Artykuły recenzyjne i recenzje
Deutsche and Polen in der Revolution 1848-1849. Dokumente aus deutschen und politischen Archiven.
Hrsg. für das Bundesarchiv v. H. Booms und für die Generaldirektion der staatlichen Archive Polens v.
M.W о j ci ее h o w s к i. Bearbeitet v. H. В o b е га с h, В. В о о m s,E.F г ą с к i, S. К ł y s,
S.N aw r о с к i, H. S с h e n к (tenże tytuł po polsku), Boppard am Rhein 1991, ss. X, 787, w tym 16
il. Schriften des Bundesarchivs 37, Harald Boldt Verlag.
Rok 1848 był punktem zwrotnym w dziejach stosunków polsko-niemieckich, z czym w pełni zgadzają się historycy obu krajów. Od tego roku wśród Polaków i Niemców coraz bardziej upowszechniało się przekonanie o sprzeczności ich interesów. Wielkie Księstwo Poznańskie stanowiło —jak to trafnie określił później Otto von Bismarck — „cięciwę państwa pruskiego". Powstanie poznańskie 1848 r. uświadomiło tymczasem Niemcom, że wolność Polski oznacza utratę jeżeli nie całego zaboru pruskiego, to przynajmniej W.Ks. Poznańskiego. Polacy zaś, po krwawym stłumieniu ich powstania, pozbyli się jednoznacznie złudzeń, że to właśnie Niemcy pomogą im „wybić się na niepodległość". Badając dzieje stosunków polsko-niemieckich w XIX i XX w., wydarzeń 1848 r. pominąć zatem nie sposób, a sięganie do źródeł z tego czasu okazuje się często konieczne.
Pomysł opublikowania wyboru dokumentów dotyczących wydarzeń z lat 1848—1849, który narodził się przed prawie dwudziestu laty w ramach kontaktów polskich i zachodnioniemieckićh archiwistów, był więc niewątpliwie inicjatywą wychodzącą naprzeciw potrzebom badawczym. Rezultatem tej współpracy jest recenzowany tom.
Zewnętrznie ten dwujęzyczny w znacznej części wolumin prezentuje się imponująco. W trakcie lektury nasuwają się wszakże różne wątpliwości, przede wszystkim dotyczące jego koncepcji. Składa się on z krótkiej Przedmowy, obszernego Wprowadzenia, zestawu 164 dokumentów, zbioru kilkudziesięciu krótkich biogramów Polaków i Niemców, którzy odegrali znaczniejszą rolę w czasie Wiosny Ludów i występują w przedrukowanych źródłach, chronologicznego wykazu opublikowanych dokumentów z 1848 r. nie uwzględnionych w wymienionym wyżej zestawie oraz indeksów.
Przedmowę, Wprowadzenie, biogramy i polskie dokumenty opublikowano w obu językach, natomiast niemieckie dokumenty tylko w języku oryginału. Nie budzi zastrzeżeń wydrukowanie przedmowy w obu językach, gdyż jest to oficjalny wstęp naczelnych dyrektorów archiwów niemieckich i polskich (Hansa В o o m s a i Mariana W o j c i e c h o w s k i e g o ) . Trudniej zrozumieć dlaczego opublikowano w języku polskim także obszerne wprowadzenie i biogramy. Zaoszczędzone w ten sposób blisko sto stron można było przeznaczyć na przedrukowanie dalszych ważnych dokumentów. Nieznający języka niemieckiego polscy historycy większości zamieszczonych w woluminie dokumentów i tak nie będą mogli wykorzystać, a badacze władający tym językiem nie musieli otrzymać wprowadzenia i biogramów w dwóch wersjach językowych. Bardziej zasadne byłoby opublikowanie omawianego wyboru źródeł w dwóch całkowicie odrębnych wersjach: niemieckiej i polskiej (dla czytelników nie znających niemieckiego) lub tylko w wersji niemieckiej.
Wprowadzenie składa się z pięciu powiązanych ze sobą części przybliżających czytelnikom problematykę stosunków polsko-niemieckich przed i w okresie Wiosny Ludów. Heinz В o b e г а с h i Stanisław N a w г о с к i ukazali w nim kolejno: sytuację ludności polskiej we wschodnich prowincjach Prus przed 1848 rokiem, miejsce sprawy polskiej w polityce Prus-Niemiec w latach 1848-1849, przebieg wydarzeń w tych latach na terenie W.Ks. Poznańskiego i Prus Zachodnich, stanowisko wobec sprawy polskiej niemieckich demokratów, wydarzenia rewolucyjne w Badenii i Palatynacie.
Wydarzenia przed i w czasie Wiosny Ludów w W.Ks. Poznańskim i Prusach Zach. przedstawiono głównie na podstawie starych opracowań. Uwagę zwraca pominięcie kilku ważnych nowych prac, w tym m.in. monografii o stanowisku Niemców w W.Ks. Poznańskim wobec polityki germanizacyjnej władz pruskich, w której omówiono obszernie i wnikliwie udział miejscowych Niemców w wydarzeniach 1848 roku1. Wykorzystanie tej pracy ułatwiłoby też selekcje dokumentów przeznaczonych do omawianego tomu. Prezentacja stanowiska Niemców wobec powstania poznańskiego 1848 r. pióra S. Nawrockiego nie jest pozbawiona pewnych luk. Przy jej omawianiu należało wspomnieć także o odezwie niemieckiego Komitetu z 3 kwietnia do Niemców w W.Ks. Poznańskim, w której odrzucono ideę polsko-niemieckiego zbrataniai całą winę za zaistniałą sytuację przerzucono na Polaków2. Warto było też odezwę tę zamieścić w zestawie przedrukowanych w woluminie dokumentów. O postawie licznych w W.Ks. Poznańskim Żydów znajdujemy we wprowadzeniu tylko lakoniczne wzmianki, gównie o ich wystąpieniach przeciw Polakom. Istotnie, część Żydów współdziałała z Niemcami. Jak wynika jednak z nowszych badań większość ludności żydowskiej nie popierała żadnej ze stron3. Przebieg wydarzeń w Prusach Zàch. ukazano zbyt lakonicznie i upraszczająco (s. 40,94). Miały one niewątpliwie mniejszy zasięg i trwały krócej (do 211П do 4IV1848) niż w W.Ks. Poznańskim. W literaturze przedmiotu nie docenia się jednak często ich znaczenia. Stąd także w recenzowanym woluminie brak choćby wzmianki o Tymczasowym Komitecie Narodowym Prus Zachodnich i jego aktywnej działalności. Zdaniem S. Nawrockiego głównym przywódcą polskiego ruchu narodowego w południowej części Prus Zach. byłlgnacy Ł y s к o w s к i. Jednakże równie ważną, amoże nawet jeszcze ważniejszą rolę w wydarzeniach 1848 r. odegrałnatym terenie Natalis S u l e r z y s k i , nazywany nie bez złośliwości (głównie przez Niemców) „królem Prus Zachodnich"4.
Zasadniczą część woluminu stanowi zbiór 164 dokumentów, pochodzących z archiwów polskich i niemieckich oraz przedrukowanych z wcześniejszych wydawnictw źródłowych. W Polsce kwerendę ograniczono tylko do Archiwum Państwowego
1 B. O i z e t , J. К o z 1 o w s к i, А. К. r am s к i, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, pod red. L. Trzeciakowskiego, Poznań
19.76, s. 69-152.
2 Przedruk w: Zeitung des Grossherzogtums Posen 1848, nr 80 iw: R. H е р к e, Die polnische Erhebung und die deutsche Gegenbewegung in Posen in Frühjahr
1848, Berlin — Posen 1848, s. 44.
3 K M a k o w s k i , Żydzi wobec Wiosny Ludów w Wielkim Księstwie Poznańskim, w: Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, pod. red J. Topolskiego i K.
Modelskiego, Poznań 1995, s. 149-167.
4 S. К a 1 e m b к a, Przemiany postaw narodowych ziemiaństwą chełmińskiego w dobie powstań XIX wieku. Casus Natalisa Sulerzyskiego (1801-1878). Część 2,
130
Artykuły recenzyjne i recenzjew Poznaniu, przechowującego najwięcej dokumentów dotyczących Wiosny Ludów na ziemiach polskich. Są to dokumenty dużej wartości, gdyż przede wszystkim w W.Ks. Poznańskim rozgrywały się wówczas wydarzenia, które wywarły znaczny wpływ na stosunki polsko-niemieckie w następnych dziesięcioleciach. Wydawca miał zapewne wiele wątpliwości, które z tych dokumentów wybrać do przygotowywanego tomu. Z opublikowania wielu ważnych dokumentów przechowywanych w poznańskim archiwum musiał zrezygnować. Szkoda jednak, że nie przeprowadzono kwerendy także w archiwach państwowych w Bydgoszczy, Gdańsku, Toruniu, Szczecinie i Wrocławiu, a także w poznańskich i pomorskich bibliotekach. Znajdują się w nich odezwy, ulotki, dokumenty ukazujące sytuację i echa powstania poznańskiego w sąsiednich prowincjach: Pomorzu Gdańskim, Pomorzu Zach. i Śląsku. Wisława K n a p o w s k a pisała już swego czasu, że „materiały Archiwum Państwowego w Szczecinie zmuszają do rewiq'i poglądów o powstaniu poznańskim"5. Ważne dokumenty przechowują również inne archiwa i biblioteki. Przykładowo można tu wymienić Książnicę Miejską w Toruniu, w której znajduje się zbiór odezw i ulotek z 1848 г., w tym m.in. zasługująca na przedrukowanie w omawianym woluminie „Odezwa Tymczasowego Komitetu Narodowego Prus Polskich do braci Polaków tu zamieszkałych"6.
Szerszą kwerendę przeprowadzono w archiwach niemieckich. Objęto nią akta Außenstelle Frankfurt a.M. des Bundesarchiv w Koblencji (przechowującego główne materiały źródłowe dotyczące rewolucji 1848 w Niemczech), Generallandesarchiv w Karlsruhe, Bayerische Hauptstaatsarchiv w Monachium, Niedersächsische Hauptstaatsarchiv w Hannoverze, Landesarchiv w Spirze, Stadtarchiv w Rastatt i Zentralarchiv der Fürsten Thum und Taxis w Regensburgu. Recenzowany wolumis powstał —jak już wspomniano — w ramach współpracy archiwistów polskich i zachodnioniemieckich, jeszcze przed zjednoczeniem Niemiec. We współpracy tej nie uczestniczyli archiwiści z byłego NRD. Stąd brak w nim dokumentów m.in. z niemieckich archiwów państwowych w Dreźnie i Merseburgu, co wydawcy powinni wyjaśnić w części zatytułowanej „Omówienie źródeł i zasad edycji".
Większość opublikowanych w woluminie dokumentów (odezw, okólników, zarządzeń lokalnych władz pruskich, protokołów rozmów, petycji ludności niemieckiej i polskiej itd.) dotyczy wydarzeń w W.Ks. Poznańskim w 1848 r. oraz udziału Polaków w rewolucji w Palatynacie i Badenii. Tylko kilkanaście dokumentów (z Archiwum Państwowego w Poznaniu) ukazuje różne aspekty ówczesnych wydarzeń w Prusach Zach. i na Śląsku. Dużo miejsca poświęcono sprawie polskiej w obradach parlamentu frankfurckiego w 1848 r. Oprócz petycji Polaków i Niemców skierowanych do tego parlamentu przedrukowano ze „Stenographischer Bericht"7 obszerne wyciągi z protokołów z jego obrad dotyczących sprawy polskiej. Te ostatnie zajęły ponad sto stron książki (s. 417-504,578-596). W dziejach stosunków polsko-niemieckich stanowisko parlamentu frankfurckiego wobec sprawy polskiej odegrało ważną rolę8. Ukierunkowało ono w znacznym stopniu dalszy rozwój tych stosunków. Przedruk tak obszernych fragmentów protokołów nie wydaje się jednak uzasadniony, gdyż badacze (zwłaszcza niemieccy) mają łatwiejszy dostęp do „Stenographischer Bericht" niż do akt przechowywanych w polskich archiwach. Wystarczyłoby przedrukowanie mniejszych fragmentów. Na zaoszczędzonych w ten sposób stronach można byłoby zamieścić inne, mniej dostępne historykom dokumenty dotyczące bogatych wydarzeń z lat 1848-1849. Mam tu na myśli przede wszystkim źródła w języku polskim, warte przetłumaczenia i szerszego udostępnienia badaczom niemieckim9.
Ponieważ nie objęto kwerendą archiwów w byłej NRD brak w ogóle w omawianym woluminie dokumentów centralnych władz pruskich w Berlinie dotyczących sprawy polskiej w latach 1848-1849, a także źródeł ukazujących współpracę polskich demokratów z rewolucjonistami saskimi w tym czasie.
Wybór dokumentów do wydawnictwa źródłowego jest zawsze kwestią dyskusyjną, zwłaszcza jeśli dokumentów tych zachowało się wiele. W omawianym wydawnictwie zamieszczono niemało odezw, zarządzeń itd. władz pruskich, petycji ludności polskiej i niemieckiej dotyczących spraw mniej istotnych. Również one odzwierciedlają jednak „klimat" wydarzeń w latach 1848-1849 w W.Ks. Poznańskim oraz Badenii i Palatynacie. Zwłaszcza zestaw dokumentów dotyczących wydarzeń na ziemiach polskich mógłby być bardziej jeszcze reprezentatywny. Zasięgnięcie przez wydawców opinii historyków prowadzących systematyczne badania nad tymi wydarzeniami pozwoliłoby zapewne uniknąć potknięć i pewnej przypadkowości w trakcie wyboru źródeł.
Mimo wskazanych braków omawiany wolumin będzie z pewnością przydatny w dalszych badaniach, nie tylko nad wydarzeniami z lat 1848-1849. W obieg wprowadzono wiele nieznanych dotąd dokumentów, które dostarczają cennych informacji o polskich emigrantach w Niemczech, udziale Polaków w rewolucji w Badenii i Palatynacie, wydarzeniach na ziemiach polskich w 1848 r. Badacze tej problematyki uzyskali łatwiejszy dostęp do rzadko lub w ogóle dotąd niewykorzystywanych źródeł, w tym zwłaszcza do dokumentów przechowywanych w archiwach w Spirze, Rastatt i Regensburgu. Opublikowane dokumenty zawierają nie tylko wartościowe informacje faktograficzne, ale również ciekawe charakterystyki polskiej szlachty i duchowieństwa, sytuacji w miasteczkach i powiatach W.Ks. Poznańskiego itd.
Na wysoką ocenę zasługuje strona edytorska woluminu. Został on przygotowany pieczołowicie. Wszystkie dokumenty opatrzono niezbędnymi przypisami. Korzystanie ułatwiają skorowidze imion i miejscowości, wykazy źródeł i literatury (mimo niekompletności) oraz krótkie biogramy wybitniejszych postaci wymienionych w opublikowanych dokumentach.
Witold Molik
1 W. K n a p o w s k a , Rok 1848 na Pomorzu zachodnim w świetle dokumentów Rejencji szczecińskiej, Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk 1950-1951, Nr 1, s. 83.
6 Przedruk w: Pomorze Gdańskie 1807-1850. Wybór źródeł. Oprać. A. B u k o w s k i , Wroclaw 1958, s. 375-377.
7 Stenographischer Bericht über die Verhandlungen der deutschen constituirenden Nationalversammlung zu Frankfurt am Main. Hrsg. v. F. W i g a r d. Bd. 2,
Frankfurt 1848.
' Siehe: M.G. M ü l l e r u. B. S c h ö n e m a n n , Die „Polen-Debatte" in der Frankfurter Paulskirdie. Darstellung, Lemziele, Materialien. Frankfurt 1991.
9 Do takich źródeł zaliczyć należy min.: O.C. L u Ы i n er, Uwagi krytyczne o postępowaniu Żydów w Xsiçstwie Poznańskiem w roku 1848 oparte na dowodach
!["Warszawa romantyczna", Alina Kowalczykowa, Warszawa 1987 : [recenzja]]()