Studia de Cultura 9(4) 2017
ISSN 2083-7275DOI 10.24917/20837275.9.4.4
Anna Maj
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Przestrzeń danych: między projektowaniem informacji
a manipulacją
... Analiza specyfiki przekazów infograficznych
na przykładzie portalu Visualizing Palestine
Teoria information design – poszukiwania ideału
Wizualizacja informacji jest dziś bardzo prężnie rozwijającą się dyscypliną poszuki-wań na pograniczu badań, designu i dziennikarstwa. Jako twórcy i odbiorcy komuni-katów stajemy często wobec nadmiaru bodźców percepcyjnych, danych i informacji oraz jednocześnie wobec niedomiaru czasu do analizy czy możliwości poświęcenia uwagi danej sprawie. Rodzi to niewątpliwie frustrację, próbujemy bowiem sprostać nowym warunkom komunikacyjnym.
Interesującym kontekstem teoretycznym dla moich rozważań pozostają prace medioznawcze i socjologiczne, na czele z dziełem Manuela Castellsa i projektami- -publikacjami Lva Manovicha. Manovich współczesną popularność nowych me-diów i wizualizacji danych widzi w szerszym kontekście jako przemianę kultury postmodernistycznej w infoestetyczną, rozumianą jako proces konstruktywnej za-miany informacji w formę. Koncepcja Manovicha odwołuje się do wcześniejszych prac Castellsa, który opisuje przejście od modernizmu do informacjonalizmu (co Manovich interpretuje w kategoriach estetycznych i medioznawczych jako przejście od formy do informacji) (Manovich 2001; Manovich 2008; Stasieńko 2011: 65–79). Warto zastanowić się, czy współczesne zainteresowanie wizualizacją informacji po-może w skutecznym zarządzaniu nadmiarem danych (wobec zjawiska smogu infor-macyjnego, tzw. data smog).
W tej sytuacji komunikacyjnej niezwykle znaczącą kulturowo praktyką jest podejście do danych (zwłaszcza dużych ich zbiorów – big data) stosowane przez projektantów informacji wizualnej – wykorzystanie narzędzi infografii oraz wizu-alizacji real time. Wymienione metody obrazowania mogą służyć nie tylko graficz-nemu przedstawieniu określonych procesów czy zjawisk, ale też nadać nowe lub wyakcentować pewne zestawy znaczeń danych wejściowych. Ich forma wyjściowa – ustrukturyzowana statyczna lub dynamiczna kompozycja wizualna, cechująca się komunikatywnością i zrozumiałością dla szerszego grona odbiorców niż zbiory su-rowych danych (RAW data) – potwierdza, że dane mają charakter polityczny (Frid- -Jimenez, Dalton, 2013: 14–22) a ich zrozumienie jest dla społeczeństwa sprawą niezwykłej wagi. Dzięki uporządkowaniu informacji i atrakcyjnej wizualnej formie infografika proponuje bowiem lub wręcz narzuca określoną interpretację danych.
Podobnie dzieje się z wizualizacjami dynamicznymi, które wykorzystują dane po-bierane z otoczenia w czasie rzeczywistym; tu nie tylko samo uporządkowanie da-nych jest rodzajem interpretacyjnego filtra dla informacji, ale jest nim sam algorytm.
Dzięki takim osobom jak Edward Tufte czy Krzysztof Lenk wzrasta świadomość projektantów dotycząca wagi informacji i zasad information design. Obaj teoretycy i praktycy zarazem podają niezliczone przykłady dobrych projektów i analizują, czym jest wizualne opracowywanie danych, którego efektem ma być dobry projekt, czyli projekt komunikatywny, zrozumiały dla odbiorcy, ale też tłumaczący pewien aspekt rzeczywistości i nadający abstrakcyjnym danym konkretny wymiar obrazu, który można zapamiętać i który porusza (Tufte 1990, 2001; Lenk 2010).
Jak podkreślałam niegdyś na marginesie rozważań nad współczesnymi pro-cesami retencji i analizy danych (Maj 2014: 24–45), infografika, dotąd sytuowana wyłącznie w obrębie projektowania graficznego, czyli na pograniczu sztuki i wzor-nictwa użytkowego, zwłaszcza reklamy, dziś zmienia diametralnie swój status – sta-jąc się jedną z równoprawnych dziedzin dziennikarstwa – data journalism (dzienni-karstwo danych)1. Warto przypomnieć, że to właśnie projektowanie przemysłowe
i reklamę Victor Papanek uznał niegdyś za najbardziej szkodliwe działania wobec ludzkości, zarówno w sensie komunikacyjnym, jak i dosłownym (ekologicznym, ekonomicznym i kulturowym) (Papanek 2012: 9). Jest to niewątpliwie specyficzne podejście, które ukazuje proces projektowania w kontekście ideologii konsumpcyj-nej i działań perswazyjnych. Warto o nim pamiętać, analizując prace projektantów informacji.
Większość projektantów podchodzi jednak bardziej idealistycznie do znacze-nia własnej pracy, akcentując wymiar informacyjny, edukacyjny, naukowy i ar-tystyczny2. Przykładem może być Edward Tufte, guru projektowania graficznego,
statystyk i prekursor wizualizacji informacji statystycznych oraz wnikliwy histo-ryk dyscypliny, która w jego ocenie ma przynajmniej pięćset lat (Tufte 1990: 14). Badacz, przytaczając i analizując w wielu publikacjach historyczne przykłady roz-wiązań graficznych z różnych kontekstów (mapy, diagramy, ilustracje naukowe, wykresy statystyczne, dzieła artystyczne, rozkłady jazdy etc.), wskazuje, na czym polega przejście od widzenia do pokazywania. Przedstawia i grupuje strategie pro-jektowe, pokazując, jak należy przenosić pracę intelektualną, polegającą na anali-zie znaczenia danych, na formę wizualną, umożliwiającą odbiorcy pracy zrozumie-nie danego zagadzrozumie-nienia. W istocie opisując te strategie, tworzy on pewien kanon dzieł wzorcowych, który określa zasady dobrego designu, rozumianego jako pla-nowanie i ukazywanie informacji, dzięki tworzeniu z danych określonych narracji
1 O związkach infografiki z dziennikarstwem i grami informacyjnymi interesująco piszą Bogost, Ferrari, Schweizer 2012. Gry informacyjne. Dziennikarstwo epoki cyfrowej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 39–68. Warto jednak dodać, że mimo swojej wagi infografika nie powinna być przeceniana. Bo Bergström pisze, że „grafika prasowa nigdy nie pełni funkcji samodzielnego środka przekazu”, zawsze współtworzy sensy wraz z tek-stem i fotografią, którym towarzyszy (Bergström 2009: 228).
2 Podobnie Jan Stasieńko (2011: 67) wskazuje, że wielu teoretyków information design widzi infoestetykę (choć niekoniecznie tak ją nazywa – przyp. AM) jako formę „szansy” ko-gnitywnej dla człowieka.
(Tufte 1990: 9; 2001: 179). Tufte mówi też, że to, co objawia się jako chaos i zagu-bienie, nie wynika z natury danych, lecz z niedostatków designu3.
Podobnie twierdzi Dieter Rams, twórca swoistego dekalogu designerów, któ-ry postuluje (w odniesieniu do projektowania produktów, ale można przełożyć to także na projektowanie informacji): innowacyjność, użyteczność, estetyczność, ko-munikatywność (zrozumiałość), dyskretność, szczerość, trwałość, dopracowanie, ekologizm i prostotę (Rams 2011, 2014)4. Podkreślenie ostatniej cechy – „im mniej
dizajnu, tym lepiej” odpowiada także prawom prostoty (laws of simplicity) propo-nowanym przez Johna Maedę. Tam, gdzie prostocie (simplicity) musi towarzyszyć złożoność (complexity), Maeda używa słowa simplexity (zawierającego w sobie za-równo prostotę, jak i złożoność), by pokazać, że nie są to sprzeczne ideały, a rolą designera jest sprawienie, by to, co skomplikowane (np. w sensie technicznym), wydawało się proste i „przyjazne dla użytkownika” (user-friendly) w sensie obsługi, nawigacji w interfejsie i wrażenia sensorycznego (Maeda 2006: 83). Podobnie Tufte pisze: „Elegancję grafiki często można odnaleźć w prostocie projektu i skompliko-waniu danych” (Tufte 2001: 177). Krzysztof Lenk, wybitny projektant i prekursor
information design, którego konstatacje zbliżone są do podejścia zarówno Ramsa,
Maedy, jak i Tufte’go, ujmuje następująco istotę dobrze zaprojektowanej informacji:
Klarowność i logika przedstawienia, łatwość zrozumienia detali w kontekście całości, harmonijne zgranie środków wizualnych, kiedy przestrzeń, kolor, kształt, kontrast, wielkość i krój tekstu wspierają się nawzajem, a żaden z elementów nie pretenduje do grania samodzielnej roli. Są to sprawy warsztatu wizualnego, bez którego nie ma sku-tecznej komunikacji. Innym, trudnym do użycia elementem jest wczesne rozpoznanie stanu świadomości potencjalnych odbiorców, do których kierujemy nasz komunikat. Psychologia percepcji od dawna mówi nam, że odbiorca jest w stanie pojąć i przyswoić sobie tylko te nadchodzące komunikaty, które znajdują zaczepienie w już istniejących strukturach jego świadomości. To trochę tak, jak z różnicą między ‘patrzeć’ a ‘widzieć’ (Lenk 2010: 105–106).
Nie chodzi zatem jedynie o efektowną formę czy wykorzystanie narzędzi pro-gramistycznych, ale o zbudowanie koherentnej i dobrze uwarunkowanej semiotycz-nie koncepcji, która będzie czytelna dla odbiorcy w danym kontekście kulturowym. Zadaniem designera jest zatem także zaprojektowanie procesu komunikacyjnego i pokonanie barier różnego typu.
Współczesny wzrost znaczenia infografiki wiąże się z powszechnym natło-kiem informacji i wynikającą z niego nieustanną koniecznością selekcji danych. Infosfera jest przestrzenią skomplikowaną i wielowymiarową; wiele komunikatów równocześnie konkuruje o dostęp do świadomości użytkownika mediów, który
3 23 Design, Data Visualisation and Presentation Quotes from Edward Tufte. In: Oracle.
Eloqua. [blog]. 17 October 2013.
http://blog.eloqua.com/23-design-data-visualization-and--presentation-quotes-from-edward-tufte/ [dostęp: 30.03.2014]. Cytaty pochodzą z warszta-tów dla projektanwarszta-tów i specjaliswarszta-tów w zakresie marketingu, prowadzonych cyklicznie przez Edwarda Tufty’ego w całych Stanach Zjednoczonych.
4 Por. też opis wystawy w MOMA, poświęconej Ramsowi: Less and More. The Design
Ethos of Dieter Rams, 2011.
odbiera informacje w trybie multitaskingu i rozproszonej uwagi, często w pośpie-chu i w rupośpie-chu, nie posiadając odpowiednich kompetencji w zakresie analizy danych. Infografika jako wstępnie wyselekcjonowany i zinterpretowany zestaw danych, przedstawionych w formie czytelnej metafory obrazowej, staje się zatem wygod-nym narzędziem rozumienia świata, jak i nowym językiem, który trzeba znać, by komunikować się skutecznie. Jest to szczególnie istotne w kontekście polityczności danych w paradygmacie ubicomp.
Case study: Visualizing Palestine: opór, polityka, perswazja
Przyjrzyjmy się zatem, jak zasady dobrego designu działają w praktyce. Do analizy wybrałam serwis Visualising Palestine z uwagi na jego globalny zasięg (funkcjonowanie w Sieci, jak i w obiegu pozasieciowym: festiwalowym, galeryjnym i medialnym), nowatorstwo procesu projektowego oraz specyfikę tematyczną, któ-ra ogniskuje któ-radykalne opinie odbiorców, a jednocześnie sugeruje możliwość uwi-kłania designu w kontekst polityczny5. Na początek należy dokonać analizy procesu
twórczego, który w tym wypadku jest charakterystyczny dla usieciowionej, wiki-nomicznej pracy infograficznej. Visualizing Palestine jest bowiem interesującym i miarodajnym przykładem projektowania informacji w dobie Web 2.0, działań sieciowych, partycypacyjnych i oddolnych. Związana z serwisem grupa designe-rów i aktywistów zaprojektowała proces projektowy jako składający się z trzech etapów – koncepcji, produkcji i recepcji6. Etap pierwszy polega na przejściu od
da-nych do opowieści. Drugi na przejściu od opowieści do ekspresji wizualnej. Trzeci – od infografiki do nowej percepcji. Etap koncepcji polega na identyfikacji nowych kierunków i pomysłów, badaniu surowych danych i ocenie źródeł oraz zbudowa-niu zajmującej opowieści. Etap produkcji składa się z tłumaczenia tej narracji na
brief, designu (czyli translacji briefu na wizualizację) oraz weryfikacji jakości. Etap
recepcji – to publikacja pracy online oraz pomiar jej wpływu i działania wirusowe-go7. Warto podkreślić, że dopiero ostatni element etapu recepcji (a zatem wirusowe
rozchodzenie się przekazu w sieciach społecznościowych) świadczy o sukcesie pro-jektu i realizuje jego potencjał zmiany społecznego postrzegania danego problemu.
5 Chciałabym tu jednocześnie zaznaczyć, że nie ma dla mnie znaczenia w tym kontek-ście racja polityczna którejkolwiek ze stron konfliktu, nie staram się opowiedzieć po żad-nej ze stron, ani którejkolwiek deprecjonować; analizuję powyższy przypadek jako przykład jawnego użycia projektowania graficznego do celów politycznych, co skutkuje określonymi praktykami oraz aktami komunikacji, zarówno wśród projektantów, jak i ich odbiorców. In-teresuje mnie przebieg procesu komunikacyjnego, jaki tu zachodzi, jest on bowiem typowy dla środowiska sieciowego oraz współczesnego funkcjonowania przekazów informacyjnych z zakresu data journalism.
6 Współgra to z teorią innowacji i rozpowszechnionymi w branży IT oraz designu UX koncepcjami powtarzalnego trójetapowego cyklu procesu projektowego: obserwacji, pro-jektowania i badania wyników. Por. np. E. Ries 2011. Autor wspomnianej pracy w zakresie planowania procesu projektowego wyróżnia etapy: definiowania, uczenia się, eksperymento-wania; a w zakresie działania projektowego: testowania, mierzenia, odwracania.
7 Visualizing Palestine. About. Infographic Design Process. http://visualizingpalestine. org/about/infographic-design-process [dostęp: 5.09.2013, 30.03.2014, 11.07.2017].
Serwis Visualizing Palestine w sposób charakterystyczny dla współczesnych designerów wykorzystuje siłę Sieci, współpracy wikinomicznej (współdziałania internautów w oparciu o zasady wikinomii, zdefiniowane przez Dona Tapscotta w kontekście Web 2.0) i społeczności wirtualnych oraz wirusowe oddziaływanie komunikatów prezentowanych w formie wizualnej. Doceniając moc oddziaływania
social media w kreowaniu dyskursu publicznego, designerzy i aktywiści lobbujący
na rzecz Palestyńczyków stworzyli otwartą sieć współpracy, której głos przedostał się do mediów mainstreamowych i zaczął wpływać na zmianę perspektywy postrze-gania problemu współegzystencji palestyńsko-izraelskiej na forum międzynarodo-wym, za pośrednictwem dziennikarzy korzystających z serwisu. Dzięki Internetowi dyskurs palestyński pojawił się także w społeczeństwie amerykańskim, dotychczas pozbawionym kontaktu z tą narracją, co było rezultatem oficjalnej polityki i działa-nia dominujących mediów masowych. Poprzez Sieć każdy internauta może wnieść swój wkład w nowe postrzeganie problemu, zaproponować temat plakatu czy ani-macji, zebrać dane, stworzyć scenariusz opowieści, wreszcie – stworzyć angażującą emocjonalnie i intelektualnie wizualizację danych.
Warto dodać, że Visualizing Palestine ma formułę dynamiczną – powstał w 2012 roku, początkowo prezentując się jako projekt społeczny, w którym wio-dącą rolę odgrywa anonimowy i w pełni wikinomiczny zespół (współdziałający na wspólnej platformie internetowej, tworzący wiedzę wspólnotową w trybie „wiki”, czyli szybko i na zasadach równouprawnienia). Po zyskaniu międzynarodowego uznania i kilku prestiżowych nagród w dziedzinie designu i sztuki cyfrowej platfor-ma uległa przekształceniom, przy czym zmiany dotyczyły samego projektu serwisu, jak i autoprezentacji autorów. Dziś „VP team” prezentuje się jako zespół designe-rów, wspierany przez liczne znaczące instytucje i fundacje, posiadający sponsorów i zespół doradców. Na liście twórców nadal pozostają nazwiska wcześniejszych współpracowników, którzy nie rozwijają już projektu, lecz wnieśli do niego istot-ny wkład. Trudno oszacować, na ile zmiana ta – przejście od anonimowości i sie-ciowej otwartości do sprofesjonalizowanego parakorporacyjnego wizerunku gru-py designerów wspieranej przez liczne osobistości, na czele z sułtanem Sooudem Al-Qassemi – jest podyktowana sukcesem projektu, a na ile stanowi ujawnienie pewnej, istniejącej wcześniej struktury. Pytanie zatem, na ile głęboka jest to zmia-na i jak bardzo tożsamość grupy uległa przeobrażeniu. Niewątpliwie, serwis zmia-nadal do pewnego stopnia ma charakter otwarty – proponuje współpracę, rekrutując konkretne grupy zawodowe: akademików, animatorów, designerów, develope-rów, dziennikarzy, muzyków, organizatodevelope-rów, badaczy, „gawędziarzy” (storytellers), tłumaczy, czyli wszystkich, którzy mogą być gatekeeperami w procesie komuni-kacji. Istotnym miernikiem sieciowej popularności serwisu, a zarazem dowodem udanej strategii PR grupy, może być też informacja o zebranych w ciągu miesiąca (od 9 października do 8 listopada 2013) ponad 70 tysiącach dolarów (od ponad 400 osób) w serwisie crowdfundingowym Indiegogo8.
8 Suma ta nie plasuje się wśród największych zebranych za pośrednictwem tego ser-wisu, ale z pewnością należy do znaczących; co więcej, przekroczyła o 10 tys. USD cel, jaki wyznaczyła sobie grupa. Indiegogo: https://www.indiegogo.com/projects/visualizing- -palestine-visual-stories-for-social-justice#/ [dostęp: 19.10.2015] oraz: Serwis Visualizing
Dobrym przykładem sposobu działania i realizacji określonej polityki Visua- lizing Palestine może być infografika ukazująca zasoby i spożycie wody w Ramallah w przeliczeniu na mieszkańca, prezentująca totalnie odmienne warunki egzystencji Izraelczyków i Palestyńczyków na wspólnym obszarze i porównująca je do zasobów i spożycia wody w Londynie9. Unaocznia ona paradoks sytuacji, w której Izraelczycy
wykorzystują z zasobów wodnych Zachodniego Brzegu średnio 300 litrów wody na osobę na dzień, a Palestyńczycy 70 litrów, przy zalecanej przez WHO normie 100 li-trów. Jednocześnie projekt burzy stereotyp pustynnego krajobrazu terenów Izraela i Palestyny – Ramallah ma większe opady niż (stereotypowo deszczowy) Londyn. Porównanie z Londynem służy jeszcze jednemu celowi – odnosi abstrakcyjne liczby (litry wody per capita) do przeciętnego doświadczenia codziennego potencjalnego odbiorcy z zachodniego kręgu kulturowego. Infografika pokazuje też skomplikowa-ny proces prawskomplikowa-nych i techniczskomplikowa-nych restrykcji, jakim poddawaskomplikowa-ny jest Palestyńczyk w kontekście ograniczania dostępu do wody.
Il. 1. Zasoby i spożycie wody w Ramallah w przeliczeniu na mieszkańca
Palestine: por. podstrony: VP Supporters / About. http://visualizingpalestine.org/vp-sup-porters#about, VP Board of Advisors & VP Global Commitee. http://visualizingpalestine.org/ vp-board#about; VP Volunteers. http://visualizingpalestine.org/vp-volunteers#community [dostęp: 19.10.2015].
9 Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Naji el Mir, Joe Sahyouni: Not Enough
Water in the West Bank? [Infographics by Visualizing Palestine in partnership with EWASH,
Inne infografiki dotyczą kwestii tak różnych, jak: strajk głodowy, segregacja Palestyńczyków i Izraelczyków pod względem dostępu do dróg oraz sieci autobu-sowej, liczba ofiar w konfliktach o Zachodni Brzeg, stan sytuacji mieszkaniowej na Zachodnim Brzegu kontra zniszczenia wojenne, własność ziemi na okupowanych terytoriach palestyńskich, ekonomiczny aspekt okupacji Strefy Gazy, zniszczenie palestyńskiego rolnictwa etc. Sposób komunikowania tych ściśle lokalnych proble-mów ma często charakter komparatystyczny, przy czym porównywane jest życie Palestyńczyków na ziemiach zajętych przez Izrael i życie mieszkańców Zachodu10.
Przeglądając tematy prac i wczytując się w konkretne projekty można dojść do wnio-sku, że jest to zestaw przemyślany, realizujący wspólną politykę informacyjną, a zara-zem nakierowany przede wszystkim na odbiorcę zachodniego. Można zaryzykować twierdzenie, że serwis ma na celu właśnie zmianę spojrzenia społeczeństw Zachodu na problem Palestyny i traktowania Palestyńczyków na terytoriach okupowanych przez Izraelczyków. Wszystkie infografiki działają podobnie – poprzez przybliżanie odległego kontekstu kulturowego i geograficznego za pośrednictwem zrozumiałych dla zachodniego odbiorcy metafor (np. zużycie wody per capita), poprzez tłumacze-nie abstrakcyjnych cyfr na konkretne wydatki (np. ponoszone przez amerykańskiego podatnika na pomoc dla Izraela przeznaczaną na broń), poprzez wizualizację liczby zabitych po obydwu stronach konfliktów i ukazanie reprezentacji tych śmierci w me-diach11, etc. Twórcy serwisu wskazują, że statystyki pozbawiają ofiary tożsamości
i godności. Rola designu polega zatem, jak się wydaje, na symbolicznym odwracaniu tego procesu – projektanci poprzez swoje dzieła ilustrują dysproporcje między ludź-mi w różnych krajach, w zakresie wolności i możliwości życiowych.
Nie dziwi zatem, że wiele infografik staje się obiektem gorących dysput, w któ-rych biorą udział zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy niezależnej Palestyny. Projekty są tu często jedynie punktem wyjścia do obustronnych oskarżeń, czasem prowokują do przeprowadzenia głębszych poszukiwań materiałów dowodowych w Sieci, a czasem stanowią podstawę krytyki. Dobrego przykładu dostarcza tu np. dyskusja wokół infografiki Israel’s System of Segregated Roads in the Occupied
Palestinian Territories12. Praca przedstawia mapę drogową Zachodniego Brzegu
z legendą oraz zbliżenia kilku typowych, lecz szczególnych miejsc. Chodzi o system
10 Dobrym przykładem takiej metody porównania może być np. infografika Born at Qualandia Checkpoint, przedstawiająca troje dzieci: Jasona, Camille i Ramiego. Symbolicznym postaciom towarzyszą napisy informujące o miejscu ich urodzenia. Jason i Camille urodzili się w szpitalu – Rami w wojskowym punkcie kontroli Qualandia. Poniżej napisy tłumaczą sytuację przetrzymywania palestyńskich kobiet w wysokiej ciąży na licznych posterunkach kontrolnych i odpowiedzialności wojskowych za doprowadzanie do trudnych porodów (przedwczesnych, wywołanych stresem, niebezpiecznych dla kobiety i dziecka z uwagi na złe warunki sanitarne oraz odbywających się w warunkach poniżających dla matki). Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Naji el Mir, Joe Sahyouni: Born at Qualandia Checkpoint. [Infographics by Visualizing Palestine]. http://visualizingpalestine.org/visuals/checkpoin-t-births [dostęp: 20.10.2015].
11 Wszystkie powyższe przykłady podaję w oparciu o konkretne przykłady infografik zamieszczonych w analizowanym serwisie.
12 Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Hani Asfour, Joe Sahyouni: Israel’s
restrykcji pod względem geograficznego dostępu do określonych terenów – re-strykcji, którym poddawani są wyłącznie Palestyńczycy. Izraelczycy mają prawo korzystać ze wszystkich dróg. Jedynie w legendzie mapy pojawia się pisana małą czcionką informacja, że nie dotyczy to dróg na terenie Strefy Gazy. Mapie towa-rzyszy duży napis tytułowy: Imagine a segregated road system, where the colour of
your licence plate dictates which roads you can drive on. [Wyobraź sobie drogowy
system segregacji, gdzie kolor twojej tablicy rejestracyjnej dyktuje, którymi dro-gami możesz jeździć]. Słowo: ‘segregacja’ ma barwy izraelskiej tablicy rejestracyj-nej (czarne napisy na żółtym tle), natomiast słowo: ‘kolor’ – palestyńskiej tablicy rejestracyjnej (zielone napisy na białym tle). Zastosowany zabieg graficzny niesie symboliczny przekaz – dzięki niemu wiadomo, kto dyskryminuje, a kto jest dyskry-minowany. Zabieg ten wykorzystano też w innej grafice, gdzie segregacja rasowa w USA została zrównana z segregacją etniczną w autobusach na Zachodnim Brzegu – obok słów wspomnianego hasła zamieszczono dwie tablice rejestracyjne w odpo-wiednich kolorach i dwie minilegendy (w zasadzie realizujące też ideę segregacji – jedna dotyczy Palestyńczyków, druga Izraelczyków, ale obie przedstawiają te same drogi, zatem z punktu widzenia teorii informacji jedna jest nadmiarowa, redun-dantna). Generalnie, mapa przedstawia trzy typy dróg: żółte, czerwone i białe: żół-te – wyłącznie dla Izraelczyków, Palestyńczycy mają tam zakaz wstępu; czerwone to drogi dla Izraelczyków z ograniczonym dostępem dla Palestyńczyków (punkty kontrolne oraz inne elementy widoczne na zbliżeniach – ograniczony wjazd na mo-sty, bariery blokujące dojazdy do głównych dróg, oddzielone murem drogi wiodące równolegle), białe – dostępne zarówno dla Izraelczyków (ze wspomnianym wy-jątkiem dotyczącym Strefy Gazy), jak i dla Palestyńczyków. Można się spierać, na ile takie potraktowanie danych jest obiektywne – niewątpliwie Strefa Gazy powin-na być ozpowin-naczopowin-na innym kolorem, powin-na co zwracają też uwagę niektórzy dyskutanci komentujący infografikę. Inni traktują to uproszczenie jako złą wolę projektanta. Dyskutanci odnoszą się do kwestii kontroli, zwracając uwagę na fakt, że podda-ny może być jej każdy, także Izraelczyk, i tłumaczą to względami bezpieczeństwa (dla innych oznacza to przede wszystkim opresyjny charakter państwa Izrael). Dyskutanci po obydwu stronach starają się rzeczowo dowodzić swoich twierdzeń, odnoszą się do materiałów w Sieci (pojawia się tu wątek nieobiektywnej modera-cji ze strony operatora serwisu), spotkać można tu także emocjonalne wywody, hasła propagandowe, a nawet oskarżenia wobec designerów i współdyskutantów, co charakterystyczne jest dla wszystkich gorących tematów poruszanych na forach w Sieci. Ważne, że nawet jeśli dyskusje dotyczą polityki, punktem wyjścia jest tu projekt, jego mocne strony i słabości. Można stwierdzić, że im bardziej grafika wy-daje się nadinterpretacją danych, im mniej powołuje się na źródła, tym dyskusja staje się bardziej emocjonalna.
Projektanci (Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Hani Asfour, Joe Sahyouni) omawianej infografiki niewątpliwie zaniedbali kwestię podania źró-deł, a poprzez kolorystykę hasła, pominięcia i uproszczenie danych dokonali
Palestine]. http://visualizingpalestine.org/visuals/segregated-roads-west-bank [dostęp: 11.07.2017].
nieobiektywnej ich interpretacji. Widać to też w subiektywnym użyciu kontekstu: zgodnie z tytułem infografika powinna przedstawiać okupowane terytoria pale-styńskie, a zatem Zachodni Brzeg i Strefę Gazy, tymczasem przedstawiono także drogi w Izraelu. Wywołuje to efekt osaczenia: większość dróg dookoła Zachodniego Brzegu ze zrozumiałych względów oznaczona jest kolorem żółtym (co jest raczej nadużyciem, każdy, kto wjedzie do Izraela, może przecież poruszać się po drogach). Abstrahując od ewentualnych uzasadnień historycznych, którymi mogli się powo-dować designerzy, infografika przedstawia co innego, niż zapowiada tytuł; gdyby jednak ukazywała jedynie Zachodni Brzeg i Strefę Gazy, nie robiłaby takiego wra-żenia na odbiorcy: łączna długość dróg dostępnych wyłącznie dla Izraelczyków na tych terenach to 79 km, dróg z ograniczonym dostępem natomiast 155 km. Co więcej, drogi w Strefie Gazy dostępne są wyłącznie Palestyńczykom. Znika za-tem wrażenie nierównowagi. Może dlatego mają one kolor biały i nie jest to jed-nak przeoczenie. Tylko wtedy grafika przedstawia „drogi dla uprzywilejowanych”. Infografika nie zdradza danych liczbowych na temat tego, ile kilometrów liczą dro-gi dostępne Palestyńczykom na Zachodnim Brzegu – autorzy po prostu pominęli tę kwestię, choć jest to sprzeczne z logiką legendy mapy. Można spytać o powody. Niewątpliwie, gdyby dane takie zostały podane, straciłaby na tym moc dowodowa grafiki. Jeśli spojrzeć na mapę, długość białych dróg wydaje się bowiem porówny-walna z drogami czerwonymi (oczywiście mowa o mapie Zachodniego Brzegu, trud-no zresztą to ocenić na podstawie tak ogólnego rysunku, trudtrud-no też zweryfikować prawdziwość tych danych, jeśli nie znamy źródła13).
Wizualizacja danych – między informacją a manipulacją
Niewątpliwie, analiza portalu Visualizing Palestine wykazuje słaby punkt współczesnego sieciowego aktywizmu – design został tu użyty jako narzędzie ko-munikacji stricte perswazyjnej, dane mają tu charakter ściśle polityczny, nawet jeśli są to dane statystyczne, które powinny mieć charakter miarodajny, bywają wykorzy-stywane wybiórczo lub tendencyjnie. Oczywiście, trudno poddać większość z tych danych weryfikacji, często źródłami są też inne media, jakby jedynym odnośnikiem do rzeczywistości były przekazy medialne. Jedne prace są lepiej udokumentowane,
13 Grafika początkowo została opublikowana bez podania danych źródłowych. Z cza-sem pojawiły się linki do raportu ONZ na temat systemu segregacji obywateli pod względem uprawnień do korzystania z dróg na Zachodnim Brzegu oraz do stron organizacji chroniących prawa człowieka. W dziale SOURCES & DATA – Segregated Roads West Bank autorzy wymie-niają następujące dokumenty i mapy: UN OCHA, 2007. The Humanitarian Impact on Palestin-ians of Israeli Settlements and other Infrastructure in the West Bank http://www.ochaopt. org/documents/thehumanitarianimpactofisraeliinfrastructurethewestbank_full.pdf, http:// www.ochaopt.org/, B’Tselem, 2004. Forbidden Roads: Israel’s Discriminatory Road Regime in the West Bank. http://www.btselem.org/about_btselem, Ma’an Development Center, 2008. Apartheid Roads: Promoting Settlements, Punishing Palestinians, Open Street Map. 2012 (accessed on May 2012). Pierwsze dwa linki prowadzą do dokumentów na temat segre-gacji dróg, dwa ostatnie nie prowadzą do żadnych treści (są wadliwe lub nieaktualne).
inne gorzej. Jedne wydają się bardziej obiektywne, inne mniej. Można w omawianym serwisie dostrzec przede wszystkim próbę odzyskania głosu przez marginalizowa-ną społeczność, a zatem pewien element perswazji jest zrozumiały. Nie oznacza to jednak, że choć często cytowany jako źródło informacji dziennikarskich serwis ma charakter zupełnie obiektywny. Problem nie dotyczy wyłącznie designu i intencji projektantów graficznych – nie tylko wizualizacje, ale też same statystyki są prze-cież narzędziem politycznym, tworzonym i wykorzystywanym przez obydwie strony każdego konfliktu. Analizowany serwis oraz jego funkcjonowanie w globalnym obie-gu informacji medialnych dostarcza dowodów potwierdzających tę tezę.
Starałam się wykazać, w jaki sposób idealistyczne teorie z zakresu projekto-wania komunikacji rzutują na praktyki information design, włączając w to: wybór tematu, interpretację i selekcję danych, ich kodowanie i wizualizację, programowa-nie preferowanego odczytania oraz wirusowe rozchodzeprogramowa-nie się przekazu i general-nie budowageneral-nie relacji nadawczo-odbiorczych w modelu sieciowego rozchodzenia się informacji. Z jednej strony sytuacja komunikacyjna tego typu daje przestrzeń dla manipulacji projektantów (zarówno profesjonalnych, jak i oddolnych oraz dziennikarzy), z drugiej także poczucie, że odbiorca może zaufać autorytetom – designer przedstawiany jest w nich jako dobry doradca, pomocny interpretator, kompetentny analityk, obiektywny i transparentny w swych działaniach ekspert. Design – prezentowany jest tu jako neutralna aktywność o charakterze translacji kodu tekstowego lub liczbowego na wizualny. W pewnym sensie teorie
informa-tion design zachęcają odbiorców do pozostawania w nieświadomości i tym samym
bezbronności w zakresie dekodowania języka wizualizacji danych. Pozbawiają użytkowników czujności wobec przekazu perswazyjnego. Nie jest to jednak do końca wina samych teorii i metod designu (które uczą jak skutecznie komuni-kować i przekonywać) czy nadmiernego społecznego zaufania do dziennikarzy i projektantów (którzy starają się to czynić w zgodzie ze swoim kodeksem etycz-nym). Warto jednak uświadomić sobie, że projektant informacji, projektant ko-munikacji czy dziennikarz danych to w istocie nowy zawód zaufania publicznego, a w edukacji medialnej należy uwzględnić także potrzebę analizy i interpretacji danych wizualnych.
Na zakończenie powyższych badań warto przytoczyć słowa Edwarda Tufte’go: „Grafiki atrakcyjne wizualnie czerpią siłę także z treści oraz ich interpretacji, nie tylko bezpośrednio przedstawiają parę cyfr. Najlepsze grafiki dotyczą tego, co użyteczne i ważne, dotyczą życia i śmierci, świata. Piękne grafiki nie komunikują try-wialności” (Tufte 2001: 177). W tym sensie analizowane prace z portalu Visualizing Palestine są dobrymi projektami, gdyż wzbudzają emocje, zmuszając odbiorców do zastanowienia się, a nawet do weryfikacji danych i własnych poszukiwań. Dotyczą życia i śmierci, dotyczą świata, są narzędziem polityki, a zatem są użyteczne i ko-munikują ważne treści. W tym sensie okazuje się, że nawet manipulacja danymi może ostatecznie prowadzić do pozytywnej komunikacji międzyludzkiej, choć nie-koniecznie kompromisu politycznego.
Bibliografia
Bergström Bo. 2009. Komunikacja wizualna. J. Tarnowska (przeł.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bogost Ian, S. Ferrari, B. Schweizer. 2012. Gry informacyjne. Dziennikarstwo epoki cyfrowej. J. Gilewicz (przeł.). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
B’Tselem, 2004. Forbidden Roads: Israel’s Discriminatory Road Regime in the West Bank. http://www.btselem.org/about_btselem [dostęp: 11.07.2017].
Frid-Jimenez Amber, B. Dalton. 2013. Data is Political: Investigation, Emotion and the Acco-untability of Institutional Critique. W: AccoAcco-untability Technologies. Tools for Asking Hard
Questions. D. Offenhuber, K. Schechtner (red.). Vienna: Ambra V, 14–22.
Lenk Krzysztof. 2010. Krótkie teksty o sztuce projektowania. Gdańsk: Słowo / obraz terytoria. Maeda John. 2006. The Laws of Simplicity. Design, Technology, Business, Life. Cambridge,
Massachusetts: The MIT Press.
Maj Anna. 2014. „The Role of Retention and Data Analysis in the Ubicomp Paradigm”. Trans-formations–An Interdisciplinary Journal nr 3–4(82–83), 24–45.
Manovich Lev. 2001. Info-Aesthetics. Information and Form. Bloomsbury Academic. http:// manovich.net/index.php/projects/info-aesthetics [dostęp: 11.07.2017].
Manovich Lev. 2008. Introduction to Info-Aesthetics. http://manovich.net/content/04-pro-jects/060-introduction-to-info-aesthetics/57-article-2008.pdf [dostęp: 11.07.2017]. Papanek Victor. 2012. Dizajn dla realnego świata. Środowisko człowieka i zmiana społeczna.
J. Holzmann (przeł.). Łódź: Wydawnictwo Recto Verso.
Rams Dieter. 2011. As Little Design as Possible. London: Phaidon Press. Rams Dieter. 2014. Less, but Better. Berlin: Gestalten.
Ries Eric. 2011. The Lean Startup. How Today’s Entrepreneurs Use Continuous Innovation to Create Radically Successful Businesses. New York: Crown Business, Random House. SFMOMA. 2011. Less and More. The Design Ethos of Dieter Rams. https://www.sfmoma.org/
press/release/sfmoma-presents-less-and-more-the-design-ethos-of/ [dostęp: 11.07. 2017].
Stasieńko Jan. 2011. Perspektywy wykorzystania wizualizacji cyfrowych w badaniu utworów literackich. W Od liberatury do e-literatury. E. Wilk, M. Górska-Olesińska (red.). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. 65–79.
Tufte Edward R. 1990. Envisioning Information. Cheshire, Connecticut: Graphic Press. Tufte Edward R. 2001. The Visual Display of Quantitative Information. Cheshire, Connecticut:
Graphic Press.
UN OCHA. 2007. The Humanitarian Impact on Palestinians of Israeli Settlements and other Infrastructure in the West Bank. http://www.ochaopt.org/documents/thehumanitaria-nimpactofisraeliinfrastructurethewestbank_full.pdf, http://www.ochaopt.org/.
Analizowane serwisy i infografiki
Visualizing Palestine. About. Infographic Design Process, http://visualizingpalestine.org/ about/infographic-design-process.
Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Hani Asfour, Joe Sahyouni. “Israel’s System of Segregated Roads in the Occupied Palestinian Territories”. [Infographics by Visualizing Palestine]. http://visualizingpalestine.org/visuals/segregated-roads-west-bank.
Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Naji el Mir, Joe Sahyouni: “Born at Qualand-ia Checkpoint”. [Infographics by Visualizing Palestine]. http://visualizingpalestine.org/ visuals/checkpoint-births.
Ramzi Jaber, Joumana al Jabri, Ahmad Barklay, Naji el Mir, Joe Sahyouni. “Not Enough Water in the West Bank?” [Infographics by Visualizing Palestine in partnership with EWASH, March 2013]. http://visualizingpalestine.org/infographic/wb-water.
Streszczenie
Celem artykułu jest ukazanie problematyki wizualizacji danych w kontekście komunika-cyjnym. Infografika staje się dziś za sprawą dziennikarstwa danych i popularności mediów wizualnych narzędziem powszechnie stosowanym; nie do końca rozpoznane są jednak wła-ściwości manipulacyjne projektowania graficznego, które przedstawiane jest odbiorcom jako ilustrujące, tłumaczące i wyjaśniające treści statystyczne oraz tekstowe w sposób systemowy, uporządkowany i wizualny, co konotuje prostotę i uniwersalność oraz obiektywizm. Autorka stara się wykazać, jak idealistyczne teorie z zakresu projektowania informacji rzutują na pro-ces nadawczo-odbiorczy (z jednej strony dając przestrzeń na manipulację danymi, z drugiej – tworząc idealny obraz projektanta jako strażnika obiektywizmu i posiadacza kompetencji interpretatora, wyzwalają tym samym bezbronność odbiorców w dekodowaniu języka wizu-alizacji danych i pozbawiają ich czujności, należnej przekazom perswazyjnym). Tymczasem, przekaz graficzny ma charakter nie tylko edukacyjny, ale też często polityczny czy szerzej – ideologiczny. Analiza przekazów graficznych zamieszczonych w portalu Visualizing Palestine (wybranego ze względu na globalny zasięg i popularność, polaryzację polityczną odbiorców oraz nowatorski, partycypacyjny i społecznościowy charakter procesu projektowego), służy tu przedstawieniu technik wizualizacji jako interpretacji i manipulacji danymi, a także po-twierdza moc dyskursywną infografiki jako narzędzi komunikacyjnych. Artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na problem powszechnego braku kompetencji w zakresie dekodowania znaczeń zawartych w wizualizacjach danych (datavis) oraz celowej (lub nie) nonszalancji projektantów w kwestii podejścia do danych.
The Dataspace: Between Information Design and Data Manipulation. The Analysis of Specificity of Infographic Messages Based on Case Study of Visualising Palestine
Abstract
The goal of the paper is to present the issues concerning data visualisation in communication context. Infographics nowadays becomes – due to data journalism and popularity of visu-al media – a commonly used tool; but still little recognition is given towards manipulatory features of graphic design which is presented to its recipients as illustrating, translating and explaining statistical and textual content in systemic, ordered and visual way that connotes simplicity, universality and objectivity. The author tries to prove that idealistic information design theories impact the communication process (on one hand giving the space for data manipulation, on the other – creating an ideal image of a designer seen as a guard of objec- tivism and an owner of an interpreter’s competences, thus they evoke recipients’ vulnerabil-ity in decoding the language of data visualisation and deprive them of awareness, which they should devote to persuasive messages). Whereas graphic message is not only of an education-al nature but education-also often of a politiceducation-al or – widely speaking – an ideologiceducation-al one. The goeducation-al of the analysis of infographics published at the Visualizing Palestine website (chosen for its global range and popularity, as well as for the political polarisation of its recipients and for innova-tive, participative and grassroot character of the design process) is to indicate the technics of
visualisation as interpretation and also data manipulation, as well as to prove the discoursive potential of infographics as a communication tool. The paper aims at drawing attention to the common lack of competences in the range of decoding meanings of datavis and the noncha-lance (whether conscious or not) of designers in their usage of data.
Słowa kluczowe: wizualizacja danych, projektowanie graficzne, dziennikarstwo danych,
manipulacja danymi, polityka danych (ideologia), komunikacja wizualna, perswazja wizulna, przestrzeń danych
Keywords: data visualisation (datavis), graphic design, data journalism, data manipulation,
data politics (ideology), visual communication, visual persuasion, dataspace.
Anna Maj – dr, adiunkt w Zakładzie Komunikacji Kulturowej w Instytucie Nauk o Kulturze
i Studiów Interdyscyplinarnych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, autorka monografii
Media w podróży oraz kilku książek zbiorowych na temat nowych mediów i komunikacji,
