimize their diets, the athletes should consult their diets with profes-sional dieticians.

PIŚMIENNICTWO

1. Ryan M., Cieślak P.: Dieta sportowców wytrzymałościowych: odżywianie i suplementacja: bieganie, kolarstwo, triatlon, pływanie. Wydawnictwo Helion; Gliwice 2017. – 2. Mizera K., Pilis W.: Znaczenie żywienia w sportach siłowych w różnych fazach ontogenezy człowieka. Med. Sport Pract., 2008; 9(4): 73-74. – 3. Normy żywienia dla populacji Polski. Praca zbior. pod red. M. Jarosza. Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, 2017. – 4. Kurylas A., Kwiatkowska-Pamuła A., Gniza D.: Rodzaj suplementacji oraz motywy jej stosowania u mężczyzn podejmujących rekreacyjną aktywność fi zyczną na siłowni. J. Educ. Health Sport., 2017; 7(1): 84-97. – 5. Zalewska-Puchała J., Rusin K., Majda A.: Postrzeganie własnego ciała przez mężczyzn uprawiających trening siłowy zażywających preparaty wspomagające. Probl. Hig. Epidemiol. 2015; 96(4): 800-807. – 6. Maughan R.J. et al.: IOC consensus statement: dietary supplements and the high-performance athlete. Br. J. Sports Med., 2018; 52(7): 439-455. – 7. Kerksick

C.M. et al.: ISSN exercise and sports nutrition review update: research and recommendations. J. Int.

Soc. Sports Nutr., 2018; 15(1): 38. – 8. Gannon J.M., Brar J., Rai A., Chengappa K.N.R.: Effects of a standardized extract of Withania somnifera (Ashwagandha) on depression and anxiety symptoms in persons with schizophrenia participating in a randomized, placebo-controlled clinical trial. Ann. Clin. Psychiatry, 2019; 31(2): 123-129. – 9. Conus N., Burgher-Kennedy N., van den Berg F., Kaur Datta G.: A randomized trial comparing omega-3 fatty acid plasma levels after ingestion of emulsifi ed and non-emulsifi ed cod liver oil formulations. Curr. Med. Res. Opin., 2019; 35(4): 587-593. – 10. Behnsen J.,

Deriu E., Sassone-Corsi M., Raffatellu M.: Probiotics: properties, examples, and specifi c applications.

Cold Spring Harb. Perspect. Med., 2013; 3(3): a010074.

11. Abe K., Kushibiki T., Matsue H., Furukawa K., Motomura S.: Generation of antitumor active neutral medium-sized alpha-glycan in apple vinegar fermentation. Biosci. Biotechnol. Biochem., 2007; 71(9): 2124-9. – 12. Panahi Y., Darvishi B., Jowzi N., Beiraghdar F., Sahebkar A.: Chlorella vulgaris: a multifunctional dietary supplement with diverse medicinal properties. Curr. Pharm. Des., 2016; 22(2): 164-73. – 13. Hashim S., Bakht T., Marwat B.K., Jan A.: Medicinal properties, phytochemistry and pharmacology of tribulus terrestris l. (zygophyllaceae). Pak. J. Bot., 2014; 46(1): 399-404. – 14. Kania

M., Baraniak J., Derebecka N., Mrozikiewicz P.: Ziołolecznictwo i zalecenia żywieniowe według św.

Hildegardy z Bingen. Cz. I. Post. Fitoterapii, 2012; 2: 124-129. – 15. Zagrodzki P., Ochab E., Bartyzel

M., Huk D.: Efektywność profi laktyki jodowej w Krakowie na przykładzie trzech grup wiekowych

kobiet – badania pilotowe. Cz. I. Stężenie jodu w moczu. Bromat. Chem. Toksykol., 2008; 41(4): 323-327. Adres: 30-688 Kraków, ul. Medyczna 9.

(19)

Krzysztof Durkalec-Michalski 1,2_{, Natalia Główka}1_{, Paulina Nowaczyk}1_,

Katarzyna Mendowska1_{, Aleksandra Grygiel}1

OCENA WPŁYWU SUPLEMENTACJI KOFEINĄ NA SPECYFICZNE ZDOLNOŚCI WYSIŁKOWE U ZAWODNIKÓW JUDO –

BADANIE PILOTAŻOWE

1_{Zakład Dietetyki, Instytutu Żywienia Człowieka i Dietetyki,}

Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Kierownik: dr hab. Małgorzata Woźniewicz

2_{Zakład Żywności i Żywienia,}

Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu Kierownik: dr hab. Joanna Karolkiewicz

Caffeine supplementation seems to be valuable in combat sports, where efforts are characterized by intermittent high-intensity exercises. The purpose of the study was to evaluate the effect of acute caffeine dosage on specifi c exercise performance in selected group of trained judo athletes. The results indicated that generally recommended dosages of caffeine may not be suffi cient for combat sports athletes.

Słowa kluczowe: kofeina, judo, wydolność fi zyczna, test specjalnej sprawności fi -zycznej w judo, częstość skurczów serca.

Key words: caffeine, judo, physical performance, Special Judo Fitness Test, heart rate.

W sporcie wyczynowym można zaobserwować szerokie rozpowszechnienie stosowania suplementów diety, głównie w celu zwiększenia wydolności fi zycznej, wsparcia zdolności treningowych oraz poprawy możliwości adaptacyjnych i regene-racji (1). Stosunkowo niewiele suplementów diety odznacza się jednak faktycznym i korzystnym oddziaływaniem na organizm sportowca. Zgodnie z wytycznymi Mię-dzynarodowego Komitetu Olimpijskiego (1) jednym ze związków o potwierdzonym naukowo oddziaływaniu ergogenicznym jest kofeina (1).

Kofeina znajduje się w wielu produktach spożywczych: kawie, herbacie, napo-jach energetyzujących czy suplementach, takich jak guarana (2). Związek ten jest efektywnie wchłaniany w przewodzie pokarmowym i metabolizowany w wątrobie (3). Stężenie kofeiny we krwi wzrasta po ok. 15–45 min po spożyciu, natomiast jej szczytowe stężenie jest osiągane po ok. 60 min (15–120 min) (3, 4). Istnie-je szereg potencjalnych szlaków oddziaływania suplementacji kofeiną na wyniki sportowe (1–6). Mechanizmem uznawanym za kluczowy wydaje się być bloko-BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – LII, 2019, 2, str. 108 – 113

(20)

Nr 2 Wpływ suplementacji kofeiną na zdolności wysiłkowe u zawodników judo 109 wanie receptorów adenozyny (5). Kofeina moduluje również aktywność central-nego układu nerwowego (5). Co więcej, może zwiększać potencjał jonów wap-niowych uwalnianych z retikulum sarkoplazmatycznego (3). Poprawia również czujność, nastrój, funkcje poznawcze i zdolności podejmowania decyzji, a także zmniejsza subiektywne odczuwanie zmęczenia (RPE) oraz zwiększa częstość skur-czów serca (HR) (1–6). International Society of Sports Nutrition wskazuje, że er-gogeniczne korzyści stosowania kofeiny w sporcie obserwowane są w dawkach

3–6 mg·kg–1_{na 60 min (a nawet już 15–30 min) przed rozpoczęciem wysiłku fi}

-zycznego (6).

Wszystkie wspomniane korzystne efekty suplementacji kofeiną wydają się cenne szczególnie w sportach walki, gdzie wysiłki odznaczają się wysoką intensywnością (4). Jedną z najpopularniejszych dyscyplin olimpijskich w tej grupie konkuren-cji jest judo. Zawodnicy tej dyscypliny sportu charakteryzują się dużą mocą, siłą, szybkością i wytrzymałością mięśniową, a także zwinnością i koordynacją ruchową (7). Warto wziąć pod uwagę fakt, że w trakcie zawodów judocy biorą najczęściej udział w 5–7 walkach, z których każda może trwać do 4 min (7). Wpływa to na pojawienie się znaczącego zmęczenia psychofi zycznego, zmniejszającego efektyw-ność wysiłkową.

Pomimo licznych prac weryfi kujących znaczenie interwencji żywieniowych i su-plementacji w sportach walki, stosunkowo niewielu badaczy analizowało wpływ stosowania suplementacji kofeiną na specyfi czne zdolności wysiłkowe, zwłaszcza w judo. Z tego względu celem niniejszej pracy była ocena wpływu doraźnej

suple-mentacji kofeiny w dawce 6 mg·kg–1_{na specyfi czne zdolności wysiłkowe i}

aktyw-ność w walce, w wybranej grupie wytrenowanych zawodników judo. MATERIAŁ I METODY

Grupę badaną stanowiło 13 wytrenowanych judoków w wieku 18–26 lat. Ba-dania przeprowadzono w standardzie randomizowanych, kontrolowanych placebo

badań krzyżowych z podwójnie ślepą próbą. Zawodnikom podawano 6 mg·kg−1

kofeiny i/lub placebo 60 min przed wysiłkami testowymi. Próby czynnościowe wykonano w oparciu o test specyfi cznej sprawności fi zycznej w judo (SJFT), po którym analizowano aktywność zawodników (liczba ataków) w trakcie trzech 4-mi-nutowych walk sparingowych (Randori). W trakcie badań rejestrowano także HR i RPE z wykorzystaniem skali Borga. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu (nr 293/17). Zgodność

rozkładu danych z rozkładem normalnym zweryfi kowano testemShapiro-Wilka.

Po-równanie wielu grup w przypadku zmiennych o rozkładzie zgodnym z normalnym przeprowadzono z wykorzystaniem jednoczynnikowej analizy wariancji (ANOVA) i porównań post-hoc (Test Tukeya). W przypadku zmiennych o rozkładzie odbie-gającym od normalnego zastosowano ANOVĘ Friedmana i porównania w parach z wykorzystaniem testu kolejności par Wicoxona. Analizy statystyczne przeprowa-dzono z wykorzystaniem programu Statistica 13.3 (StatSoft Inc., Tulsa, OK, USA). Przyjęto poziom istotności α=0,05.

(21)

Nr 2

110 K. Durkalec-Michalski i współpr.

Analiza uzyskanych wyników nie wykazała istotnego wpływu podaży 6 mg·kg–1

kofeiny na zmianę liczby rzutów w trzech następujących po sobie rundach SJFT, a także HR bezpośrednio po oraz 1 min od zakończenia SJFT (tab. I). Nie wykazano także wpływu kofeiny na liczbę ataków w trakcie 3 walk sparingowych (tab. I). Ocena wyników testu rzutowego SJFT odpowiednio w obrębie rund 1–3 wskazała

jednak, po suplementacji 6 mg·kg–1_{kofeiny, w porównaniu do wartości}

wyjścio-wych, na większą (p=0,03) liczbę rzutów w rundzie 1. Co więcej, po suplementacji

6 mg·kg–1_{kofeiny, w porównaniu do grupy przyjmującej placebo, stwierdzono także}

wyższą (p=0,03) liczbę ataków w drugiej walce (tab. I).

Ta b e l a I. Podsumowanie wyników w całej grupie sportowców Ta b l e I. Summary of results in the whole group of athletes

Baseline 6 mg·kg–1 _Placebo _p SJFT – runda 1 SJFT – runda 2 SJFT – runda 3 p Suma rzutów SJFT HR bezpośrednio po SJFT HR po 1 minucie po SJFT Walka 1 Walka 2 Walka 3 p Suma walk 5,5 ± 0,5Aa 10,3 ± 1,0b 9,8 ± 1,0b 0,00002 25,7 ± 2,1 178 ± 13,0 132 ± 15,7 12,3 ± 3,0 12,5 ± 2,8AB 12,5 ± 2,1 0,96 37,3 ± 6,1 6,1 ± 0,5Ba 10,6 ± 0,9b 10,2 ± 1,2b 0,00001 26,9 ± 2,3 185 ± 11,3 139 ± 16,6 13,2 ± 5,2 14,3 ± 3,2B 13,8 ± 4,5 0,66 41,3 ± 10,8 5,8 ± 0,6ABa 10,7 ± 0,6b 9,8 ± 1,0c 0,00001 26,3 ± 1,8 175 ± 16,3 130 ± 14,8 12,1 ± 3,4 12,2 ± 2,3A 12,7 ± 3,6 0,79 37,0 ± 7,4 0,03 0,31 0,41 0,04 0,19 0,09 0,60 0,03 0,51 0,06 abc_{– różne oznaczenia literowe odnoszą się do statystycznie istotnych różnic między SJFT rundy 1, 2, 3, p<0,05;} ABC_{– różne oznaczenia literowe odnoszą do statystycznie istotnych różnic między wynikami uzyskanymi w różnych}

terminach badawczych (baseline, kofeina, placebo), p<0,05

abc_{– different letter designations refer to statistically significant differences between SJFT rounds 1, 2, 3, p<0,05;} ABC_{– different letter designations refer to statistically significant differences between results obtained at different}

study periods (baseline, caffeine, placebo), p<0.05

Istnieje stosunkowo niewiele badań oceniających wpływ podaży kofeiny na wy-dolność fi zyczną i zdolności wysiłkowe w judo. Astley i współpr. (8) w badaniu

młodych judoków zaobserwowali, że suplementacja 4 mg·kg–1_{kofeiny wpływa na}

zwiększenie liczby rzutów w SJFT (w porównaniu do placebo). Jednocześnie,

Lo-pes-Silva i współpr. (9) oraz Felippe i współpr. (10) w badaniach dorosłych judoków

nie zaobserwowali znaczącego związku pomiędzy suplementacją 6 mg·kg–1

kofe-iny a liczbą rzutów w SJFT. Warto jednak wspomnieć, że rozbieżności pomiędzy wskazanymi powyżej pracami mogły wynikać z nieco odmiennych aspektów me-todologicznych. Ponadto, istnieją także badania weryfi kujące wpływ suplementacji

5 mg·kg–1_{kofeiny u zawodników judo (11, 12), w których jednakże wykorzystano}

inne testy wydolnościowe, aniżeli te przyjęte w niniejszej pracy. Co więcej, badania dotyczące suplementacji kofeiny w innych dyscyplinach sportów walki również wykazują niejednoznaczne wyniki (4). Do chwili obecnej zaledwie w jednej pracy weryfi kowano wpływ kofeiny na liczbę ataków w walce judo. W pracy tej nie

(22)

Nr 2 Wpływ suplementacji kofeiną na zdolności wysiłkowe u zawodników judo 111 obserwowano jednak wpływu suplementacji kofeiną na aktywność w trakcie walki (11]) Wcześniejsze badania nie wykazały również wpływu suplementacji kofeiną na wartości HR u zawodników judo (8, 9). Biorąc natomiast pod uwagę RPE, badanie

Felippe i współpr. (10) nie stwierdzono wpływu suplementacji kofeiną na istotną

zmianę wartości tego wskaźnika, jednak badania Lopes i współpr. (8) oraz Astley i współpr. (9) wykazały znamienne zmniejszenie stopnia RPE.

Analizując wyniki niniejszej pracy pod kątem codziennego spożywania produk-tów zawierających kofeinę, uwagę zwracają obserwacje wskazujące, że zwyczajo-we stosowanie tego typu produktów wydaje się zmniejszać ergogeniczny potencjał podawanej dawki na specyfi czne zdolności wysiłkowe oraz aktywność w walce. Z kolei, w grupie niestosującej na co dzień kofeiny można zaobserwować różnice w sumie i średniej liczby rzutów w SJFT oraz w HR po 1 minucie po SJFT w za-leżności od suplementowanej dawki kofeiny (ryc. 1, ryc. 2).

Wydaje się jednak, że brak jest w chwili obecnej innych badań wpływu zwycza-jowego spożycia kofeiny na efektywność suplementacji kofeiną w sportach walki, co uniemożliwiło odniesienie uzyskanych wyników do danych literaturowych.

Ryc. 1. Suma i średnia liczby rzutów w 3 kolejnych SJFT u sportowców niespożywających na co dzień kofeiny.

abc_{– różne oznaczenia literowe odnoszą się do statystycznie istotnych różnic między wynikami}

uzyska-nymi w różnych terminach badawczych (baseline, kofeina, placebo), p<0,05.

Fig. 1. Total and mean number of throws in 3 consecutive SJFTs in athletes who do not consume caffeine on a daily basis.

abc_{– different letter designations refer to statistically signifi cant differences between results obtained at}

(23)

Nr 2

112 K. Durkalec-Michalski i współpr.

Ryc. 2. HR bezpośrednio po i 1 minutę po SJFT u sportowców niespożywających na co dzień kofeiny.

abc_{– różne oznaczenia literowe odnoszą się do statystycznie istotnych różnic między wynikami}

uzyska-nymi w różnych terminach badawczych (baseline, kofeina, placebo), p<0,05.

Fig. 2. HR immediately after and 1 minute after SJFT in athletes who do not consume caffeine on a daily basis.

abc_{– different letter designations refer to statistically signifi cant differences between results obtained at}

different study periods (baseline, caffeine, placebo), p<0,05.

WNIOSKI

1. Suplementacja wytrenowanych judoków dawką 6 mg·kg−1_{kofeiny nie}

wy-kazała ergogenicznego wpływu na specyfi czne zdolności wysiłkowe i aktywność w walce.

2. Istotnym determinantem dotyczącym ergogenicznego działania kofeiny może być zwyczajowe stosowanie (lub nie) produktów zawierających kofeinę.

3. Istnieje konieczność prowadzenia dalszych badań w zakresie oszacowania optymalnej dawki kofeiny, która odznaczałaby się znaczącym wpływem ergoge-nicznym.

K. D u r k a l e c - M i c h a l s k i, N. G ł ó w k a, P. N o w a c z y k, K. M e n d o w s k a, A. G r y g i e l

EVALUATION OF THE EFFECT OF CAFFEINE SUPPLEMENTATION ON SPECIFIC EXERCISE PERFORMANCE OF JUDO ATHLETES – A PILOT STUDY

S u m m a r y

Introduction: Caffeine supplementation in combat sports may be benefi cial for the ability to perform

(24)

Nr 2 Wpływ suplementacji kofeiną na zdolności wysiłkowe u zawodników judo 113

Aim: Having regard to the ergogenic effect of caffeine, the purpose of this study was to evaluate

the effect of acute pre-exercise caffeine dosage, on changes in specifi c exercise abilities and combat activity in a selected group of trained judo athletes.

Material and methods: In the standard of randomized double-blind placebo-controlled crossover

trials, 13 trained judoists were supplemented with 6 mg·kg−1 _{of caffeine and placebo within 60 min}

before exercise tests. Functional performance tests were performed based on the Special Judo Fitness

Test (SJFT), after which athletes combat activity (number of attacks) during three 4-minutes sparring

combats was analyzed. In the course of the study, heart rate (HR) and rating of perceived exertion measured by the Borg scale were also registered.

Results: Statistical analysis of studied indices showed signifi cant differences (p<0.05) only in the

fi rst round of SJFT before and after 6 mg·kg−1 _{of caffeine supplementation (6.1 vs 5.5 throws) and in}

the activity during the second combat between caffeine supplementation and placebo treatment (14.3 vs 12.2 attacks). Moreover, in the group of caffeine non-consumers analysis showed signifi cant diffe-rences before and after caffeine supplementation in total and mean a number of throws in SJFT and in HR after 1 minute, after SJFT.

Conclusions: In conclusion, pre-exercise 6 mg·kg−1_{caffeine supplementation in trained judo athletes}

did not show ergogenic effect on specifi c exercise abilities and combat activity. Habitual use of products containing caffeine may also be a substantial determinant concerning the ergogenic effect of caffeine.

PIŚMIENNICTWO

1. Maughan RJ et al: IOC consensus statement: dietary supplements and the high-performance athlete. Br J Sports Med, 2018; 52(7): 439-455. – 2. Kerksick CM et al: ISSN exercise & sports nu-trition review update: research & recommendations. J. Int. Soc. Sports Nutr, 2018; 1; 15(1): 38. – 3.

Magkos, F., Kavouras: Caffeine use in sports, pharmacokinetics in man, and cellular mechanisms of

action. Crit. Rev. Food Sci. Nutr, 2005; 45(7-8): 535-562. – 4. López-González LM et al: Acute caffeine supplementation in combat sports: a systematic review. J. Int. Soc. Sports Nutr, 2018; 29; 15(1): 60. – 5. Sökmen B et al: Caffeine use in sports: considerations for the athlete. J. Strength Cond Res, 2008; 22(3): 978-86. – 6. Goldstein ER et al: International Society of Sports Nutrition position stand: caffeine and performance. J. Int. Soc.Sports Nutr. 2010; 27; 7(1): 5. – 7. Franchini E et al: Physiological profi les of elite judo athletes. Sports Med, 2011; 1; 41(2): 147-66. – 8. Astley C et al: Acute caffeine ingestion on performance in young judo athletes. Pediatr Exerc Sci. 2017; 29(3): 336-340. – 9. Lopes-Silva J et

al: Caffeine ingestion after rapid weight loss in judo athletes reduces perceived effort and increases

plasma lactate concentration without improving performance. Nutrients. 2014; 6(7): 2931-2945. – 10.

Felippe LC et al: Separate and combined effects of caffeine and sodium-bicarbonate intake on judo

performance. Int. J. Sports Physiol Perform, 2016; 11(2): 221-226.

11. Saldanha da Silva A et al: Can caffeine intake improve neuromuscular and technical-tactical performance during judo matches? J. Strength Cond Res. 2018; 32(11): 3095-3102. – 12. Souissi M et

al: Effects of time-of-day and caffeine ingestion on mood states, simple reaction time, and short-term

maximal performance in elite judoists. Biol. Rhythm Res, 2013; 44(6): 897-907. Adres: 60-637 Poznań ul. Wojska Polskiego 28

(25)

Małgorzata Więch, Ewa Kawiak-Jawor1_{, Marta Barańska}2_{, Halina Weker}

ŻYWIENIE KOBIET W CIĄŻY

W ODNIESIENIU DO AKTUALNYCH ZALECEŃ

Zakład Żywienia,

Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: prof. nadzw. dr hab. n. med. H. Weker

1_{Katedra Zdrowia Publicznego,}

Uniwersytet Medyczny w Lublinie Kierownik: prof. dr hab. n. med. T. Kulik

2_{Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej,}

Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: dr hab. n. społ. G. Kmita

Oceniono sposób żywienia, poprzez zidentyfi kowanie wzorów żywienia, kobiet w II i III trymestrze ciąży, w odniesieniu do ich stanu odżywienia przed ciążą. W wyniku przeprowadzonej analizy skupień wyodrębniono trzy wzory żywienia, które określono jako: dieta jogurtowo-zbożowo-mięsna (wzór żywienia 1), dieta serowo-owocowo-warzywna (wzór żywienia 2) oraz dieta mleczno-zbożowo--cukrowa (wzór żywienia 3).

Słowa kluczowe: żywienie, ciąża, wzory żywienia. Key words: nutrition, pregnancy, dietary patterns.

Właściwy sposób żywienia kobiety w okresie ciąży ma wpływ na jej stan od-żywienia, a także przebieg ciąży oraz zdr owie dziecka, zarówno w jego życiu pło-dowym jak i w okresie dzieciństwa, a także w wieku dojrzałym. Zgodnie z teorią programowania metabolicznego niekorzystne warunki środowis kowe, w tym ży-wieniowe, związane z niedoborem lub nadmiarem składników odżywczych w życiu płodowym mogą powodować zmiany w budowie, metabolizmie i funkcjonowaniu organizmu dziecka, w efekcie zwiększając ryzyko rozwoju chorób dietozależnych (1–6). Niedożywienie matki może przyczyniać się do zmniejszenia masy łożyska powodując jego dysfunkcję, a co za tym idzie zaburzenia wzrastania wewnątrz-macicznego, niskiej urodzeniowej masy ciała dziecka i przedwczesnego porodu. Natomiast nadwaga i otyłość może sprzyjać między innymi występowaniu nadci-śnienia tętniczego, cukrzycy ciężarnych, infekcjom dróg moczowych, makrosomii u dziecka i porodowi zabiegowemu. Dlatego ważne jest monitorowanie w okre-sie ciąży przyrostów masy ciała zależnie od wskaźnika masy ciała przed ciążą (7–10).

(26)

Nr 2 Żywienie kobiet w ciąży w odniesieniu do aktualnych zaleceń 115 W obszarze oceny sposobu żywienia coraz większą uwagę zwraca się na wzory żywienia różnych grup populacyjnych. Wzory żywienia (ang. dietary patterns, DPs) defi niowane są jako zespół wielu charakterystycznych, wspólnie występujących cech opisujących odżywianie ludzi. Cechy te mogą określać rodzaj i ilość składni-ków pokarmowych, żywności czy grup produktów, częstość spożywania posiłskładni-ków, preferencje pokarmowe czy unikanie określonej żywności. Analiza wzorów żywie-nia kobiet w ciąży może być alternatywnym i uzupełżywie-niającym podejściem w ocenie zależności między dietą, a stanem ich odżywienia powiązanym z rozwojem dziecka (11–14).

Celem pracy była ocena sposobu żywienia, poprzez zidentyfi kowane wzory ży-wienia, kobiet w II i III trymestrze ciąży w odniesieniu do ich stanu odżywienia przed ciążą, określonego poprzez wskaźnik masy ciała BMI.

MATERIAŁ I METODY

Badanie przeprowadzone zostało w latach 2012–2018 wśród kobiet w okre-sie ciąży, uczestniczek kursów Szkoły Rodzenia prowadzonej w Instytucie Matki i Dziecka. W badaniu wzięły udział 394 kobiety w przedziale 19–40 lat, będące w ciąży pierwszej, pojedynczej, bez powikłań.

Badanie stanu odżywienia kobiet w okresie ciąży przeprowadzono na podstawie cech i wskaźników antropometrycznych takich jak masa ciała (kg), wysokość ciała

(m), wskaźnik masy ciała BMI [kg/m2_{] – masa ciała w kg/(wysokość ciała w m)}2_.

Dane dotyczące masy i wysokości ciała przed ciążą uzyskano z zapisu w ankiecie. Uzyskane dane porównano z zaleceniami amerykańskiego Institute of Medicine (9), które stanowią aktualny standard medyczny.

Badanie sposobu żywienia przeprowadzono na podstawie zapisu jadłospisów z ostatnich 24 godz. zweryfi kowanych przez dietetyka (metoda record/recall) przy użyciu Albumu Fotografi i Produktów i Potraw (IŻŻ) (15).

Wzory żywienia zidentyfi kowano metodą k-średnich na podstawie struktury spo-życia produktów wyłonionych po rozliczeniu zapisu jadłospisu za pomocą programu żywieniowego Dieta 6.

Wiek blisko połowy badanych kobiet (52,3%) mieścił się w przedziale 20–30 lat, a 47,4% w przedziale 30–40 lat. Zdecydowana większość badanych kobiet miała wykształcenie wyższe (87,3%), 11% legitymowało się wykształceniem średnim. Badane kobiety to przede wszystkim mieszkanki dużych miast (93,0%) będące w ciąży pierwszej, pojedynczej, bez powikłań. W II trymestrze ciąży było 35% kobiet, w III trymestrze 65%.

Prawidłowe wartości wskaźnika BMI przed ciążą odnotowano u 76,1% badanych

kobiet, u 10,5% wskaźnik BMI wynosił poniżej 18,5 kg/m2_{, a u 13,3% badanych}

stwierdzono przed ciążą nadmiar masy ciała, w tym u 10,7% nadwagę, a u 2,6% otyłość.