Medycyna Wet. 2007, 63 (5) 574
Praca oryginalna Original paper
Obok problemów zwi¹zanych z zaburzeniem wzros-tu chrz¹stek nasadowych koci d³ugich u zwierz¹t, ta-kich jak: chondrodysplazja (21), epifizjoliza (14) czy osteochondroza (6, 9, 13, 19, 20, 22), u koni doæ nie-pokoj¹cym zjawiskiem jest wystêpowanie urazów ko-ci koñczyn, wynikaj¹ce dodatkowo ze zbyt wczesnej eksploatacji tych zwierz¹t (2, 4, 7, 11, 15). Niestety, niejednokrotnie przyczyn¹ za wczesnego dopuszcza-nia koni pe³nej krwi angielskiej do treningu i do wy-cigów s¹ wzglêdy ekonomiczne, bez brania pod uwa-gê stopnia dojrza³oci uk³adu kostnego.
U koni pe³nej krwi angielskiej, które nale¿¹ do tzw. ras szybko dojrzewaj¹cych, za krytyczny moment, kie-dy najczêciej dochodzi do urazów ró¿nych struktur aparatu ruchu, przyjmuje siê wczesny okres treningu, kiedy kociec nie jest jeszcze w pe³ni dojrza³y (4, 7, 15-18). W celu okrelenia stopnia dojrza³oci koæca u koni stosuje siê rutynowo ocenê radiologiczn¹ chrz¹stki nasadowej dalszej koci promieniowej. Mia-rodajnym kryterium w tym przypadku jest stopieñ skostnienia tej chrz¹stki (3, 4, 7). W wyniku badañ reprezentatywnego materia³u ustalono, ¿e czas zaniku chrz¹stki nasadowej dalszej koci promieniowej (cndkp) u koni pe³nej krwi angielskiej hodowli pol-skiej waha siê w przedziale od 20 miesiêcy do 29 mie-siêcy i 2 tygodni ¿ycia. Jednoczenie stwierdzono, ¿e stopieñ dojrza³oci koæca ma wysoko istotny wp³yw na urazowoæ uk³adu ruchu koni, poddanych
trenin-gowi wycigowemu. Jako tzw. dwulatki, najczêciej chorowa³y konie o pónym, nieco rzadziej o wczes-nym, za najrzadziej o rednim tempie dojrzewania szkieletu (4). Zatem urazowoæ aparatu ruchu, w tym tak¿e koci, u dwuletnich koni pe³nej krwi angielskiej, poddanych treningowi wycigowemu jest wyranie wiêksza wród zwierz¹t z niewystarczaj¹cym stopniem dojrza³oci koæca (3, 4). Jest ona szczególnie wysoka w pierwszym roku treningu (15-18).
Choroby koci stanowi¹ jedn¹ z liczniejszych grup chorób koñczyn u koni. S¹ one jednoczenie czêst¹ przyczyn¹ przerwania lub wrêcz zakoñczenia ich ka-riery wycigowej (8). Czêciej stwierdzano jedynie choroby ciêgien miêni zginaczy palców obu koñczyn oraz zapalenia stawów (dane niepublikowane). Dlate-go przeledzenie rozk³adu czêstoci zapadania na po-szczególne choroby koci koñczyn jest celowe. Ich ana-liza mo¿e siê przyczyniæ do sformu³owania praktycz-nych wniosków dotycz¹cych prewencji z³amañ. To z ko-lei mo¿e byæ podstaw¹ do zapobiegania uszkodzeniom koci oraz odpowiedniego dawkowania treningu.
Celem badañ by³o okrelenie u dwuletnich koni pe³-nej krwi angielskiej:
ogólnej czêstoci wystêpowania urazów koñczyn; charakteru i czêstotliwoci wystêpowania poszcze-gólnych chorób koci koñczyn;
wp³ywu p³ci na czêstoæ wystêpowania chorób aparatu ruchu koñczyn;
Urazy koci koñczyn podczas treningu wycigowego
dwuletnich koni pe³nej krwi angielskiej
MA£GORZATA DZIERZÊCKA, ADAM W¥SOWSKI, HENRYK KOBRYÑ
Katedra Nauk Morfologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
Dzierzêcka M., W¹sowski A., Kobryñ H.
Leg bones injuries during race training in two-year-old thoroughbred horses
Summary
The aim of the study was to analyze frequency of the leg injuries, the type and frequency of leg bone diseases, effect of sex on the frequency of leg injuries occurring in two-year-old thoroughbred horses. In addition, the incidence of different fracture types and bones involved the limb as well as frequency of injuries as compared to the other leg diseases in this group of the animals during the year has been estimated.
850 two-year-old thoroughbred horses during the course of gallop work in training over four consecutive breeding years have been examined in the study. Each and every specimen was monitored from mid-December of the arrival year, through the end of December of the following year. Based on the observation leg injuries have been identified in 60.4% of the population studied. Among the most frequently diagnosed leg injuries there have been bucked shins, fractures and periostitis. Fractures of the thoracic limb occurred more often than of the pelvic limb.
Medycyna Wet. 2007, 63 (5) 575
koci, które najczêciej podlegaj¹ urazom z uwz-glêdnieniem koñczyn: piersiowej, miednicznej, prawej lub lewej strony; jak równie¿ czêstoci wystêpowania z³amañ koci koñczyn w zale¿noci od miesi¹ca roku.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 850 dwuletnich koniach pe³nej krwi angielskiej, reprezentuj¹cych polsk¹ hodowlê, czterech kolejnych roczników. Zwierzêta przyby³y na Tory Wycigów Konnych w Warszawie celem odbycia trenin-gu. Nastêpnie bra³y udzia³ w gonitwach p³askich. Na bada-n¹ populacjê sk³ada³o siê 378 ogierów oraz 472 klacze.
Konie te, okrelane jako tzw. roczniaki, trafi³y na tor je-sieni¹ nastêpnego roku w stosunku do roku urodzenia, nie mia³y wiêc ukoñczonych dwóch lat. Zwierzêta poddano obserwacji w kierunku dojrza³oci szkieletowej oraz ura-zowoci koñczyn w okresie czterech lat: od po³owy grud-nia 1985 r. do koñca grudgrud-nia 1989 r. Ka¿dy osobnik moni-torowany by³ nie tylko od momentu przybycia do osi¹gniê-cia dojrza³oci szkieletowej, ocenianej na podstawie stop-nia skostniestop-nia cndkp, lecz tak¿e do koñca roku kalenda-rzowego, w którym dosz³o do ca³kowitego skostnienia wym. chrz¹stki nasadowej. Dla ujednolicenia okresu badania, ca³-kowity czas monitoringu jednego konia obejmowa³ okres od po³owy grudnia roku, w którym dany osobnik przyby³ na tor, do koñca grudnia nastêpnego roku. W przypadku wyst¹pienia kulawizny lub widocznej zmiany patologicz-nej zwierzêta poddawane by³y szczegó³owemu badaniu ortopedycznemu w Szpitalu Koni S³u¿ewiec przy Torach Wycigów Konnych w Warszawie.
Analizy stanów patologicznych dokonano w oparciu o rozpoznania kliniczne poszczególnych przypadków. W odniesieniu do urazów koci koñczyn i ich skutków, pacjentów podzielono wed³ug: rodzaju patologii oraz ko-ci, któr¹ obejmowa³o uszkodzenie, rodzaju uszkodzenia, koñczyny piersiowej lub miednicznej, lewej lub prawej. Urazy i ich skutki rozpatrywano w nastêpuj¹cych katego-riach: z³amanie fractura, nakostniak exostosis, zapale-nie koci pod tym pojêciem kry³y siê nastêpuj¹ce jed-nostki chorobowe: zapalenia wszystkich struktur koci panostitis, zapalenie szpiku osteomyelitis oraz zapalenie istoty zbitej ostitis. Jako oddzielne jednostki potraktowa-no zapalenie okostnej periostitis oraz tzw. bukszyny. Pod tym pojêciem rozumie siê miejscowe odokostnowe roz-rosty kostne przewa¿nie pochodzenia zapalnego powodu-j¹ce powstawanie deformacji kostnej. Bukszyny powstaj¹ zwykle na skutek urazu lub przeci¹¿enia koci i okostnej, i wystêpuj¹ na grzbietowej powierzchni koci ródrêcza III w odró¿nieniu od nakostniaków, które dotycz¹ tej samej koci, lecz wystêpuj¹ na jej powierzchni d³oniowo-przy-rodkowej lub bardzo rzadko po stronie bocznej (10).
Okrelano tak¿e koñczyny, których koci najczêciej ule-gaj¹ urazom: lewa piersiowa, lewa miedniczna, prawa pier-siowa, obie koñczyny piersiowe, obie koñczyny miednicz-ne, lewa piersiowa i prawa miedniczna, lewa piersiowa i lewa miedniczna, prawa piersiowa i prawa miedniczna, prawa piersiowa i lewa miedniczna. Przeledzono równie¿ czêstotliwoæ wystêpowania z³amañ koci koñczyn w po-szczególnych miesi¹cach pierwszego roku treningowego.
Wyniki i omówienie
Na podstawie czteroletniej obserwacji 850 dwulet-nich koni pe³nej krwi angielskiej poddanych treningo-wi wycigowemu, choroby dotycz¹ce koñczyn sttreningo-wier- stwier-dzono u 513 koni, co stanowi³o 60,4% badanej popu-lacji. Odsetek ten waha³ siê od 53,5% u koni rocznika 1986 do 64,5% u koni rocznika 1984. Zarejestrowano ogó³em 861 takich przypadków (u niektórych osobni-ków choroby koñczyn wystêpowa³y wiêcej ni¿ jeden raz) (ryc. 1). Ró¿nica w liczbie przypadków zachoro-wañ w ci¹gu roku w grupie klaczy i ogierów by³a nie-wielka. Klacze chorowa³y czêciej 1,11 przypadków na jednego konia rocznie, ni¿ ogiery 1,06 przypad-ków na jednego konia rocznie.
Najczêstszymi stanami patologicznymi okaza³y siê choroby miêni, ciêgien oraz wiêzade³. Natomiast mniej liczne by³y urazy stawów. Na trzecim miejscu pod wzglêdem czêstoci wystêpowania by³y choroby koci koñczyn zwi¹zane z ich urazami, które wród 861 wszystkich zarejestrowanych przypadków zdiag-nozowano 148 razy. Urazy te stanowi³y zatem 17,2%. Pozosta³e, mniej liczne przypadki stanowi³y uszkodze-nia tkanek miêkkich, takie jak: st³uczeuszkodze-nia, rany, krwia-ki, a tak¿e ropowice, choroby dotycz¹ce struktur ko-pyta (zapalenie skóry w³aciwej czyli tworzywa kopy-towego, szczeliny puszki kopytowej, gnicie strza³ki, zniekszta³cenie puszki kopytowej). U pojedynczych osobników wykazano niezbornoci ruchowe koñczyn, za 3 przypadki zosta³y nierozpoznane.
513 (60%)
konie, u których co najmniej raz dosz³o do uszkodzeñ koñczyn
konie, u których nie stwierdzono uszkodzeñ koñczyn
337 (40%)
Ryc. 1. Wystêpowanie urazów koñczyn w populacji dwulet-nich koni pe³nej krwi angielskiej w pierwszym roku treningu wycigowego bukszyny 33% z³amania 32% zapalenie okostnej 30% nakostniak 4% zapalenie istoty zbitej koœci 1%
Ryc. 2. Udzia³ procentowy poszczególnych chorób koci koñ-czyn w ich ogólnej urazowoci
Medycyna Wet. 2007, 63 (5) 576
Wród 148 przypadków chorób koci najczêciej rozpoznano tzw. bukszyny 49 przypadków (33,1%). Stosunkowo czêsto stwierdzono tak¿e z³amania 47 przypadków, które stanowi³y 31,8%. Zapalenie okost-nej zdiagnozowano w 44 przypadkach (29,7%), a na-kostniaki w 6 przypadkach (4,0%). Zapalenia wszyst-kich struktur koci, zapalenia szpiku lub zapalenie isto-ty zbitej stwierdzono w dwóch przypadkach (1,4%) (ryc. 2).
Z³amaniom najczêciej podlega³y koci pêcinowe. Obserwowano je a¿ 19 razy na 47 wszystkich stwier-dzonych z³amañ koci koñczyn. Stanowi³y one zatem 39,6% wszystkich z³amañ koci, jakie zarejestrowano w ci¹gu czteroletniego okresu obserwacji. Nieco rza-dziej w 11 przypadkach (22,9%) odnotowano z³a-mania trzeszczek bli¿szych. Natomiast z³az³a-mania in-nych koci wystêpowa³y niezbyt czêsto. W 7 przypad-kach dotyczy³y koci nadgarstka (14,6%), za trzykrot-nie zarejestrowano z³amania koci ródrêcza III (6,2%). Stwierdzono równie¿ po 2 przypadki z³amañ koci koronowej, kopytowej oraz koci udowej (po 4,2%), za w jednym przypadku dosz³o do z³amania koci miednicznej 2,1%. Wszystkim stwierdzonym przy-padkom z³amañ koci towarzyszy³a silna kulawizna, a rokowanie by³o ostro¿ne lub z³e. U 20 osobników podjêto leczenie operacyjne. Wród tych z³amañ prze-wa¿a³y pod³u¿ne, strza³kowe z³amania koci pêcino-wych. Jednak 27 osobników, ze wzglêdu na brak szans powrotu do zdrowia, poddanych zosta³o eutanazji.
Przedstawione rezultaty s¹ zbie¿ne z wynikami uzys-kanymi w innych krajach. Dane pimiennictwa rów-nie¿ wskazuj¹, ¿e wród z³amañ koci u koni jednymi z najczêstszych uszkodzeñ s¹ z³amania koci pêcino-wych w koñczynach piersiopêcino-wych (5, 16, 23). Spotka-no siê równie¿ ze stwierdzeniem, ¿e najczêstszymi z³amaniami u koni wycigowych s¹ z³amania bocznej strony bloczka (g³owy) koci ródrêcza III lub ród-stopia III. Materia³ badawczy, którym dysponowa³ autor (17) stanowi³o 59 koci pochodz¹cych od koni, które dozna³y z³amania podczas gonitw. Do z³amañ tych dochodzi³o czêciej na d³ugich dystansach, w go-nitwach z du¿¹ liczb¹ koni, dosiadanych przez niedo-wiadczonych jedców.
Zarówno obserwacje w³asne, jak i informacje za-czerpniête z pimiennictwa wskazuj¹, ¿e najwiêcej z³amañ wystêpuje w pierwszym roku startowym (16--18). Mo¿e wiêc on byæ uznany za krytyczny okres, w którym najczêciej dochodzi do urazów aparatu ru-chu u koni wycigowych; obejmuje on wczesny okres treningu oraz pierwszy rok startowy.
W przeprowadzonych badaniach w³asnych przele-dzono dodatkowo rozk³ad wystêpowania z³amañ ko-ci koñczyn u dwuletnich koni pe³nej krwi w poszcze-gólnych miesi¹cach pierwszego roku treningowego. Okaza³o siê, ¿e dochodzi³o do nich najczêciej od maja do padziernika, z wyranymi szczytami w maju oraz od lipca do padziernika (pocz¹tek sezonu wycigo-wego dla koni dwuletnich) (ryc. 3).
Stwierdzono tak¿e, ¿e ogólny odsetek zarejestrowa-nych przypadków z³amañ koci w koñczynach pier-siowych znacznie przewy¿sza³ odsetek w koñczynach miednicznych. Z³amania koci w 40 przypadkach do-tyczy³y koñczyn piersiowych (85,1%), a jedynie w 7 przypadkach koñczyn miednicznych (14,9%). Ró¿ni-ce w czêstoci wystêpowania urazów w obu koñczy-nach nale¿y t³umaczyæ przede wszystkim tym, ¿e koñ-czyny piersiowe maj¹ wiêksze obci¹¿enie w stosunku do koñczyn miednicznych, co wynika z po³o¿enia punktu ciê¿koci cia³a konia. Dodatkowe zwiêkszone obci¹¿enia koñczyn piersiowych u koni wycigowych pe³nej krwi s¹ wynikiem specyficznego dosiadu wy-cigowego jedca, w którym masa jego cia³a jest prze-suniêta do przodu celem wyd³u¿enia akcji konia w galopie. Analizuj¹c czêstoæ wystêpowania urazów aparatu ruchowego koñczyn piersiowych stwierdzo-no, ¿e z³amania wystêpowa³y niemal z jednakow¹ czês-toci¹ w obustronnych koñczynach piersiowych 18 z³amañ dotyczy³o koci koñczyny lewej, za w 22 przy-padkach by³y to z³amania koci koñczyny prawej.
Podobne wyniki osi¹gniêto w USA, na podstawie badañ 118 koni (1). Trafi³y one do szpitala z powodu kulawizny 72 (61%) lub s³abych osi¹gniêæ sporto-wych 46 (39%). W tym przypadku tak¿e urazy w wiêkszoci dotyczy³y koñczyn piersiowych. Najczê-ciej stwierdzono urazy koñczyny prawej piersiowej 57 przypadków (48%), nastêpnie lewej piersiowej 51 przypadków (43%). W koñczynach miednicznych obserwowano je rzadziej: w koñczynach lewych 31 razy 26%, za w prawych 25 razy 21%. U 31 koni (26%), stwierdzono uszkodzenie obu koñczyn piersio-wych, za w 6 przypadkach (5%) obu koñczyn mied-nicznych.
Podobne badania przeprowadzono równie¿ w Japo-nii w latach 1987-2000 (15). Ich celem by³o okrele-nie epidemiologii z³amañ u koni pe³nej krwi angiel-skiej. W 14-letnim okresie prowadzenia obserwacji zdiagnozowano 10 203 (1,83%) przypadków z³amañ koci na 556 705 koni bêd¹cych w treningu. W po-szczególnych latach prowadzenia badañ odsetek ten waha³ siê od 1,44 do 2,19%. Wiêkszoæ z³amañ
rów-0 2 4 6 8 10 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Miesi¹ce roku Liczba przypadków z³amañ koœci
Ryc. 3. Z³amania koci u dwuletnich koni pe³nej krwi angiel-skiej na S³u¿ewcu Torach Wycigów Konnych w Warsza-wie w zale¿noci od miesi¹ca roku
Medycyna Wet. 2007, 63 (5) 577
nie¿ dotyczy³a koci koñczyn piersiowych. Wykazano przy tym, ¿e na liczbê z³amañ istotny wp³yw ma stan nawierzchni toru. Z³amania wystêpowa³y g³ównie na torze b³otnistym. Na urazowoæ mia³ te¿ wp³yw dys-tans, jaki pokonywa³y zwierzêta w gonitwach.
Wielu badaczy okreli³o okolicznoci, w jakich naj-czêciej dochodzi³o do urazów koci koñczyn u koni. Okaza³o siê, ¿e najczêciej do urazów dochodzi³o pod-czas nie nadzorowanych treningów; zdarza³y siê one tak¿e stosunkowo czêsto podczas gonitw. Jedynie w 15% przypadków do urazów dosz³o w innych oko-licznociach, takich jak: karmienie, za³adunek, pod-kuwanie czy siod³anie (12).
Wnioski
Na podstawie uzyskanych wyników oraz przepro-wadzonych porównañ i analiz, mo¿na przedstawiæ nastêpuj¹ce wnioski:
1. Urazowoæ koñczyn w populacji dwuletnich koni pe³nej krwi angielskiej hodowli polskiej w pierwszym roku treningu wycigowego jest wysoka, gdy¿ doty-czy ponad 60% populacji i zbli¿ona do urazowoci notowanej w innych krajach.
2. Wród chorób koci koñczyn w populacji dwu-letnich koni pe³nej krwi angielskiej najczêciej docho-dzi³o do powstawania tzw. bukszyn, a nastêpnie do z³amañ oraz zapaleñ okostnej.
3. Nie obserwowano wyranego wp³ywu p³ci na czêstoæ wystêpowania chorób aparatu ruchu koñczyn w badanej populacji.
4. W pierwszym roku treningu wycigowego ura-zowoæ koci koñczyn u koni dwuletnich koni pe³nej krwi jest wyranie wiêksza. wiadczy to o wiêkszej podatnoci na urazy koci koñczyn u tych zwierz¹t i wskazuje na koniecznoæ ograniczenia eksploatacji koni pe³nej krwi w tej grupie wiekowej.
5. Z³amania koci koñczyn piersiowych wystêpuj¹ czêciej ni¿ miednicznych.
Pimiennictwo
1.Dabareiner R. M., Cohen N. D., Carter G. K., Nunn S., Moyer W.: Musculo-skeletal problems associated with lameness and poor performance among horses used for barrel racing: 118 cases (2000-2003). J. Am. Vet. Med. Assoc. 2005, 227, 1646-1650.
2.Dzierzêcka M., Charuta A.: Nowe techniki oceny jakoci tkanki kostnej i mo¿liwoæ ich zastosowania w medycynie weterynaryjnej. Medycyna Wet. 2006, 62, 617-620.
3.Dzierzêcka M., W¹sowski A.: Kostnienie chrz¹stki nasadowej dalszej koci promieniowej u koni pe³nej krwi w dokumentacji radiologicznej. Mat. XII Kongresu Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych, Warszawa 2004, 1, 208.
4.Dzierzêcka M., W¹sowski A., Kobryñ H.: Czas kostnienia chrz¹stki nasado-wej dalszej koci promienionasado-wej koni pe³nej krwi angielskiej jako kryterium oceny dojrza³oci koæca. Medycyna Wet. 2005, 61, 1190-1193.
5.Ellis D. R., Simpson D. J., Greenwood R. E., Crowhurst J. S.: Observations and management of fractures of the proximal phalanx in young Thorough-breds. Equine Vet. J. 1987, 19, 43-49.
6.Fubini S. L., Erb H. N., Freeman K. P., Todhunter R. J.: Prognostic factors affecting survival of 507 horses with joint disease: 1983 to 1990. Can. J. Vet. Res. 1999, 63, 253-260.
7.Gabel A. A., Spencer C. P., Pipers F. S.: A study of correlation of closure of the distal radial physis with performance and injury in the standardbred. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1977, 170, 188-195.
8.Henklewski R., Janeczek M., Pospieszny N., Ratajczak K., Wojnar M.: Bada-nie ultrasonograficzne chrz¹stki stawowej bloczka koci udowej u koni szla-chetnej pó³krwi w wieku 3 lat. Medycyna Wet. 2005, 61, 445-447. 9.Hurtig M. B., Pool R. R.: Pathogenesis of equine osteochondrosis, [w:]
McIlw-raith C. W., Trotter G. W.: Joint Disease in the Horse. Saunders W. B. Com-pany, Philadelphia, Pensylvania 1996, 335-358.
10.K³os Z.: Nakostniaki u koni. Mat. Symp. hipiatrycznego, Warszawa 2002, s. 3. 11.£ojek J.: Niektóre czynniki wp³ywaj¹ce na proces rozwoju somatycznego koni pe³nej krwi angielskiej. Praca dokt., Wydz. Zootechniczny, SGGW War-szawa 1990.
12.McCrory P., Turner M.: Equestrian injuries. Med. Sport. Sci. 2005, 48, 8-17. 13.McIlwraith C. W.: Clinical aspects of osteochondrosis dissecans, [w:] McIlw-raith C. W., Trotter G. W.: Joint Disease in the Horse. Saunders W. B. Com-pany, Philadelphia, Pensylvania 1996, 362-383.
14.Nicpoñ J., Janeczko K., Popiel J., Kuryszko J.: Epifizjoliza u wiñ. Medycy-na Wet. 1995, 51, 279-282.
15.Oikawa M., Kusunose R.: Fractures sustained by racehorses in Japan during flat racing with special reference to track condition and racing time. Vet. J. 2005, 170, 369-374.
16.Parkin T. D., Clegg P. D., French N. P., Proudman C. J., Riggs C. M., Singer E. R., Webbon P. M., Morgan K. L.: Risk of fatal distal limb fractures among Thoroughbreds involved in the five types of racing in the United King-dom. Vet. Rec. 2004 a, 154, 493-497.
17.Parkin T. D., Clegg P. D., French N. P., Proudman C. J., Riggs C. M., Singer E. R., Webbon P. M., Morgan K. L.: Horse-level risk factors for fatal distal limb fracture in racing Thoroughbreds in the UK. Equine Vet. J. 2004 b, 36, 513-519.
18.Parkin T. D., Clegg P. D., French N. P., Proudman C. J., Riggs C. M., Singer E. R., Webbon P. M., Morgan K. L.: Risk factors for fatal lateral con-dylar fracture of the third metacarpus/metatarsus in UK racing. Equine Vet. J. 2005, 37, 192-199.
19.Philipsson J.: Pathogenesis of osteochondrosis genetic implications, [w:] McIlwraith C. W., Trotter G. W.: Joint Disease in the Horse. Saunders W. B. Company, Philadelphia, Pensylvania 1996, 359-362.
20.Smallwod J. E., Kelly E. J.: A xeroradiographic study of osteochondrosis in the metacarpophalangeal region of two foals. Vet. Rad. 1991, 32, 26-34. 21.Schebitz H., Brass W. £.: Chirurgia ogólna dla lekarzy weterynarii i
studen-tów. PWRiL, Warszawa 1983, 400-450.
22.Winiewski E., Krumrych W., Janiszewski J., Mazurek P.: Terenowe przy-padki osteochondrozy koni w dokumentacji fotograficznej. Medycyna Wet. 1994, 13, 27-29.
23.Yovich J. V., McIlwraith C. W.: Arthroscopic surgery for osteochondral frac-tures of the proximal phalanx of the metacarpophalangeal and metatarso-phalangeal (fetlock) joints in horses. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1986, 188, 273-279.
Adres autora: dr Ma³gorzata Dzierzêcka, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa; e-mail: malgorzatadzierzecka@wp.pl
