KOMUNIKACJA
W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH
UniwersytetŚląski
Katowice 2010
Projekt okładki:
Michał Motłoch Opracowanie redakcyjne:
Jadwiga Stawnicka
Copyright © 2010 by Uniwersytet Śląski w Katowicach
ISBN 978-83-60743-39-3
Wydawca:
Ofi cyna Wydawnicza Wacław Walasek Katowice, ul. Mieszka I 15
wacek@ofi cynaww.pl Skład i łamanie oraz druk:
STUDIO NOA Ireneusz Olsza http://www.studio-noa.pl Wydanie I, nakład 250+50 egz.
Wstęp . . . 7 Rozdział I
Komunikacja werbalna i niewerbalna w sytuacjach kryzysowych Dariusz Biel: Strategie dyskursywne w negocjacjach policyjnych.
Perspektywy badawcze . . . 13 Jadwiga Stawnicka: „Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty
komunikacji w sytuacjach kryzysowych . . . 33 Jagoda Tomanek-Olczak: Komunikacja niewerbalna w negocjacjach
policyjnych – rola mimiki . . . 54
Rozdział II Komunikacja wewnętrzna i zewnętrzna
Janusz Trzęsimiech: „Public relations” w sytuacjach kryzysowych
w Policji. Perspektywy badawcze . . . 69 Bernard Wiśniewski, Jarosław Prońko: Teoretyczne aspekty
planowania działania organizacji w sytuacjach kryzysowych . . . 80
Rozdział III
Komunikacja w instytucji totalnej na przykładzie jednostki penitencjarnej
Justyna Bednarek-Wróbel: Wyzwolić z urazu – wybrane strategie
interwencyjne i ich skutki . . . 93
Jolanta Kurzyńska: Komunikacja pomiędzy więzieniem a światem zewnętrznym jako jedna z form pomocy osadzonym w sytuacji
kryzysowej na przykładzie Zakładu Karnego w Lublińcu . . . 102 Przemysław Stęczniewski: Rola sprawnej komunikacji w praktyce
penitencjarnej . . . 114
Rozdział IV Służby lotniskowe w sytuacji kryzysowej
Zbigniew Michalec: Rola i zadania sztabu kryzysowego na przykładzie Międzynarodowego Portu Lotniczego „Katowice”
w Pyrzowicach . . . 131 Piotr Uchroński: Komunikacja służb lotniskowych w sytuacji
kryzysowej . . . 143
Rozdział V
Komunikacja w sytuacjach kryzysowych. Miscellanea
Magdalena Baer: Zachowania osób niepełnosprawnych w sytuacjach kryzysowych . . . 156 Robert Bońkowski: Ofi cjalna nazwa jednego z trzech urzędowych
języków w Bośni i Hercegowinie – konfl ikt nazwotwórczy . . . 166 Joanna Rękas: Zarządzanie konfl iktem w serbskiej epice bohaterskiej,
czyli jak negocjują najwięksi bohaterowie? . . . 176
Kryzysy są nieodłączną częścią naszego życia. Dotyczą każdego z nas, naszych rodzin, instytucji, z którymi jesteśmy związani, orga- nizacji, państwa, całego świata. Pojęcie to jest jednym z najczęściej używanych w obecnych czasach, słowem-kluczem, gdyż wiąże się ze wszystkimi obszarami naszego życia. Mówimy o kryzysie ekono- micznym, politycznym, społecznym, ekologicznym, polityczno-mi- litarnym, psychologicznym, małżeńskim, egzystencjalnym, środowi- skowym, mieszkaniowym, światopoglądowym, rządowym, kryzysie wieku średniego… i wielu, wielu innych.
Kryzysom nie możemy zapobiegać, są nieuchronne, możemy się jednak na nie przygotować i starać się – w miarę możliwości – ograni- czać sytuacje wywołujące kryzys, a także minimalizować jego skutki.
Każdego dnia Internet, telewizja i radio informują nas o sytuacjach kryzysowych na świecie – klęskach żywiołowych bądź sytuacjach spowodowanych przez człowieka. Kiedy kłócą się sąsiedzi, spiera się para małżonków, wybuchają konfl ikty między pracownikami a dy- rekcją, skłócone narody znajdują się o krok od zbrojnego rozwiąza- nia konfl iktu, ból po stracie bliskiej osoby przenika każdy fragment naszego ciała i jest tak wielki, że nie można normalnie funkcjonować – tym, co może uzdrowić sytuację, jest prowadzenie dialogu. Oczy- wista pozytywna rola komunikacji w rozwiązywaniu konfl iktów de- terminuje jednak pytanie: Jak się komunikować? Co uczynić, aby ko- munikacja była skuteczna? Problemy wynikające ze złej komunikacji
są jednym z czynników kryzysogennych, a ponadto mogą pogłębiać sytuację kryzysową.
Komunikacja jest przedmiotem zainteresowania różnych dziedzin, m.in. informatyki, lingwistyki, socjologii, antropologii, fi lozofi i, se- miotyki, teorii kultury, psychologii. Obiektem zainteresowania auto- rów niniejszego tomu są wybrane aspekty komunikacji w sytuacjach kryzysowych. Sytuacja kryzysowa pojmowana jest przy tym jako sy- tuacja kryzysowa sensu largo, a więc stan rezultatywny, będący wyni- kiem działania czynników kryzysogennych (sprzyjających powstawa- niu kryzysów i powodujących kryzysy), wywołany nagłą, momentalną, skokową zmianą lub będący wynikiem zmian stopniowych, a także sam proces narastania stopnia natężenia czynników kryzysogennych.
Nie sposób w jednym tomie objąć wszystkich aspektów komu- nikowania się w sytuacjach kryzysowych, tj. informacji o charakte- rze służbowym / wewnętrznym (związanych z obiegiem informacji i konstruowaniem procedur reagowania kryzysowego), informacji zewnętrznych (publicznych); komunikacji ze sprawcą sytuacji kry- zysowej oraz z ofi arą (klientem), w tym z ludnością na obszarach ob- jętych zagrożeniem. Badania komunikacji w sytuacjach kryzysowych powinny iść w kierunku łączenia refl eksji teoretycznej z analizą ma- teriałową i obejmować m.in. zagadnienia 1: wyjaśnienie podstawo- wych pojęć (zagrożenie, konfl ikt, kryzys, sytuacja problemowa, sytu- acja kryzysowa, komunikacja, komunikowanie, komunikowanie się, interwencja, interwencja kryzysowa, negocjacje, negocjacje policyj- ne), rola dobrze pojętego i sprawnie realizowanego zarządzania in- formacją w minimalizowaniu skutków sytuacji kryzysowych, analiza obiegu informacji, analiza błędów komunikacyjnych, omówienie roli organów administracji publicznej w zarządzaniu sytuacją kryzyso- wą, relacje z mediami w sytuacji kryzysowej, psychologiczne aspekty przepływu informacji w sytuacji kryzysowej, rola różnic międzykul- turowych w komunikowaniu się w sytuacjach kryzysowych, analiza przypadków w wybranych sytuacjach kryzysowych, takich jak np. ka- tastrofy naturalne, katastrofy techniczne, niepokoje społeczne, zagro-
1 Są to jedynie propozycje badań. Wymienione zagadnienia nie wyczerpują wskazy- wanej tematyki.
żenia o charakterze biologicznym, chemicznym i nuklearnym, akty terrorystyczne, komunikacja z ofi arą sytuacji kryzysowej, komunika- cja w warunkach jednostki penitencjarnej lub resocjalizacyjnej, rola komunikacji niewerbalnej w sytuacjach kryzysowych.
Niektóre z tych zagadnień zawiera program Studiów Podyplomo- wych Negocjacji Kryzysowych, które realizowane są na Wydziale Fi- lologicznym Uniwersytetu Śląskiego w trzech specjalnościach: Nego- cjator Służb Mundurowych 2, Interwent Kryzysowy 3 i Komunikacja Społeczna 4. Studia Podyplomowe Negocjacji Kryzysowych są stu- diami o charakterze interdyscyplinarnym. Treści programowe sta- nowią połączenie wiedzy policyjnej, psychologicznej, fi lologicznej i nauk prawnych.
Niniejsza książka, zatytułowana Komunikacja w sytuacjach kryzy- sowych, składa się z pięciu rozdziałów skupionych wokół kilku krę- gów tematycznych. Rozdział I Komunikacja werbalna i niewerbalna w sytuacjach kryzysowych zawiera trzy artykuły. Pierwszy z artykułów, którego autorem jest Dariusz Biel, poświęcony jest omówieniu per- spektyw badawczych negocjacji policyjnych ujmowanych jako zda- rzenie językowe z wykorzystaniem modelu inferencyjnego, interak- cyjnego i programowania neurolingwistycznego. Postuluje się w nim między innymi badanie stanu kompetencji komunikacyjnych negocja- tora w oparciu o ujęcia kompetencji komunikacyjnej na gruncie so- cjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-kontekstową typologię aktów
2 Specjalność Negocjator Służb Mundurowych przeznaczona jest dla pracujących lub zamierzających podjąć pracę w służbach mundurowych (policja, służba więzienna, straż miejska, wojsko, straż pożarna, straż graniczna, służby celne), Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Biura Ochrony Rządu, dla służb likwidujących zagrożenia powodowane działaniami terrorystycznymi. Zdobyta wiedza pozwoli w sposób efektywny wykorzystać uprawnienia i zasoby podmiotów wyszczegól- nionych w siatce bezpieczeństwa do skutecznego zabezpieczenia działań negocjatora na miejscu zdarzenia i poza nim.
3 Specjalność Interwent Kryzysowy przeznaczona jest dla pracujących lub zamierza- jących podjąć pracę w instytucjach zajmujących się zagadnieniami bezpieczeństwa i po- rządku publicznego, rozwiązywaniem konfl iktów, interwencją kryzysową.
4 Specjalność Komunikacja Społeczna przeznaczona jest dla pracowników Wydziałów Komunikacji Komend Policji, ofi cerów prasowych i rzeczników prasowych służb mundu- rowych oraz dla osób zamierzających podjąć pracę w służbach mundurowych w charak- terze rzeczników prasowych oraz wszystkich, którzy zamierzają doskonalić swoje umie- jętności w zakresie komunikowania społecznego.
komunikacyjnych A. Awdiejewa i Z. Nęckiego oraz koncepcję zasad skutecznego komunikowania się G. Leecha. W tekście autorstwa pi- szącej te słowa „Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty komu- nikacji w sytuacjach kryzysowych omówiono kwestię badań aspektu komunikacyjnego w sytuacjach kryzysowych ze szczególnym uwzględ- nieniem negocjacji policyjnych oraz zasygnalizowano problematykę badawczą w kierunku wielopłaszczyznowej analizy aspektu języko- wego w sytuacjach kryzysowych. Z kolei J. Tomanek-Olczak zajmu- je się zagadnieniami komunikacji niewerbalnej w negocjacjach poli- cyjnych, przy czym autorka artykułu koncentruje się na roli mimiki.
Kolejny rozdział poświęcony został elementom komunikacji we- wnętrznej i zewnętrznej. Janus Trzęsimiech zwraca uwagę na per- spektywy badawcze związane z pracą służb public relations w sytu- acjach kryzysowych w mundurowych instytucjach służby publicznej na podstawie studiów przypadków w Policji. Bernard Wiśniewski i Jarosław Prońko poruszają w swoim artykule problem przygotowa- nia organizacji do działania w sytuacjach kryzysowych. Podkreślają, iż planowanie jest najważniejszym elementem procesu zarządzania.
Zastosowanie różnych mechanizmów składających się na optymalny plan zarządzania organizacją w sytuacji kryzysowej warunkuje sku- teczne rozwiązanie konfl iktu i właściwe funkcjonowanie organizacji.
Rozdział III zatytułowany został Komunikacja w instytucji totalnej na przykładzie jednostki penitencjarnej. Znalazły się w nim trzy arty- kuły. W pierwszym z nich Justyna Bednarek-Wróbel wykorzystując kilkunastoletnią praktykę penitencjarną oraz wiedzę i doświadcze- nie psychoterapeutyczne w dobieraniu metody terapii osób z zabu- rzeniami stresu traumatycznego lub wykazujących nadmierne reakcje emocjonalne mogące być związane z doświadczeniem traumatycz- nym w przeszłości, omawia postępowanie z osobą przeżywającą kry- zys oraz przedstawia aktualne wyniki badań nad postępowaniem po traumie przez pryzmat wybranych sytuacji kryzysowych występują- cych w warunkach izolacji penitencjarnej. W kolejnym tekście Jolan- ta Kurzyńska wskazuje wykorzystanie możliwości komunikacji mię- dzy więzieniem a światem zewnętrznym jako jedną z form pomocy osadzonym w sytuacji kryzysowej na przykładzie Zakładu Karnego w Lublińcu. W artykule trzecim, Przemysław Stęczniewski podkre-
śla rolę sprawnej komunikacji w praktyce penitencjarnej, zwracając przy tym szczególną uwagę na komunikację w kontekście profi laktyki i wyjaśniania zachowań autoagresywnych pojawiających się w okre- sie uwięzienia.
Rozdział IV zawiera dwa artykuły wskazujące działania służb lot- niskowych w sytuacjach kryzysowych. Zbigniew Michalec omawia rolę i zadania sztabu kryzysowego w lotnictwie cywilnym na przykła- dzie MPL „Katowice”. Wcześniejsze przygotowanie osób pracujących w sztabie kryzysowym oraz ich właściwy dobór z uwzględnieniem wie- dzy i kompetencji gwarantuje skuteczność działań w sytuacji kryzy- sowej. Drugi artykuł, którego autorem jest Piotr Uchroński, ukazuje zarys problematyki związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa pasa- żerom, wskazując na akty prawne regulujące sposób działań w sytu- acjach kryzysowych.
Rozdział V zawiera teksty dotyczące działań w sytuacjach kryzyso- wych, przy czym problematyka ich jest różnorodna: zaprezentowanie występujących w życiu osób niepełnosprawnych (niewidomych) sy- tuacji uznawanych przez nich samych za kryzysowe oraz wskazanie zachowań tych osób podczas przeżytych zdarzeń (Magdalena Baer), wskazanie konfl iktu nazwotwórczego w Bośni i Hercegowinie doty- czącego języka kodyfi kowanego przez Muzułmanów bośniackich, co rodzi spór z populacją niemuzułmańską (Robert Bońkowski), stra- tegie zarządzania konfl iktem w serbskiej tradycyjnej pieśni bohater- skiej, z punktu widzenia i poziomu bohatera, którego konfl ikt ma wy- kreować na junaka (Joanna Rękas).
Problematyka zaproponowana w niniejszej książce w ramach ba- dań nad komunikowaniem się w sytuacji kryzysowej to tylko propo- zycje do dalszych dyskusji. Dalsze badania powinny zmierzać w kie- runku skonstruowania interdyscyplinarnej przestrzeni współpracy pomiędzy naukowcami i praktykami zajmującymi się problematyką reagowania w sytuacjach kryzysowych.
Jadwiga Stawnicka
Dariusz Biel
Komenda Wojewódzka Policji w Katowicach / Uniwersytet Śląski
Strategie dyskursywne
w negocjacjach policyjnych.
Perspektywy badawcze
Artykuł poświęcony jest omówieniu perspektyw badawczych negocjacji policyjnych z uwzględnieniem aspektu językowego. Negocjacje policyj- ne pojmowane są w tym ujęciu jako zdarzenie językowe. W badaniach wykorzystany zostanie model inferencyjny, interakcyjny i programowa- nia neurolingwistycznego. Postuluje się w nim badanie stanu kompetencji komunikacyjnych negocjatora w oparciu o ujęcia kompetencji komuni- kacyjnej na gruncie socjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-konteksto- wą typologię aktów komunikacyjnych A. Awdiejewa i Z. Nęckiego oraz koncepcję zasad skutecznego komunikowania się G. Leecha.
Słowa kluczowe: negocjacje policyjne, komunikacja interpersonalna, akt mowy, kompetencja komunikacyjna.
Celem niniejszego artykułu jest wskazanie kierunków badawczych, dotyczących kwestii językowych w kontekście badań nad negocjacja- mi policyjnymi 1, szczególnym typem negocjacji prowadzonych w wa-
1 W opracowaniu obecnie rozprawa doktorska Komunikacja w sytuacjach kryzysowych.
Aspekt językowy, psychologiczny, prawny i organizacyjny negocjacji policyjnych powstająca
Komunikacja werbalna i niewerbalna
w sytuacjach kryzysowych
∙
runkach zagrożenia zdrowia i życia ludzkiego. Podejście interdyscypli- narne do kwestii badań negocjacji policyjnych obejmuje zagadnienia komunikacji, psychologii (szczególnie psychologii interwencji kryzy- sowej), zagadnienia wiktymologiczne, suicydologiczne, kryminolo- giczne, prawne, ekonomiczne, taktyczne oraz organizacyjne, i takie podejście jest uzasadnione ze względu na charakter obiektu badaw- czego. W artykule zostaną wskazane perspektywy badawcze w obsza- rze negocjacji policyjnych, z uwzględnieniem charakteru badanego obiektu z ukierunkowaniem na aspekt językowy negocjacji.
Kwestie prawne negocjacji policyjnych regulowane są przez Zarzą- dzenie nr 4 Komendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 roku 2 oraz Zarządzenie nr 213 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 lute- go 2007 roku w sprawie metod i form przygotowania i realizacji zadań Policji w przypadkach zagrożenia życia i zdrowia ludzi lub ich mienia albo bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zarządzenie nr 4 określa zakres i sposób wykonywania negocjacji policyjnych, podmioty wła- ściwe do realizacji tych zadań oraz sytuacje, w których mogą być pro- wadzone negocjacje policyjne 3. Paragraf 2 punkt 1 Zarządzenia za- wiera informację: „Negocjacje policyjne, zwane dalej „negocjacjami”, polegają na komunikacji między sprawcą sytuacji kryzysowej a ne- gocjatorem policyjnym, zwanym dalej »negocjatorem«, w celu roz- wiązania sytuacji kryzysowej.” Negocjacje są prowadzone przy wyko- rzystaniu środków technicznych lub jest to rozmowa bezpośrednia
pod kierunkiem prof. dr hab. Jadwigi Stawnickiej na Wydziale Filologicznym Uniwer- sytetu Śląskiego.
2 Wymienić należy tu następujące Decyzje KGP: Decyzja nr 139 Komendanta Głów- nego Policji z dnia 25 kwietnia 2001 r. w sprawie programu szkolenia w ramach doskona- lenia zawodowego dla policjantów – negocjatorów; Decyzja nr 267 Komendanta Główne- go Policji z dnia 9 listopada 2001 w sprawie programu szkolenia w ramach doskonalenia zawodowego dla policjantów – negocjatorów; Decyzja nr 888 Komendanta Głównego Poli- cji z dnia 5 grudnia 2007 r. w sprawie programu kursu specjalistycznego dla negocjatorów policyjnych; Decyzja nr 378 KGP z dnia 11 czerwca 2008 zmieniająca decyzję nr 888 KGP z dnia 5 grudnia 2007.
3 Na podstawie art. nr 7 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U.
z 2002 r. Nr 7, poz. 58 i Nr 19, poz. 185) negocjatorami policyjnymi zgodnie z Zarządze- niem Komendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 r. mogą być wyłącznie policjan- ci, którzy mają trzyletni staż pracy, ukończyli szkolenie z zakresu negocjacji i nie zajmu- ją stanowiska kierowniczego.
z zapewnieniem niezbędnego bezpieczeństwa (par. 2 pkt. 2 Zarządze- nia). Negocjacje policyjne mogą być prowadzone w sytuacjach kry- zysowych związanych szczególnie z wzięciem i przetrzymywaniem zakładników, zapowiedzią popełnienia samobójstwa oraz w sytuacji groźby użycia broni, niebezpiecznego narzędzia lub materiału w sto- sunku do osób i mienia (par. 2 pkt. 3 Zarządzenia)
Tematem niniejszego artykułu jest wskazanie perspektyw badaw- czych nad strategiami konwersacyjnymi negocjacji policyjnych. Celem praktycznym jest wskazanie możliwości dostarczenia narzędzi słu- żących poprawie skuteczności komunikacji międzyludzkiej w sytu- acjach zagrożenia życia i zdrowia ludzkiego poprzez doskonalenie własnych umiejętności dotyczących zachowania w sytuacjach kryzy- sowych i formułowania wypowiedzi, rozumienia interlokutora i in- terpretacji jego wypowiedzi.
Strategia konwersacyjna jest pojmowana jako świadomie kiero- wany przez nadawcę i odbiorcę spójny ciąg aktów mowy, za pomocą którego interlokutorzy dążą do osiągnięcia akceptowanego celu ko- munikacyjnego (Awdiejew, 1991: 8). Akt mowy w ujęciu pragmalin- gwistycznym jest „jednostkowym przypadkiem działania (zachowa- nia się) przez mowę (J. L. Austin, J. R. Searle). W każdym akcie mowy zawierają się częściowe akty wydawania określonych dźwięków, wy- powiadania ciągów wyrazowych w zgodzie ze słownikiem i gramaty- ką, przypisywania im znaczeń przez odniesienie do elementów rze- czywistości i przez predykację, językowego działania nadawcy […]
oraz oddziaływania na uczucia, myśli i zachowanie odbiorcy” (Ency- klopedia języka polskiego, 16). Przedmiotem zainteresowania jest akt mowy w kontekście, czyli jego tło pozajęzykowe (składniki fi zycz- ne, np. narzędzia przekazywania, czas, miejsce, czynności towarzy- szące, uczestnicy aktu mowy, składniki społeczne, np. dotyczące re- lacji między partnerami, ich wieku, płci, pochodzenia społecznego i składniki merytoryczne, tj. przedmiot rozmowy (Encyklopedia ję- zyka polskiego, 169).
Akty illokucyjne – to takie, które realizujemy poprzez komuniko- wanie swoich intencji. W teorii aktów mowy ważna jest realizacja in- tencji mówiącego poprzez funkcje pragmatyczne. Zalicza się do nich najczęściej: funkcje modalne (ukazanie stosunku nadawcy do rzeczy-
wistości), funkcje wyrażenia emocji (ujawnienie przez nadawcę swo- jego stosunku uczuciowego do przedstawionych procesów lub stanów rzeczy), funkcje działania (chęć nadawcy dokonania czegoś) (Awdie- jew 1987, 107–130).
Teoria aktów mowy stworzona przez J. L. Austina (1962) i rozwi- jana przez jego kontynuatorów zakłada, że zachowanie językowe jest działaniem, a do aktów mowy należą:
– akt lokucyjny (zdanie zbudowane prawidłowo według reguł da- nego języka);
– akt illokucyjny (napełnienie wypowiedzi zamiarem przekazania in- formacji w celu wywołania u odbiorcy określonego efektu);
– akt perlokucyjny (dokonanie przez mówienie skutków w rzeczy- wistości, przede wszystkim u odbiorcy).
Trzeba jednak zaznaczyć, iż prace dotyczące analizy konkretnych aktów mowy ograniczają się do analiz językoznawczych, czyli prze- biegają na płaszczyźnie werbalnej, przy czym badacze koncentrują się na badaniu aktów illokucyjnych. Poza polem widzenia pozostają wtedy elementy sytuacji komunikacyjnej, kiedy nadawca używa środ- ków parawerbalnych i niewerbalnych bądź reakcje odbiorcy przebie- gają na tych płaszczyznach.
Przedmiotem zainteresowania będą rozmowy prowadzone przez negocjatora ze sprawcą sytuacji kryzysowej, które zostaną podzielo- ne na mikrojednostki konwersacyjne.
Źródłem ekscerpcji materiału będą szkoleniowe materiały negocja- cyjne, dialogi fi lmowe,teksty literatury pięknej, obserwacje, wywia- dy. Planowane jest utworzenie w ramach projektu korpusu jednostek dialogowych odnoszących się do badanej tematyki. Stworzona w ten sposób baza materiałowa stanie się punktem wyjścia dla badaczy – nie tylko językoznawców, ale i psychologów, socjologów i prawników, a także analizujących różnice kulturowe w negocjacjach.
Mikrojednostki konwersacyjne stanowią pary przylegające, na któ- re składają się dwa akty mowy: bodziec i reakcja (Awdiejew, 1991: 7;
2004: 68). Można w ten sposób orzekać o stopniu realizacji inten- cji strategicznej rozmówców, gdyż stosując daną strategię, dążą do osiągnięcia własnych celów komunikacyjnych (Awdiejew, 2004: 67).
Na podstawie celów komunikacyjnych wyróżnione zostaną strategie
informacyjno-weryfi kacyjne, aksjologiczno-emotywne, behawioral- ne i dyskursywne (Awdiejew, 2004: 73–86).
W materiałach źródłowych po wyróżnieniu sekwencji aktów mowy, można scharakteryzować środki wyrażania danego aktu, np. aktów odmowy, aktów wyrażających brak zgody z opinią rozmówcy, prze- praszania, prośby, deprecjonowania siebie i innych. Akty mowy są w proponowanym ujęciu głęboko zanurzone w szeroko pojętej ko- munikacji. Sytuacja komunikacyjna zawiera, jako swe części składo- we, różnorodne parametry, takie jak płaszczyzna niewerbalna, para- werbalna, typ relacji komunikacyjnej, parametr różnic kulturowych, system wartości nadawcy i odbiorcy.
Strategie konwersacyjne opierają się na ogólnych zasadach koope- racji H. P. Grice’a (1975, 1977, 1980, 1981) w ramach kategorii ilości, jakości, stosunku i sposobu oraz zasadzie grzeczności. Model ten uzu- pełnić należałoby o psychologiczny model komunikacji F. Schulza von Th una, a także model programowania neurolingwistycznego (NLP), szczególnie w ujęciu R. W. Bandlera i J. Grindera. Modele te uzupeł- niają się nawzajem i kształtują całościowy obraz komunikacji inter- personalnej, w tym również w sytuacjach kryzysowych. Co prawda, nie jesteśmy w stanie przewidzieć zachowań werbalnych, ani też dzia- łań, które one za sobą pociągają, możemy wypracować pewne sche- maty działań werbalnych i zachowań niewerbalnych i na ich podsta- wie prognozować stosowanie strategii konwersacyjnych.
W badaniach negocjacji policyjnych rozumianych jako zdarzenie językowe wykorzystane zostaną modele:
– model inferencyjny (Grice 1975, 1978, 1981; Sperber, Wilson 1986;
Searle 1975; Awdiejew 1992; Grzegorczykowa 2001);
– model interakcyjny (Grabias 2003; Goff man 2000; Gumperz 1982;
Hymes 1972; Watzlawick 1981);
– programowania neurolingwistycznego (O’Connor, Seymour 1996) 4. Akt mowy w tym ujęciu nie jest tożsamy z siłą illokucyjną. Nabie- ra charakteru umiejętności w obszarze kompetencji komunikacyjnej
4 Wykorzystanie szeregu mechanizmów językowych, które pozwalają wpływać na to, co dzieje się w umyśle odbiorcy.
poprzez projektowanie celu pragmatycznego, ale i zmierzone i nieza- mierzone skutki perlokucyjne (Antas, Majewska, 2006: 57).
J. Hausner przytacza informacje, jaki warunek musi być spełnio- ny, aby komunikacja była skuteczna:
Istotą procesu komunikowania się jest przepływ informacji pomiędzy róż- nymi podmiotami. Służy on uzgodnieniu przez wszystkich uczestników tego procesu wspólnego i tożsamego rozumienia sytuacji lub stanu. Tylko wte- dy komunikowanie się jest skuteczne, jeśli defi nicja danej sytuacji jest ro- zumiana w taki sam sposób przez wszystkich uczestników procesu wymia- ny informacji. (Hausner, 1999: 12).
Punktem wyjścia takich badań byłyby ogólne zasady negocjowa- nia. Szczegółowe opracowanie zagadnienia obejmowałoby omówie- nie podstawowych pojęć, takich jak negocjacje (rozumiane trady- cyjnie i negocjacje kryzysowe), pojęcie komunikacji jako procesu, poziomów, form, sposobów i typów komunikowania się z przedsta- wieniem podstawowych modeli komunikacji.
Należy podkreślić, iż temat strategii dyskursywnych w negocjacjach policyjnych nie został do tej pory w polskiej literaturze przedmiotu opracowany. Badania kompetencji komunikacyjnych koncentrują się w kręgu sposobów porozumiewania się nauczycieli z uczniami, ba- dań wrażliwości na kontekst sytuacyjny w komunikacji interpersonal- nej, interakcji z klientami, badań strategii komunikacyjnych w roz- mowach handlowych (Pałka, 2009).
Celem planowanych badań powinno także być wyznaczenie rela- cji pomiędzy cechami osobowości negocjatora a jego efektywnością komunikowania się ze sprawcą, tj. wyznaczenie poziomu jego kom- petencji komunikacyjnych, poprzez zdefi niowanie pojęcia psycho- logicznej efektywności komunikowania się, a także poprzez analizę przestrzeni modyfi kujących ją zmiennych. Kompetencja komunika- cyjna jest złożoną strukturą, na którą składa się wiedza o prawidło- wościach procesu komunikowania się i warunkach jego skuteczno- ści, przejawiająca się poprzez szereg umiejętności umożliwiających prawidłową emisję i recepcję sygnałów w określonej sytuacji spo- łecznej (np. umiejętność aktywnego słuchania, właściwego zadawa- nia pytań). Badania miałyby służyć weryfi kacji hipotetycznego mo-
delu zmiennych osobowościowych wyłonionego na podstawie analizy literatury przedmiotu i wskazaniom czynników warunkujących po- ziom efektywności komunikowania się negocjatora w zależności od stosowanych strategii konwersacyjnych. O znaczeniach aspektu języ- kowego w obszarze negocjowania o zakładników piszą M. J. McMa- ins i W. C. Mullins (2001: 219):
Hostage negotiations can be summarized in one word – communications.
[…] the negotiator must be able to communicate.
Autorzy podkreślają, iż umiejętność komunikowania się nie jest wro- dzona, jest wyuczona i przejawia się poprzez praktykę, podobnie jak umiejętność używania broni czy gry na instrumencie muzycznym (McMains, Mullins, 2001: 219).
Omówienie specyfi ki prowadzenia negocjacji policyjnych poprze- dzone powinno być wskazaniem historii negocjacji policyjnych w Pol- sce i na świecie, a także wybranych współczesnych trendów w nego- cjacjach tego typu. W ramach tego ostatniego zagadnienia należałoby przedstawić m.in. założenia modelu komunikacyjnego Rogana-Ham- mera, z uwzględnieniem koncepcji „zachowania twarzy / on face work”, możliwości zastosowania modelu cylindrycznego komunikacji P. Taylora (Taylor, 2002) do badania przepływu informacji w negocja- cjach policyjnych, zastosowania skal analizy treściowej L. Gottschalka i G. Gleser stanów emocjonalnych uczestników sytuacji kryzysowej poprzez badanie wypowiedzi językowych (Stawnicka, 2010).
Uwzględniając aspekt psychologiczny negocjacji policyjnych, wska- zać należy nie tylko zjawisko syndromu sztokholmskiego z uwzględnie- niem mitu i stanu rzeczywistego, rolę czasu w negocjacjach policyjnych, ale przede wszystkim możliwości wykorzystania psychologicznych mechanizmów wzajemności, konsekwencji, niedostępności, kontrastu i sympatii przy prowadzeniu negocjacji, a także wykorzystanie tech- nik usprawiedliwiania i rozgrzeszania. W ramach aspektu prawnego należy zanalizować regulacje prawne negocjacji policyjnych oraz roz- wiązania taktyczne i organizacyjne interwencji policyjnych.
Do opracowania zagadnienia dotyczącego różnorodnych aspek- tów negocjacji policyjnych skłania fakt, iż od ponad 30 lat uznaje się negocjacje jako alternatywę w stosunku do działań siłowych w sytu-
acjach kryzysowych związanych z aktami terrorystycznymi, porwa- niami zakładników czy próbami samobójczymi (Fuselier, Van Zandt, Lanceley, 1991). Tematyka negocjacji oraz konfl iktu była w ostatnich kilkunastu latach przedmiotem badań w pracach naukowych ukie- runkowanych zarówno teoretycznie, jak i praktycznie (Bazerman, Curhan, Moore, Valley, 2000). Mimo udokumentowania w literatu- rze przedmiotu znacznej liczby strategii negocjacyjnych, brak prac opartych na bazie empirycznej wskazujących, jakie strategie mogą być stosowane w zależności od parametrów sytuacji, pozwalających na określenie zasadności stosowania strategii komunikacyjnych w ko- munikacjach kryzysowych, a szczególnie w obszarze komunikowania się ze sprawcą sytuacji kryzysowej. Wyjątkiem na tym tle jest książka D. Piotrowicza Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnie- nia psychologiczne i kryminologiczne (2010), w której przedstawiono rozwiązania organizacyjne interwencji i komunikowania się w przy- padkach zapowiedzi popełnienia samobójstwa, wzięcia zakładnika, gróźb itp. Książka ta nie zawiera jednak – bo nie to było założeniem autora – analizy strategii dyskursywnych w sytuacjach kryzysowych.
Badanie stanu kompetencji komunikacyjnych negocjatora prze- prowadzone zostanie zatem w oparciu o ujęcia kompetencji komuni- kacyjnej na gruncie socjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-kontek- stową typologię aktów komunikacyjnych A. Awdiejewa (1987, 2004) i Z. Nęckiego (1996, 2000), koncepcję zasad skutecznego komuniko- wania się G. Leecha (1983) oraz koncepcję stylów komunikacji inter- personalnej L. Grzesiuk (1994).
Po wyznaczeniu sposobów wyrażania poszczególnych aktów mowy w ramach dialogu negocjator – sprawca, należy wyznaczyć czynniki wpływające na wybór strategii konwersacyjnej, tj. czynniki pragmatycz- ne (konkretna sytuacja użycia, cel komunikacyjny), socjologiczne (sta- tus społeczny rozmówców, dystans ról), cechy psychiczne rozmówców (preferencje werbalne i pozawerbalne, indywidualny styl zachowania).
Przyjmuje się szeroki zakres pojęcia komunikowania się:
Komunikowanie interpersonalne to podejmowana w określonym kontek- ście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symbo- li) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania (Nęcki, 2000: 98).
Poniżej przedstawiono typologię aktów mowy w oparciu o klasyfi kację A. Awdiejewa (2004) i E. Las- kowskiej (2004). Tabela I. Typologia aktów mowy w oparciu o klasyfikację A. Awdiejewa (2004) i E. Laskowskiej (2004) Typ aktuNazwa aktuWyrażanie sądu / opinii / woli przez N (CO?)*Funkcja w dialoguCel pragmatyczny N wobec O (PO CO?) 12345 Akty infor- macyjno- -weryfikacyjne powiadamiania
OznajmienieWiedzy, że P Stwierdzam, że jest PInicjatywa NPo to, by O przyjął za prawdę, że P PotwierdzenieWiedzy, że P Potwierdzam, że PReakcja na wyrażenie sądu asertywnegoPo to, by O przyjął, że jego wiedza, że P jest zgodna z wiedzą N Reakcja na wyrażenie pytaniaPo to, by O przyjął za prawdę, że P Reakcja na wyrażenie sądu modalnegoPo to, by O utwierdził się w przekonaniu, że P ZaprzeczenieWiedzy, że nie P: Za- przeczam, że PReakcja na wyrażenie sądu asertywnegoPo to, by O przyjął, że jego wiedza, że P jest różna od wiedzy N Reakcja na wyrażenie pytaniaPo to, by O przyjął za prawdę, że nie P Reakcja na wyrażenie sądu modalnegoPo to, by O utwierdził się w przekonaniu, że nie P * Oznaczenia: P – propozycja, E – emocje, X, Y – działanie, N – nadawca, O – odbiorca.
12345 Akty infor- macyjno- -weryfikacyjne pytające PytanieBraku wiedzy, czy P Pytam, czy PInicjatywa NPo to, by O przekazał N wiedzę o tym, że P / nie P DopytanieNiepełnej wiedzy o P: Pytam, jak, dlaczego, kiedy, gdzie, po co itd. P
Inicjatywa NPo to, by O uzupełnił wiedzę N o P Akty infor- macyjno- -weryfikacyjne modalne
Wyrażenie pewnościPrzekonania (pew- ność), że P: Wyrażam pewność, że P Inicjatywa N Po to, by O potwierdził / zaprzeczył, że P Reakcja na wyraże- nie sądu asertywnego / modalnego / pytanie
Po to, by O zmodyfi- kował sąd wyrażony przez N Wyrażenie przekona- nia o prawdopodobień- stwie
Przypuszczenia, że P: Wyrażam przypuszcze- nie, że P Reakcja na wyraże- nie sądu asertywnego / modalnego / pytanie Inicjatywa N
Po to, by O podjął z N próbę ustalenia, czy P Wyrażenie nieokreślo- ności modalnej (unika- nie odpowiedzi)
Przekonania o niemoż- ności przedstawienia sądu modalnego: Mó- wię, że nie wiem, czy P czy nie P Reakcja na wyraże- nie sądu asertywnego / modalnego / pytania O
Po to, by O nie oczeki- wał od N sądu, czy P, czy nie P Wyrażenie wątpliwościWątpliwości, że P: Wy- rażam wątpliwość, że PReakcja na wyraże- nie sądu asertywnego / modalnego / pytania O Inicjatywa N Po to, by O podjął z N próbę ustalenia, czy nie P
12345 Wyrażenie przekonania o wykluczeniuPrzekonania (pewno- ści), że nie P: Wyrażam pewność, że nie P Reakcja na wyraże- nie sądu asertywnego / modalnego / pytania O Inicjatywa N
Po to, by O potwierdził / zaprzeczył, że nie P Akty infor- macyjno- -weryfikacyjne modalno- -emotywne
Wyrażenie nadziei (przypuszczenia, że sta- nie się coś dobrego)
Nadziei, że P: Wyrażam nadzieję, że PInicjatywa N lub reak- cja na pytaniePo to, by O uwierzył, że stanie się (dzieje się, stało się) P Reakcja na wyrażenie sądu asertywnego lub modalnego
Po to, by O wiedział, że N podziela jego sąd, że stanie się P Wyrażenie obawy (przypuszczenia, że sta- nie się coś złego)
Obawy, że P: Wyrażam obawę, że PInicjatywa N lub reak- cja na pytaniePo to, by O spodziewał się P (ewentualnie zro- bił coś, by uniknąć P) Reakcja na wyrażenie sądu asertywnego lub modalnego
Po to, by O wiedział, że N podziela jego sąd, że stanie się P Akty emotywneWyrażenie pozytywne- go / negatywnego uczu- cia
Uczucia (opinii) wo- bec stanu wywołanego przez N / O / czynnik niezależny, dotyczące- go N lub O, korzyst- nego / niekorzystnego (dla N / O) Wyrażam uczucie E Inicjatywa N (reakcja na sytuację) / reakcja na wypowiedź
Po to, by wywołać w O podobne emocje lub skłonić O do po- dzielania opinii N
12345 Akty działania nakłaniająceProśba / polecenie / żą- danie / rozkazWoli Proszę, żądam, wydaję polecenie, rozkazuję, byś zrobił dla mnie X
Inicjatywa NPo to, by O zrobił X ProponowanieWoli Proponuję, byśmy zro- bili X
Inicjatywa NPo to, by O zrobił X wspólnie z N Rada / odradzanie (w tym ostrzeżenie)Woli Radzę ci zrobić P / odra- dzam ci zrobienia P / Ostrzegam cię, byś nie robił / zrobił X, bo P Reakcja na prośbę o radę Reakcja na wyrażenie gotowości do zrobie- nia X Inicjatywa N
Po to, by O zrobił / nie robił X Pozwolenie na działa- nie OWoli (zgody na działa- nie O): Pozwalam ci zrobić X
Reakcja na pytanie o zgodęPo to, by O zrobił X Odmowa pozwolenia na cudze działanie OWoli (braku zgody na działanie O): Nie pozwalam ci zro- bić X
Po to, by O nie robił X
12345 Akty działania nakłaniająco- zobowiązujące GroźbaWoli Grożę ci, że jeśli zro- bisz / nie zrobisz X, to ja zrobię Y Reakcja na gotowość / odmowę O do zrobie- nia X
Po to, by O oczekiwał, że gdy zrobi / nie zrobi X, to N zrobi Y Po to, by O zrobił / nie robił X Akty działania zobowiązaniaWyrażenie gotowości do działaniaWoli (gotowości N do zrobienia X): Wyrażam zamiar zro- bienia X
Inicjatywa NPo to, by O zaakcepto- wał zamiar zrobienia X przez N ObietnicaWoli (gotowości N do zrobienia X): Obiecuję, że zrobię dla ciebie X Reakcja na prośę / pro- pozycję Inicjatywa N
Po to, by O oczekiwał, że N zrobi X Wyrażenie zgody na własne działanieWoli (zgody na zrobie- nie X przez N): Wyra- żam zgodę na zrobienie dla ciebie (dla nas) X
Reakcja na prośbę / propozycjęPo to, by O oczekiwał, że N zrobi X Woli (braku zgody N na zrobienie X: Wyra- żam brak zgody na zro- bienie dla ciebie X Po to, by O nie oczeki- wał, że N zrobi X
Typologię aktów nakłaniających przedstawił Z. Nęcki w książce Komunikacja międzyludzka (2000: 102). Typologia ta nawiązuje do dwóch nurtów badań nad komunikowaniem: pragmatyki lingwistycz- nej i psychologii społecznej. Autor wyróżnia w niej sytuację począt- kową, zwraca uwagę na konsekwencje wykonania (korzyść nadawcy, odbiorcy, obopólna korzyść), ograniczenia swobody działania, prze- wagę nadawcy lub odbiorcy albo równość (asymetria / symetria).
Tabela II. Typologia aktów pragmatycznych według Awdiejewa-Nęckiego (Nęcki 1996: 102)
Nazwa
Sytuacja początkowa,
inicjator
Perlokucje, konsekwencje
wykonania
Ograniczenie swobody działania
Kontrola – symetria lub
asymetria
1 2 3 4 5
Propozycja nadawca korzyść wspólna
nie ma równość – symetria Rada
(porada, po- uczenie, instrukcja)
nadawca, za- kładając, że odbiorca jej potrzebuje
korzyść od- biorcy
nieznaczne zobowiąza- nie słuchacza, odbiorcy
asymetria, pewna prze- waga nadaw- cy
Prośba (błagania, żebranie)
nadawca, za- kładając od- powiednie możliwo- ści i chęci od- biorcy
korzyść nadawcy
ograniczenie odbiorcy, zo- bowiązanie
asymetria, duża przewa- ga odbiorcy
Żądanie (polecenie, groźba, rozkaz)
nadawca, za- kładając od- powiednie możliwości, ale brak chęci odbiorcy
korzyść nadawcy, sankcje za ewentualne nieposłuszeń- stwo
bardzo silne ograniczenie swobody od- biorcy
asyme- tria, krańco- wa przewaga nadawcy
Obietnica (zobowiąza- nie, przysię- ga,
umowa)
nadawca, za- kładając ocze- kiwanie od- biorcy
korzyść od- biorcy
samoogra- niczenie nadawcy
asymetria, przewaga nadawcy
1 2 3 4 5
Zgoda (aprobata działania)
odpowiedź na poprzednie akty komuni- kacyjne od- biorcy
korzyść nadawcy i od- biorcy (naj- częściej)
samoogra- niczenie nadawcy
asymetria, nieznacz- na przewaga nadawcy Odmowa
(dezaprobata działania)
odpowiedź na poprzednie posunięcie odbiorcy
korzyść nadawcy (naj- częściej)
odzyskanie swobody
asymetria, przewaga nadawcy
Oto kilka przykładów:
– Nie rób mi krzywdy! Proszę, zabierz ten nóż. (James, Gilliland, 2004:
699) – ! (akt działania nakłaniający, prośba, cel illokucyjny – po- budzenie adresata do działania w celu spełnienia życzenia interlo- kutora; nadawca chce zakodować w umyśle odbiorcy przekonanie, że jest osobą godną zaufania);
– Powiedz mi, jaki masz problem i zobaczymy, czy możemy go roz- wiązać. (James, Gilliland, 2004: 699) – akt działania zobowiąza- nia, obietnica (Obiecuję, że zobaczę, czy da się go rozwiązać); reak- cja na propozycję / prośbę rozmówcy; cel pragmatyczny ‘odbiorca ma oczekiwać, że nadawca zrobi X;
– Powiedz tym draniom, żeby tu nie wchodzili albo ta kobieta umrze.
(James, Gilliland, 2004: 699) – akt działania nakłaniająco-zobo- wiązujący ‘Grożę ci, że jeśli zrobisz / nie zrobisz X, to ja zrobię Y’;
– Dlaczego uważasz, iż zabranie dzieci do Kanady rozwiąże problemy z Twoją ex-żoną? 5 – akt informacyjno-weryfi kacyjny pytający; do- pytanie; nadawca ma niepełną wiedzę o P.; nadawca jest inicjato- rem; cel pragmatyczny: uzupełnienie przez odbiorcę wiedzy N o P;
– Czy chciałbyś, żeby oni wdrożyli procedurę skargi najemcy przeciw zarządowi budynków? (James, Gilliland, 2004: 693) – akt informa- cyjno-weryfi kacyjny pytający; pytanie; nadawca zainicjował pyta- nie, by odbiorca przekazał mu wiedzę o tym, że P / że nie P;
5 Why will taking the kids to Canada solve the problems with your ex-wife? (Mc Mains, Mullins, 2001: 233).
– Osobiście jestem pełen szacunku dla ciebie, że pozwoliłeś wyjść star- szym osobom i dzieciom. (James, Gilliland, 2004: 698) – wyrażenie pozytywnego uczucia, by wywołać u odbiorcy podobne emocje;
– – Człowieku, zgadzam się z tobą. Szefowie nigdy nic nie rozumieją. 6 – akt informacyjno-weryfi kacyjny powiadamiania; potwierdzenie;
wyrażanie wiedzy, że P; reakcja na wyrażenie sądu asertywnego;
odbiorca ma przyjąć, że jego wiedza jest zgodna z wiedzą nadawcy;
– Jestem zdezorientowany. Wydawało mi się (tak to zrozumiałem), że wcześniej mówiłeś, że jeżeli dostarczymy coś do zjedzenia uwolnisz jedną z tych osób 7 – akt informacyjno-weryfi kacyjny modalny, wy- rażenie wątpliwości; Wyrażam wątpliwość, że P; reakcja na wyraże- nie sądu asertywnego; po to, aby odbiorca podjął z nadawcą pró- bę ustalenia, czy nie P.
Badania prowadzone będą z perspektywy współczesnego języko- znawstwa, semantyki i teorii aktów mowy, łączonych z psychologią.
Całokształt komunikacji interpersonalnej obejmuje zastosowanie po- dejścia interakcyjnego z uwzględnieniem modelu inferencyjnego, psy- chologicznego modelu komunikacji F. Szulza von Th una i aspektu pro- gramowania neurolingwistycznego. Takie podejście umożliwi m.in.
zbadanie, w jaki sposób jednostka może wpłynąć na jakość procesu komunikowania się, przezwyciężać bariery komunikacyjne, kształ- tować własne zachowania i wpływać na zachowania innych w sytu- acjach, w których słowo jest bronią, ratującą ludzkie życie.
Wskazanie zasadności stosowania poszczególnych strategii wnie- sie zatem oryginalny wkład w badania nad aspektem komunikacyj- nym, psychologicznym i społecznym negocjacji policyjnych. Badania zmierzać będą także do formułowania wniosków pod kątem zasadno- ści przedstawianych w obcej literaturze przedmiotu propozycji w tym zakresie i możliwości prognozowania zachowań sprawców i negocja- torów w sytuacjach kryzysowych w zależności od zmieniających się parametrów sytuacji.
6 Man, I hear you. Bosses never under stand (Mc Mains, Mullins, 2001: 227).
7 I’m confused. I thought I understood you to say earlier that if we provided you some food you would let one of those people go. (Mc Mains, Mullins, 2001: 234).
Wyniki pracy stanowić będą nie tylko wartość poznawczą dla ba- daczy-językoznawców, dla praktyków-negocjatorów, podejmujących trudne decyzje w kwestiach ratowania życia ludzkiego, ale również naukowców reprezentujących inne dziedziny wiedzy, ze względu na jej interdyscyplinarny charakter.
Bibliografi a
Antas J., Majewska M., 2006: W poszukiwaniu jednostki mowy. Metodologicz- ne refl eksje w obliczu nowego rozumienia języka. W: Kognitywizm i komu- nikatywizm – dwa bieguny współczesnego językoznawstwa. Red. W. Chło- picki. Kraków, 41–57.
Awdiejew A., 1987: Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń. Kra- ków.
Awdiejew A., 1989: Strategie nadawcy i odbiorcy w procesie konwersacji (ana- liza pragmalingwistyczna prośby). W: Z zagadnień komunikowania inter- personalnego. Red. Z. Nęcki. Kraków, 33–41.
Awdiejew A., 1991: Strategie konwersacyjne (próba typologii), „Socjolingwi- styka” XI, 7–20.
Awdiejew A., 1992: Wiedza potoczna a inferencja. W: Język a kultura. T. 5.
Potoczność w języku i kulturze. Red. J. Anusiewicz, F. Nieckula. Wrocław, 21–27.
Awdiejew A., red., 1999: Gramatyka komunikacyjna. Warszawa.
Awdiejew A., 2004: Gramatyka interakcji werbalnej. Kraków.
Bazerman M. H., Curhan J. R., Moore D. A. & Valley K. L., 2000: Negotia- tion. “Annual Review of Psychology” 51, 279–314.
Donohue W. A., Roberto A. J., 1993: Relational development as negotiated order in hostage negotiation. “Human Communication Research” 20, 175–198.
Donohue W. A. & Ramesh C. (1992). Negotiator-opponent relationships. In L. L. Putnam & M. E. Roloff (Eds.), Communication and negotiation (pp.
209–232). Newbury Park, CA: Sage.
Donohue W. A., Ramesh C. & Borchgrevink C.,1991: Crisis bargaining: Trac- king relational paradox in hostage negotiation. “Th e International Journal of Confl ict Management” 2, 257–274.
Encyklopedia języka polskiego. Red. S. Urbańczyk. Wrocław–Warszawa–
Kraków.
