A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZTA ŁC EN IE PO LO N ISTY CZN E CU D ZO Z IE M C Ó W 7/8, 1996
Grzegorz Rudziński
BADANIE TEKSTÓW NAUKOWYCH W KONTEKŚCIE KSZTAŁCENIA SPECJALISTYCZNEGO CUDZOZIEMCÓW
W prakty ce dydaktycznej Studium Języka Polskiego dla Cudzoziem ców w Uniwersytecie Łódzkim kształcenie specjalistyczne zagranicznej m łodzieży ro zw arstw ia się na dwie sfery: kształcenie językow e, realizow ane n a lekcjach określanych w rozkładzie zajęć jak o język polski i kształcenie przedm iotow e - ja k zwykliśmy określać zajęcia z m atem atyki, biologii, chem ii, fizyki, geografii, h istorii, filozofii i wiedzy o Polsce. P rzedm ioty k ieru n ko w e w poszczególnych grupach studentów p ro w adzo ne są w różnych zesta-wieniach zależnych od profilu edukacji danej grupy. M oje dośw iadczenia k o n ce n tr u ją się n a zjaw iskach, ja k ie za ch o d z ą w p ro cesie k ształcen ia w gru pach politechnicznych1. W spom niane rozw arstw ienie kształcenia n a stępuje tu w drugim tygodniu nauczan ia, gdy ro zpo czyna się ku rs m a -tem atyk i. Rozwarstwienie to nie jest oczywiście przejawem opozycyjnego roz um ien ia zad ań d ydakty czny ch. Z a ró w n o zajęcia z język a p olskiego, ja k i z przedm iotów kierunkow ych m ają n a celu językow e i m erytoryczne p rzy g oto w an ie słu chacza cud zoziem ca do przyszłych studiów . R ó żnica m iędzy nim i jest wyłącznie ilościowa i polega n a innym rozłożeniu ak centów w sam ym kształceniu. W szak po lon ista nie ogran icza się d o kształcenia znajom ości języ ka, ale przekazuje też wiedzę o Polsce i P olak ach (bez k tó rej d arem ne byłyby p ró by pełnego o p ano w ania naszej pragm astylistyki i zachow ań językow ych m o tyw ow anych socjologicznie), a także p racując z tekstam i o tem atyce naw iązującej d o k ieru nk u przyszłych studiów naszych słuchaczy pow iększa tym sam ym zakres ich wiedzy m erytorycznej. P o dobn ie nauczyciel p rzed m iotu kierunkow ego: o pró cz pracy nakierow anej n a p rz e-k azanie, utrw alenie i w yegzee-kw ow anie wiedzy m eryto ry cznej w ye-ko nu je
1 W program ie kształcenia w ystępują tu następujące przedm ioty: język polski, m atem atyka, chem ia, fizyka, wiedza o Polsce.
szereg czynności prow adzących d o do sk onalenia językow ej stro ny w ykształ-cen ia naszych słuchaczy. W idealnym (a raczej idealistycznym ) m o delu kształcenia, jak i przyjęty był u p oczątków edukacji cudzoziem ców w Polsce, zak ład ano , iż przybywający z całego świata, a legitym ujący się świadectwem d ojrzałości obyw atele różnych państw , dy sponow ać b ęd ą wiedzą m ery to ry-czn ą d o statery-czną do podjęcia studiów . Założenie to, wobec liry-cznych różnic program ow ych występujących m iędzy profilam i kształcenia w poszczególnych krajach , m a się nijak d o rzeczywistości. B adania owych różnic p ro -w adzone o statn io n a potrzeb y kształcenia Po lakó-w ze W sch o du 2 -w ykazują, że naw et w spraw iającej pow ierzchow ne wrażenie m on o litu edukacji państw socjalistycznych odm ienne traktow an ie treści kształcenia m iało miejsce nie tylko m iędzy poszczególnymi państw am i obozu, ale naw et m iędzy p o szczególnym i republikam i Z S R R . T a k więc zadaniem nauczyciela p rz ed -m io tu kierunkow ego staje się, bez względu na założenia, w yrów nyw anie za k resu w iedzy d o p oziom u o bo w iązu jąceg o k rajo w y ch m atu rz y stó w . W skrajnych, choć wcale nie m ałolicznych, przy padkach zadan iem staje się nauczenie w trakcie k u rsu w S tudium całego obow iązującego p rog ram u chemii lub fizyki. (Szkolnictwo w niektó rych krajach św iata dop uszcza funkcjonow anie takiego m odelu edukacji, w k tórym zn ajom ość tych a k u ra t przedm iotów nie jest konieczna d o uzysk ania m atury ). W sytuacji, gdy cykl kształcenia w S JPdC U Ł zam yk a się w okresie dziewięciu miesięcy konieczność nacisku n a przekazanie wiedzy m erytorycznej n a p rzedm io tach k ieru n -kow ych staje się ew identna, a to z kolei ogranicza w ym iar kształcenia językow ego n a tych zajęciach i prow adzi d o po głębian ia się rozw arstw ień. W zm ocnienie m erytorycznego kształcenia na zajęciach językow ych nie m oże być brane pod uwagę, jeżeli chodzi nam o profesjonalne przekazyw anie wiedzy. P olonista nie jest w stanie uczyć na przykład fizyki. Oczyw ista (z p o zo ru ) try w ialno ść takieg o stw ierd zenia nik nie, jeżeli p rzek ształcić je w p y tanie - Czy p o lo n ista jest w stanie p om ó c w n au czan iu fizyki? P ozytyw na odpow iedź n a to pytanie legła u p odstaw p ro w ad zo nych od wielu lat d ziałań ok reślany ch ogólnie jak o k o o rd y n acja lub k orela cja n a u cza n ia języ ka polskiego i p rzedm iotów kierunk ow ych. R efero w anie osiągnięć i niepow odzeń tych działań nie jest przedm iotem niniejszego artyk ułu. O graniczę się więc tylko do k onstatacji, iż owa k orelacja nie otrzym a ła jeszcze swojego sform alizow anego k ształtu program ow ego, aczkolwiek realizow ana jest przez poszczególnych nauczycieli. Być m oże p ro b -lemem utrud niający m uzyskanie głębokiej i powszechnej korelacji treści
2 Z dorobkiem tych badań zapoznają tom y referatów z odbywających się staraniem U M CS konferencji poświęconych rozm aitym aspektom kształcenia Polaków ze W schodu. O to adresy bibliograficzne: Problemy kształcenia Polaków ze Wschodu, red. J. M azur, Lublin 1992;
M etodyka kształcenia językowego Polaków ze Wschodu, red. J. M azur, Lublin 1993; Merytoryczne kształcenie Polaków ze Wschodu, rod. J. Mazur, Lublin 1994; Kształcenie sprawności komunikacyjnej Polaków ze Wschodu, red. J. M azur, Lublin 1995.
i form nau czan ia jest b rak neutralnej płaszczyzny kształcenia, wolnej od opisanego na początku rozwarstwienia na język polski i przedm ioty kierunk o-we. Płaszczyzną tak ą - jednoczącą cele kształcenia językowego i przedm iotow e-go mogłyby być zajęcia nazwane roboczo „przye-gotow anie d o od bio ru tekstów naukow ych” . Dotychczasowa prakty ka kształcenia umieszczała działania nakie-row ane na przygo tow anie do o db io ru takich tekstó w w prog ram ie języ ka polskiego w II semestrze nauczania. Postulow ana zmiana w program ie sprow a-dzałaby się d o znacznie wcześniejszego k on tak tu z elementami tekstu naukow e-go i konsekw entnee-go kształcenia od podstaw sprawności językow ych niezbęd-nych do od bio ru takich tekstów . A by uwolnić p rakty kę przekazyw ania treści nowego przedm iotu od dotychczasowych uw ikłań, należy n a jego po trzeby przeprowadzić badania tekstów naukow ych przydatnych w praktyce dydaktycz-nej S tudium . D ogodnym zbiorem tekstów do w ykon an ia takich b ad ań zdają się być prace z zakresu ochrony środ ow iska3. W iążą się one tem atycznie ze zdecydow aną większością specjalności inżynierskich wybieranych przez naszych słuchaczy1, są także interesujące ze względu n a swoją ak tualność oraz powsze-chność, czy wręcz globalność problematyki. Jak wskazują obserw aqe poczynio-ne w SJPdC UŁ, a także w Instytucie Polonijnym Uniwersytetu Jagiellońskie-g o 5 słuchacze „nie lubią zajęć z zakresu historii techniki, uwielbiają natom iast dyskusje na tem at jej najnow szych osiągnięć” 6. Z akład any k an on tekstów , któ reg o analiza trw a ju ż od pewnego czasu7, obejm uje następ ujące dziedziny wiedzy: ochronę pow ietrza i klim atu, ochronę zasobów wodnych (pow ierzch-niowych i podziemnych), ochronę surowców mineralnych, ochronę powierzchni Ziem i, ochronę przed o dpadam i i ściekam i, ochronę przed prom ieniowaniem , w ibracjam i i hałasem . Z zakresu tem atyki usunięte są zagadn ien ia dotyczące szczegółowych problem ów po granicza ekologii z b o tan ik ą i zoologią8. Celem prow adzonych badań jest szczegółowy opis właściwości tekstu naukow ego.
Por. G . R u d z i ń s k i , Problemy analiza naucznych tiekstow po ekologii iv uczebnych
celach, [w.] Problemy podgotowki nacyonalnych kadrów dla zarubieżnych stran. Te z is y dokladow meżdunarodnoj nauczno-prakticzeskoj konferencyi, Sankt-P eterburg 1995, s. 67.
Badania preferowanych kierunków studiów w grupach politechnicznych przeprow adzone były w latach i 984-1988. Por. M. M i e c z k o w s k a , G. R u d z i ń s k i , Ję zy k polski tv tekstach
technicznych. Skrypt dla słuchaczy SJPdC U Ł, Łódź 1993, s. 5.
Por. R. D ę b s k i , M. M a y s , Przygotowanie studentów roku zerowego do studiów
technicznych i ekonomicznych, [w:] M etodyka kształcenia językowego Polaków ze Wschodu, red.
J. M azu r, Lublin 1993, s. 91-98. 6 Tam że, s. 98.
W zm iankow ane ba dania prow adzone są w zw iązku z p ow stającą p rac ą d o kto r sk ą auto ra, zatytułowaną Charakterystyka językowa tekstów naukowych z dziedziny ochrony środowiska.
D o kanonu tekstów (w większości co praw da angielskich) objętych ekscerpcją prow adzoną n a potrzeby słownika ekologicznego jego au to r (K rzysztof Czekierda) włącza także „ochronę przed (niepożądanym i) zapacham i, ochronę lasów i zieleni, ochronę świata zwierzęcego, ochronę kra jobra zu, ochronę zdrow ia ludzkiego” . K . C z e k i e r d a , Słownik ekologiczny
M etodyk ę bad ania takich tekstów wyznacza w zakresie ogólnym p raca S tani-sława G ajdy: Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym 4, w ydana w 1982 r., zaw ierająca klasyfikację tekstów naukow ych. W późniejszej o kilka lat p racy syntetyzującej rozw ażania na tem at tek stu nauko w ego ten sam au to r pisze:10 „P orozum iew am y się za p om ocą tekstów . N ie słów czy zdań. T o są elementy tekstu, choć m og ą być teksty jednosłow ne lub jed nozdanio w e [...] ani językoznaw stw o, ani psycholingwistyka nic dy sp on ują w tej chwili pełną wiedzą o bud ow aniu wypowiedzi językow ej11 [...] organizacja każdego tek stu jest zdeterm in ow ana n a tu rą odpow iedniego typu ko m un ikacji [...] K aż d a dyscyplina p osiada swój zasób tekstów , któ ry zaw iera inform ację, system wiedzy dziedzinowej i stw arza bodźce poznaw cze do pow staw an ia nowych tekstów 12 [...] ale także dostarcza wzorców ich budowy. Jest podstaw ą wytw arzania się profesjonalnych nawyków językowych [...] Tradycyjny standard językow y w znacznej m ierze g w arantuje porozum ienie nadaw cy i o d b io rcy 13. R óżnica m iędzy deskryptyw nym językoznaw stwem dotychczasow ym , a rozw ijającą się refleksją teorety czną glo ttod yd ak ty ków sp ro w adza się zasadniczo d o różnicy między obserw acją zachowań m ow nych kom petentnych kom un ik acy jn ie rodzim ych użytkow ników języka (native speakers), a o bser-wacją tych zachow ań u dorosły ch osób poznających język obcy. P oznaw anie języka odbyw ać się m oże w trzech (z grubsza licząc) sytuacjach ko m un ik
acyj-nych, rozpoznaw alnych w wyniku nałożenia realnych sytuacji n a schem at kom unikacji językow ej zam ieszczony w słowniku A leksand ra S zulca14,
gdzie jed en z dw óch kodów jest kodem języka poznaw anego, a drug i kodem języka ju ż znanego.
9 S. G a j d a , Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, W arszaw a-W rocław 1982.
10 S. G a j d a , Współczesna polszczyzna naukowa. Język czy żargon? O pole 1990. 11 Tam że, s. 93.
12 Tamże, s. 96. 13 Tamże, s. 97.
14 A . S z u l c , Podręczny słownik językoznawstwa stosowanego. D ydaktyka ję zykó w obcych, W arszaw a 1984, s. 119.
S ytuacja I:
występuje, gdy uczący się języka w dn iu rozpoczęcia n auk i nie znał go w ogóle i nie znał żadnego języka blisko z nim spokrew nionego.
Sytuacja II:
to tak a, gdy słuchacz posługuje się jakim ś językiem blisko spokrew nionym z językiem poznawanym lub zna ju ż język poznawany w m inim alnym zakresie.
S ytuacja III:
m a m iejsce, gdy słuchacz posługuje się jakim ś dialek tem ludow ym p o -znaw anego język a literackiego. S ytuacja tak a w kształceniu cudzoziem ców zdarza się, gdy do ośrod k a kształcenia przybyw ają słuchacze polskiego p o c h o d z e n ia m ó w iący w yw iezionym i z k r a ju p rzez ich p r z o d k ó w lub zachow anym i w m iejscu ich zam ieszkania g w aram i15.
Powyższe sytuacje o b raz ują k o n tek st d o ko n y w an ia język oznaw czych b ad ań tekstów nauko w ych n a potrzeby g lotto dyd ak ty ki. Ich ostatecznym celem jest stworzenie pro gram ów kształcenia i zgodnych z nimi podręczników.
13 W ykorzystanie schematu trzech sytuacji przedstaw iam w innym kontekście w referacie
W ysoka sprawność komunikacyjna jako problem kształcenia językowego, [w:] Kształcenie sprawności kom unikacyjnej Polaków...
Uw zględnienie zm ienności sytuacji kom unikacyjnych po w o duje konieczność odm iennego trak tow an ia poszczególnych gru p słuchaczy - z tej z kolei oczywistości wynika ostateczny po stu lat badawczy odnoszący się do rezultatu prow adzony ch analiz: ich wynikiem pow inna być pełna lista zjawisk język o -wych n a pozio m ach gram atyki tek stu, składni, m orfologii i leksykologii opisująca ilościowy udział poszczególnych zjawisk w różnych typ ach tekstów i d o b ó r tych zjawisk w poszczególnych tekstach. W ostatecznym ujęciu chodzi o inw entarz zjawisk dających się przyporządkow ać do różnych klas tek stó w w yró żnion ych w system atyce, takiej jak za p ro p o n o w an a przez Stanisław a G a jd ę w przywoływanej ju ż pra cy 16.
Badania tego ro dzaju były ju ż prow adzone przez rusycystów. Przykładem pracy zaw ierającej spis środk ów językow ych służących d o tw orzen ia typ ów tekstów tak ich ja k opis p rzedm io tu, opis procesu , opis ro zu m o w an ia, d ow ó d twierdzenia i in. jest k siążka E. I. M otiny, Ję zy k i specyalnost [...]17, poświęcona podstawom nauczania języka rosyjskiego studentów cudzoziemców o specjalnościach niefilologicznych. W rosyjskich ośro dk ach kształcenia cudzoziem ców prow adzon y jest przedm iot „podgo tow lenie к nau czn om u stilju reczi” spożytkowujący w pracy z cudzoziemcami rezultaty postulowanych powyżej bad ań. W skazywanie konieczności prow adzen ia b ad a ń tekstów nauko w ych w kontekście specjalistycznego kształcenia cudzoziem ców nic jest w yważaniem otw artych drzwi, lecz tych drzwi ju ż uchylonych dalszym otw ieraniem .
Niezwykle cenny dorobek metodyczny ośrodków kształcenia cudzoziem ców w Polsce, grom adzony w Łodzi od początków lat pięćdziesiątych, a od lat sześćdziesiątych także w innych centrach zająłby w spisie bibliograficznym objętość w ielokrotnie przewyższającą rozm iary tego referatu. W zbogacenie wiedzy praktycznej refleksją teoretyczną i kształtow anie na jej podstaw ie nowych praktyk jest natu ralną drogą rozwoju tej gałęzi lingwistyki stosowanej, ja k ą jest kształcenie cudzoziem ców . P o n ad to , w sytuacji w zrastającego zainteresow an ia problem aty ką ekologiczną, gdy natęża się m ięd zyn arod ow a w ym iana inform acji w tym zakresie, przygotow anie ku rsu języka polskiego na podstaw ie tekstów z tej dziedziny m oże ułatwić d ostęp do polskiej literatury fachowej n a ten tem at. Być m oże w d obie gw ałtow nego rozw oju kom unikacji anglojęzycznej am bicja włączenia język a polskiego do rep ertu aru śro d k ó w m ięd zy n aro d o w ej w ym ian y m yśli ek olog icznej jest p om y słem nadm iernie rom antycznym , nie jest przecież utop ią, zważywszy ja k in te-resującym obszarem d o b ad ań ekologicznych jest P olska.
16 S. G a j d a , Podstawy badań... - po r. przypis 9.
17 E. I. M o t i n a, Jazy k i specyalnost’, lingwometodiczeskije osnowy obuczenija russkomu
