Twórczość ludowa w polskiej krytyce literackiej w latach 1831-1854

Julian Maślanka

Twórczość ludowa w polskiej krytyce

literackiej w latach 1831-1854

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 56/2, 379-405

JU L IA N M A ŚLA N K A

TWÓRCZOŚĆ LUDOW A W POLSKIEJ KRYTYCE LITERACKIEJ W LATACH 1831— 1854

W p om yślnie rozw ijających się polskich badaniach folk lorystycznych, odnoszących się głów n ie do literatury epoki rom antyzm u l, niem al zu p eł­ nie pom ijana jest sprawa sądów krytyki literackiej o ludow ości i tw ór­ czości ludow ej, jeśli n ie liczyć przygodnych na ten tem at w zm ianek i w yp ow ied zi. A jest to zagadnienie z w ielu w zględów interesujące i za­ sługu je na gruntow niejsze opracowanie, i to w ła śn ie w odniesieniu do epoki rom antyzm u. Tutaj z konieczności ograniczyć się w yp ad nie do szki­ cow ego przedstaw ienia tego problem u i tylko w latach 1831— 1854, tzn. od pow stania listopadow ego do pojawienia się S tu d ió w o lite ratu rze lu d o ­ w e j ze stanow iska h isto ryc zn e j i naukow ej k r y t y k i Ryszarda B erw iń - skiego. Św iadom ie zatem pom ijam y w niniejszym szkicu sądy na tem at ludow ości i tw órczości ludow ej z okresu przedpow staniow ego, takich np. pisarzy, jak Zorian D ołęga Chodakowski, K azim ierz Brodziński, K rystyn Lach Szyrm a, W alenty Skorochód M ajewski, W aw rzyniec Surow iecki, Hieronim Juszyński, L udw ik Piątkiew icz, Jan Ludw ik Żukowski, Jan N epom ucen K am iński, czy w reszcie M aurycy Mochnacki 2.

Po roku 1831 pojaw ia się w iele rozpraw, artykułów , notatek i w y ­ pow iedzi na tem at tw órczości i kultury ludow ej. R om antyczna k rytyk a

1 Badania takie prowadzi zwłaszcza Pracownia Folklorystyczna IBL. Z jej do­ robku pochodzi m. in. praca zbiorowa Ludowość u Mickiewicza (Warszawa 1958). Na szczególną uwagę zasługują prace folklorystyczno-historycznoliterackie: J. K r z y ­ ż a n o w s k i e g o (np. Paralele. Warszawa 1961), S. P i g o n i a (np. Do źródeł „Dziadów” kowieńsko-wileńskich. W: Studia literackie. Kraków 1951), W. K u b a c ­ k i e g o (m. in.: obszerny w stęp do Balladyny (Warszawa 1955), w nikliw a rozprawa o gawędzie Mickiewicza Popas w Upicie („Ruch Literacki” 1960, z. 1/2)), B. Z a- k r z e w s k i e g o (m. in. Śląska pieśń ludowa w zbiorach z okresu romantyzm u. Wrocław 1962) i inne.

2 Poglądy tych pisarzy na twórczość ludową omawiam w pracy o Chodakow­ skim, oddanej do druku. O wcześniejszych zainteresowaniach ludowością w lite ­ raturze polskiej zob. Cz. H e r n as, Wiek pre folklory sty k i polskiej. 1700—1800. „Pamiętnik Literacki” Г963, z. 2.

literacka stara się ugruntow ać zw y cięstw o ludow ości w literaturze, co przychodzi jej tym łatw iej, że n iezb ity ch argu m entów dostarcza już w tym czasie sam a literatura piękna, a przede w szy stk im tw órczość M ickiew icza.

1. Ludowość fundamentem literatury narodowej

W ścisły m zw iązku z lud ow ością pozostaje bardzo rozpow szechniona w ok resie rom antyzm u idea n a r o d o w o ś c i 3, nierzadko n aw et u toż­ sam iana z ludow ością, co w zięło sw ój początek w n aszym p iśm ienn ictw ie od C hodakow skiego 4.

Dodać w szak w ypada, że podobne poglądy p ojaw iły się w cześn iej na Z achodzie, zw łaszcza w N iem czech , gdzie dążność do unarodow ienia litera tu ry poprzez czerpanie tw o rzy w a literackiego z zasobów k ultu ry lud ow ej p rzejaw iła się szczeg óln ie m ocno i stanow iła jeden z program o­ w y ch p ostu latów p isarzy okresu ,,B u rzy i N aporu” (Jakob M ichael R ein­ hold L enz, L eopold W agner, m łod y G oethe i inni). D o u gruntow ania zaś takich p ogląd ów n ajw ięcej p rzy czy n ił się Johann G ottfried H erder (jego w p ły w zaznaczył się też w zn acznym stopniu — jak w iadom o — w litera­ turze p olsk iej, np. u B rodzińskiego), k tóry ludow ość uw ażał za fundam ent narodow ości, a w tw órczości i k u ltu rze ludow ej w id zia ł skarbnicę naro­ d ow ych tradycji. Z tw órczości tej n ajw yżej staw iał on pieśni gm inne (u w szy stk ich ludów ), traktując je n ie jako m ateriał poetycki, lecz jako p raw dziw ą p oezję 5.

W iązanie id ei narodow ości z lud ow ością przez n aszych rom antyków m iało w yraźn e (choć często ze zrozu m iałych w zg lęd ów utajone) zabarw ie­ n ie zarów no p olityczn e — dążność do odzyskania n iepod ległości w opar­ ciu o em ancypację n ieśw iad om ych sw ej narodow ości m as lud ow ych, jak i słow ian ofilsk ie — p odk reślan ie łączności z innym i narodam i słow iań ­ skim i, szczególn ie z tym i, co zn ajd ow ały się w podobnej sytu acji poli­ tyczn ej i p ozbaw ione b y ły praw a do sam odzielnego rozw oju. Narodową odrębność słow iańsk ą starano się poznać w m ożliw ie au ten tyczn ej postaci,

3 Termin „narodowość” jest stosunkowo nowy, nie notow any jeszcze w słow ­ niku Trotza, u Lindego zaś podany bez dokum entacji. Rozpowszechnił się on w epo­ kach O św iecenia i romantyzmu. Zob. F. P e p ł o w s k i , Sło w n ictw o i frazeologia polskiej p u b lic y sty k i okresu Oświecenia i romantyzm u. W arszawa 1961, s. 114. Autor tej pracy nie zwraca jednak uwagi na fakt częstego łączenia tego term inu z ludowością. O pojęciu i term inie „narodowość” w literaturze rosyjskiej tej epoki zob. M. J a k ó b i e c , U źródeł rom an tyczn ej ludowości niektórych literatur słowiań­ skich. „Pamiętnik S łow iań sk i” 1963, s. 13.

4 Zagadnienie to przedstaw iam obszerniej w wym ienionej wyżej pracy. 5 Zob. J. G. H e r d e r , Sämmtliche Werke. T. 25. Berlin 1885, s. 333. A także: E. A d l e r , U źródeł Burzy i Naporu. „Kwartalnik N eofilologiczny” 1964, s. 292—295.

TW Ó R C ZO ŚĆ L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J 381 którą — jak m niem ano — przechow uje jeszcze lud w iejski. On w łaśnie, jako najbardziej odporny na w szelk ie obce, cudzoziem skie, czy li n i e- n a r o d o w e w p ły w y , uw ażany był, w ed le dość rozpow szechnionej o cen y rom antyków , za jedyn ego nosiciela rodzim ej k u ltu ry prasłow iań­ skiej, której resztki zachow ały się jeszcze w jego obyczajach, obrzędach, zabobonach, pojęciach, język u oraz w e w szelkich przejaw ach tw órczości u stn ej, przekazyw anej z pokolenia na pokolenie, a w ięc w pieśniach, podaniach czy przysłow iach. T ylko tam spodziew ano się odnaleźć jeszcze c z y s t ą n a r o d o w o ś ć , pielęgnow aną przez przodków w zam ierzchłej przeszłości. Trzeba ją zatem odkryć, poznać, upow szechnić i zabytki jej ocalić przed dalszym „niszczącym ” w p ływ em cyw ilizacji.

Zadanie to podjęte zostało przez m łode pokolenie literack ie, ogar­ n ię te — jak się w yraził jeden z ów czesnych en tu zjastów tej i d e i 6 — „szałem ” zbieractw a i w ędrów ek po kraju, kroczące śladam i Chodakow­ sk iego i szukające pod strzechą w ieśniaczą szczątków tej prakultury, a zarazem tw orzyw a i natchnienia do sw ej tw órczości literack iej, która w ów cząs tylk o, jak sądzono, m oże być i n a r o d o w ą , i o r y g i n a l n ą ,

je śli czerpać będzie z tego w łaśn ie źródła.

Co w ięc ej, trafiali się i tacy, co się łudzili, że ow e poszukiw ania u w ień ­ czone zostaną — być m oże — odkryciem jakiejś słow iańsk iej Iliady. Oto np. w rozpraw ie W incentego D aw ida czytam y m. in.:

Jeśli Homer, w edług domniemania uczonych, z rapsodów krążących w ustach Greków ułożył cudowną Iliadę i Odyseję, [...] to z tej obfitości piosnek krą­ żących u nas w ustach ludu jakiż by boski powstał utwór! Tu, jak z św iętego Gangesu Indianin, potomność z tych pieśni, nacechowanych głębokim doświad­ czeniem, boleści i niedoli kryjących w sobie owoce, będzie długo czerpać rady dla życia, z wiarą pełną jak w religijne ob jaw ien ia7.

P rzypom nijm y, że ow e „dom niem ania uczonych” rozbudził Fryderyk A u gu st W olf głośn ym d ziełem Prolegom ena ad H o m eru m (1795), w y ­ su w ając przypuszczenie, że ob ydw ie przypisyw ane H om erow i ep op eje n ie stanow ią jednolitej i zw artej całości, lecz p ow stały z luźnych ballad; podał on także w w ątp liw ość istn ien ie Homera.

N ie bez w p ły w u zresztą na utrw alanie się takich przekonań pozosta­ w a ły także poem aty Osjana i sagi staroskandynaw skie, jak rów nież S łow o o w y p r a w i e Igora oraz rzekom o odkryte przez W acław a H ankę czesk ie rękopisy. W P olsce już u sch yłk u XVIII stu lecia Tadeusz Czacki poszu ki­ w a ł w p ieśniach lud ow ych źródłow ych w iadom ości h istoryczn ych , po­ dobnych tym , jakie zaw ierają sagi „północne” 8.

6 W. A. W [o 1 n i e w i czj, O poezji gminnej. „Przyjaciel Ludu” 1836, s. 295. 7 W. D a w i d , Fragment e stetyk i narodowej. „Gwiazda” (Kijów) 1849, s. 16. 8 Zob. T. C z a c k i , O litew skich i polskich prawach. T. 1. W arszawa 1800, s. 13.

*

P ow yższe stw ierd zen ia i u w agi o charakterze og óln ym w ym agają uzasadnienia i poparcia szczeg ółow y m m ateriałem dow odow ym . D latego te ż p rzytoczym y poniżej szereg przykładow o w yb ran ych w yp ow ied zi na in teresu jący nas tem at, przy czym od razu zaznaczyć trzeba, że chociaż pochodzą one od różnych autorów , brzm ią n iek ied y n iem al identycznie, powtarza się ta sam a argum entacja i ta sam a frazeologia — co n ajlepiej św ia d czy o w yją tk o w o szerokim zasięgu i n atężen iu om aw ianego zjaw iska w naszej k u ltu rze i literaturze. D otyczą one bądź p ieśni i podań gm in ­ nych , bądź też orygin aln ej tw órczości literack iej na m otyw ach lud ow ych opartej. M otyw y lu d ow e b y ły zresztą, jak już w sp om n ieliśm y, podstaw o­ w y m kryterium , n iem al z regu ły d ecyd u ją cym o zaliczen iu danego utw oru

do literatu ry narodow ej.

K on stan ty S łotw iń sk i, pisząc w r. 1832 o cz. II i IV D ziadów , pod­ kreśla, że poeta do tego dzieła „p ow ieści gm innych i zw yczajów u ży ł” i że „nie je st to jedna z n ajm n iejszych zalet M ickiew icza, bo tym sp o -. sobem przybiera cechę narodow ego w ieszcza ” 9. R ecenzując W acława Z aleskiego Pieśni polskie i ru skie ludu galicyjskiego (L w ów 1833), stw ier­ dza, że zbiór ten jest w art, „ażeby w każdym dom u p olskim się znaj­ d o w a ł”. N astęp n ie w y su w a bardzo zn am ien n y dla rom antyków postu lat lu d ow ego w id zen ia rzeczyw istości: „trzeba konieczn ie zgłębić ducha narodu, w chod zić w jego sposób w id zen ia rzeczy ”, przy czym — rzecz godna u w agi — p ojęcie narodu rozum iane jest tutaj jako syn onim ludu. W ynika to dość jasno z przytoczonej już w yp ow ied zi, ale żeby n ie b yło żadnej w ątp liw ości co do takiego w ła śn ie rozum ienia narodu, S ło tw iń sk i pow iada dalej e x p licite, iż lud „sam jeden praw ie narodem zw any być m oże i p o w in ien ”, jedn ocześn ie zaś p ogard liw ie w yraża się o „paniczach, k tórzy lich e b ełk otan ie francuskim języ k iem za n ajw yższą ośw iatę p oczytu ją”. W reszcie pow tarza ch arak terystyczn y sąd o w artościach h istoryczn ych u stn ej tw órczości lud ow ej, nazyw ając ją „niejako echem całej starożytn ości” 10.. R ecen zen t p rzyjął tu w całej rozciągłości p oglądy W acław a z O leska na k u ltu rę ludow ą, w y ło żon e w obszernej i z pasją napisanej rozpraw ie w stęp n ej do w sp om n ianego zbioru, k tóry b y ł chrono­ logiczn ie p ierw szym op u b lik ow an ym zbiorem pieśni ludow ych.

Tego rodzaju sądy o k u ltu rze lud ow ej jako jed y n y m źródle czystej narodow ości b y ły w e lw ow sk im środow isku literackim bardzo żyw otne, a n ajp ełn iejszy bodaj w y raz znalazły na łam ach tom u 1 now orocznika

9 K. S [ł o t w i ń s к i], Poezje A dam a Mickiewicza. „Czasopismo Naukowe Za­ kładu Narodowego im. O ssolińskich” 1832, z. 2, s. 78.

10 K. S [ł o t w i ń s к i], Pieśni ludu. „Czasopismo Naukowe Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1833, z. 3, s. 62.

TW Ö R C ZO SC L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₈₃ „Z iew on ia”, w rozpraw ie O pieśniach ludu polskiego, pióra jednego z najgorętszych en tu zjastów ludow ej tw órczości (choć o w zględ n ie um iar­ k ow an ych poglądach społecznych), K azim ierza W ładysław a W ójcickiego, zaopatrzoną w m otto z Pieśni W a jd e lo ty , n ajp ełniej określające ideę narodow ości w ów czesn ym rozum ieniu:

O pieśni gminna, ty stoisz na straży Narodowego pamiątek kościoła.

W ójcicki bardzo jasno i dobitnie sform ułow ał sw oją m yśl przewodnią:

Uderzyła godzina rozwagi i zaczynamy poznawać, co jest narodowością w poezji. Materiałami po temu są pieśni ludu 11.

P od staw ow ym w ięc w arunkiem rozwoju literatury narodowej staje się dostarczenie jej ow ego m ateriału, budulca, czyli p ieśni gm innych; z nich poeci tw orzyć będą orygin alne dzieła. Spośród liczn ych w yp ow ied zi W ójcickiego ta jest bodaj jedyną, w której tak w yraźn ie określony został stosu nek p ieśni lud ow ych do poezji jako stosu nek m ateriału do u k ształto­ w an ego w ytw o ru p oetyckiego. K w estia ta zasługuje na baczniejszą u w a­ gę, gdyż nie w szy scy rom antycy podzielali ten pogląd — część z nich sam e p ieśni gm inne traktow ała jako pełnow artościow ą poezję. P rzew aża­ jąca w ięk szość autorów w idzi ponadto w pieśniach lud ow ych dodatkow e w artości — historyczne (przynajm niej w p ew nej kategorii p ieśni epicznych). A le o tym będziem y jeszcze m ieli okazję pow iedzieć.

Ten sam tom „Z iew on ii” zaw iera interesujący artykuł D om inika M agnuszew skiego, U w agi nad d r a m a te m polskim. P rostotę język a i rodzi­ m ość treści p rzeciw staw ia autor obcym duchow i polskiem u i słow ia ń ­ sk iem u „tyradom francuskim i greckim ” oraz „sen tym entalności n iem iec­ k ie j” i „sofistyczności W olterow sk iej”. W edług niego praw dziw e piękno tk w i w surow ej k ultu rze przodków, której kontynuatorką jest kultura ludow a, z niej w ięc czerpać w in n i m ateriał tw órcy narodow ych dra­ m atów , zw łaszcza o tem atyce historycznej. M agnuszew ski pisze w u n ie­ sieniu:

Jak nie krzyczeć, gdy świętokradca zrywa z naszego ołtarza najpiękniejsze wota, aby je przelać na subtelne foremki cacek francuskich! Jak nie płakać, w idząc przodków żelazne czyny i m yśli wydwarzane szczebiotem salonowym, rozmazane tkliwością? ! 12

Z w alką rom antyków o ludow ość i dem okratyzację literatury w iąże się ściśle rew izja oceny p iśm iennictw a polskiego poprzednich epok. Ocena ta jest przew ażnie ujem na, sądy, w ypow iadane w ferw orze w alk i z pseudoklasykam i — pozbaw ione n iekiedy rozwagi i ob iektyw izm u.

11 K. W. W ó j c i c k i , O pieśniach ludu polskiego. „Ziewonia” 1834, s. 111. 12 D. M a g n u s z e w s k i , Uwagi nad dramatem polskim. „Ziewonia” 1834, s. 141.

Oto np. w „T ygodniku K rak ow sk im ” z r. 1834 ukazał się artyku ł K ilk a s łó w o n o w e j i s ta re j p o e zji p o ls k ie j 13, p ostu lu jący dość osobliw ą p eriod y- zację naszego p iśm ienn ictw a. Całą literatu rę podzielono na dw a okresy, przyjm u jąc jako datę graniczną rok 1822. D la autora artyku łu liczy się tylk o okres drugi.

W acław Z aleski w rozpraw ie w stęp n ej do Pieśni polskich i ruskich lu d u galicyjskiego, zajm ującej niepośledn ią p ozycję w rom antycznej k ry ty c e literack iej i często cy to w a n ej, stw ierdzał (zresztą w znacznej m ierze pod w p ły w e m C hodakow skiego, którego cen ił bardzo w ysoko), że zasadniczą w adą literatu ry p olskiej od czasów zygm u n tow sk ich jest b r a k n a r o d o w o ś c i . Jego zdaniem , poezja czasów zygm un tow sk ich „spadła nam jak g d yb y z n ieb a”, bo nie w yrosła z g leb y rodzim ej, w szy stk o w niej obce, na ob cych w zorach oparte.

Poeci nasi — powiada — od Kochanow skich aż do Krasickiego i Narusze­ w icza led w ie gdzieniegdzie m ają na sobie cechę narodowości. Polskim i tylko sło­ w y pisali m yśli i uczucia rzym skie, francuskie, wreszcie i inne, tylko nie pol­ skie; dlatego też ogółow i naszego narodu byli i są zawsze obcymi. I piśm ien­ na część narodu za pojaw ieniem się poetów prawdziwie narodowych — Bro­ dzińskiego, M ickiewicza, Bohdana Zaleskiego etc. zapomniała o nich tak, jak ogół narodu nigdy o nich nie w ie d z ia ł14 .

P odobne sąd y p ojaw iały się na łam ach leszczyń sk iego „P rzyjaciela L u d u ”, gd zie bodaj najm ocniej w yp o w ied zia ł się w tej spraw ie W łodzi­ m ierz A n ton i W olniew icz. W arty k u le O p o e z ji g m in n e j osądził on w y ­ jątk ow o surow o całą tw órczość przedrom antyczną. S tosu jąc jako roz­ strzygające k ryteriu m o cen y zaw artość pierw iastk a ludow ego, stw ierd ził b ezap elacyjnie, że w dorobku w cześn iejszy ch epok n ie m am y p oezji narodow ej. P o n iew aż zaś je d y n ie w lud ow ej tw órczości, a zw łaszcza w pieśniach zaw arty je st p ierw iastek n arodow y —

na tych to prostych przykładach należy się kształcić tym poetom, którzy nie sięgając po szumną chw ałę klasyków , przestać raczej wolą na skromnym tytu le narodowych p o e tó w 15.

Z alicza do n ich W olniew icz p oetó w rom antycznych, a z w cześn iejszych ty lk o K arpińskiego. B ez głębszej an alizy id eow o-arty styczn ej staw ia

13 „Tygodnik K rakow ski” 1834, nr 36. Autorem tego artykułu, podpisanego pseudonim em G a l i c y a n i n , jest najprawdopodobniej redaktor „Tygodnika”, F. G ą s i o r o w s k i (przejął redakcję od nru 28); jest to replika na opublikow any w cześniej w tym że piśm ie (nr 18) artykuł Co klasyczna, a co rom anty czna poezja?, którego autorem jest zapew ne w cześniejszy redaktor (od nru 13 do 27), H. M e C i ­ s z e w s k i .

14 W a c ł a w z O l e s k a (W. Z a l e s k i ) , w stęp do: Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego. L w ów 1833, s. VII.

T W Ó R C ZO ŚĆ L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J 385 w jednym szeregu: B rodzińskiego, Bohdana Zaleskiego, K am ińskiego, W itw ickiego, Odyńca, Chodźkę, M alczew skiego, M ickiew icza i S łow ac­ kiego.

W „P rzyjacielu L ud u ” ukazała się także niew ielk a, lecz ciekaw a i w p ew n ym stopniu now atorska rozprawka Rom ana Zm orskiego S łó w k ilka o podaniach i baśniach ludu. Brzmi w niej nuta m ocnego protestu p rzeciw ko u ciskow i i k rzyw dzie społecznej ludu. Zm orski bow iem , po­ dobnie jak np. Chodakowski, B erw iński czy D em bow ski, odczuw ał g łę­ boko n iespraw ied liw ość ustroju społecznego i w obec niej nie m ógł po­ zostać obojętny, tym bardziej że w ludzie w idział uśpione siły (nazw ie go przecież później „L udem -olbrzym em ”) jedyn ie zdolne do p rzyw rócenia * P o lsce n iepod ległości zaprzepaszczonej przez rządy szlacheckie. Pisał:

zaniedbany, poniżony, ubogi Lud nasz pod gościnną słowiańską strzechą swoją przechowuje przecież skarby, których na próżno gdzie indziej byś szukał. Istotę, rdzeń, krynicę samą tych bogactw stanowi ów ogół zupełny — ton jego uczuć, pojęć życia, który d u c h e m L u d u nazywam — tajem niczy w sobie i niepojęty 16.

Ten w łaśn ie, w yid ealizow an y nieco, duch lud u p ow inien ożyw ić cały naród, to zaś m ożliw e jest głów n ie poprzez literaturę w yrosłą z podłoża rodzim ej tw órczości ludow ej, przede w szystk im zaś z jej dw u n ajw ięk ­ szych i n ajw sp anialszych gałęzi: pieśni oraz p ow ieści. P ow ieści d zielił Zm orski na podania i baśnie; stosow nie do tego podziału zatytu łow ał później sw ój zbiorek: Podania i baśni ludu w M a zo w szu (z dodan iem k il k u szląskich i w ielkopolskich ) (W rocław 1852). Podania, zgodnie ze sw ą nazw ą, zaw ierają „spuściznę m oralną zeszłych czasów ” i m ożna w nich często dostrzec ślad y zagubionej pradawnej religii, zdarzeń przedhisto­ ryczn ych itp.; są one uroczyste, podniosłe i stanow ią dla ludu niejako „św iętą k się g ę”. B aśnie n atom iast są „samej ty lk o fan tazji u tw orem ”, nie m ają już tej uroczystej pow agi i w yraźnego celu (np. m oralnego), stw orzone zostały jak gd yb y dla igraszki, a ich tem at stanow ią najczęściej jak ieś fan tastyczn e, cudow ne zdarzenia, czyny w yim agin ow an ych bohate­ rów , najróżnorodniejsze przygody itp. O ile p ieśni gm inne niejednego już poetę „n atch n ęły” do stw orzenia znakom itego dzieła literatury naro­ dow ej, to p ow ieści n ie w zbu d ziły jeszcze takiego zainteresow ania pisarzy, m im o że przedstaw iają, zdaniem Zmorskiego, jeszcze w ięk sze w alory literack ie i „celują nad pieśniam i ogrom em, rozm aitością, w ażkością sw oich przedm iotów, w szechstronnością u żytk u ” 17. Chodzi tu m ian ow icie g łów n ie o to, że w podaniach w w ięk szym stopniu niż w inn ych

rodza-16 R o m a n Z [ m o r s k i ] , K ilk a słów o podaniach i baśniach ludu. „Przyjaciel Ludu.” 1847, s. 210.

jach tw órczości m ogły się zachow ać śla d y przedh istoryczn ych zdarzeń, ale p rócz tego także ślad y m itologii, pojęć relig ijn y ch i w ogóle u m ysłow ości praprzodków. Jed n ym słow em , p rzedstaw iają one w ięk sze w artości po­ znaw cze. Taką ocenę poparł Zm orski w łasn ą praktyką literacką i jako zbieracz podań, i jako autor W i e ż y sied m iu w o d z ó w 18.

Na tem at literack iego zu żytk ow an ia m o tyw ów lu d ow ych w y p o w ied ział Zm orski sw o je zdanie k ilk a lat w cześn iej, recen zu jąc w yd an e w r. 1843 w W ilnie P o e z je A leksandra G rozy 19. S tw ierd ził w ów czas, że p oetyck ie p rzetw orzen ie m o ty w ó w zaczerp n iętych z k u ltu ry lud u m usi być oparte w tw órczości literack iej n ie tylk o na gru n tow n ej znajom ości k u ltu ry lud ow ej, ale tak że na jej gorącym u m iłow aniu , gdyż ty lk o w te d y poeta obdarzony p raw d ziw ym talen tem zdoła oddać to, co Zm orski nazw ał „duchem lu d u ”. Z teg o stan ow iska ocena P o ezji G rozy n ie w yp ad ła korzystnie.

W obchodzącej nas sp raw ie n ie bez znaczenia je st au to ry ta ty w n y głos K raszew sk iego, który w sw y ch S tu d ia ch literackich (W ilno 1842) sporo m iejsca p o św ięcił zagad n ieniu lud ow ości w literaturze (rozdział: N ow a literatura), bardzo w y so k o oceniając tw órczość ludow ą. W idział w niej jedn ak przede w szy stk im m ateriał literacki. Z p rzenik liw ą jasnością oraz od pow iedzialn ością godną pisarza zaangażow anego w sp raw y sp ołeczn o- -n arod ow e m ów i K raszew sk i o n ow ej i n iezw y k le w a żk iej fu n k cji spo­ łeczn ej literatu ry, ob ow iązu jącej, odkąd pisarze przestali tw orzyć dla salonów , a zaczęli pisać dla narodu. P rzeciw sta w ia ją c literatu rę rom an­ tyczn ą k lasy czn ej, k ry ty k pisał:

reforma literacka [...] [polegać m usi] na jednej przyjętej prawdzie, że litera­ tura pow inna w ynikać z życia, którego jest kwiatem , powinna przemawiać

do ludu jego językiem , jego w yobrażeniam i м.

Innym i sło w y , m usi ona w yrastać z g leb y rodzim ej i czerpać soki ż y w o tn e z podłoża k u ltu ry lu d o w ej. Jed n ocześnie z o lb rzym im w zrostem sp ołeczn ej fu n k cji litera tu ry zm ien iła się tak że rola pisarzy, k tórzy odtąd są „już p raw d ziw ie w charakterze kapłanów lu d u ”. Inne i o w ie le w ięk sze je st ich znaczenie, w p ły w na sp ołeczeń stw o oraz odpow iedzialność niż „d aw n iej, gd y ty lk o literaci litera tó w cz y ta li” 21. Trzeba przyznać, że nikt przed K raszew sk im n ie sfo rm u łow ał tej m y śli tak dobitnie.

18 O Zmorskim jako folkloryście zob.: S. P i g o ń , „Święto m a jo w e ”. R. Zm or- skiego poem at o b rzę d o w y o Łużycach. W: S tudia literackie, s. 249—255. — J. K r z y ­ ż a n o w s k i , Rom,ana Z m orskiego „Sobotnia Góra”. W: Paralele, s. 439—448. — E. P i e ś c i k o w s k i , Poeta tułacz. Poznań 1964.

iy Poezje A leksan dra Grozy. Przez Romana M a z u r a . „Tygodnik L iteracki” 1844-, nr 30—-31, 33—34; 1845, nr 37.

20 J. I. K r a s z e w s k i , Studia literackie. W ilno 1842, s. 28. 21 Ibidem, s. 66.

TW Ô R C ZO SC L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₈₇ P rzed staw ił on zresztą już w cześniej, choć nie tak w n ik liw ie, sw ój pogląd na fu n k cję społeczną literatury, m ianow icie w znanej d ysk u sji z M ichałem G rabow skim o tw órczości K arpińskiego. W p rzeciw ień stw ie do G rabow skiego nie zaliczał poezji „Pana Franciszka” do litera tu ry narodow ej w rozum ieniu rom antyków , bo przesiąknięta jest ona n ie ideą społeczną, lecz uczuciam i „egoistycznym i” — jak tw órczość całej epoki stan isław ow sk iej, jeszcze nie przysposobionej „do przyjęcia p oezji w y ­ rosłej z ziem i sw ojej, bez pom ocy obcego słońca i cudzych w zorów ” 22. W spom nieliśm y już w yżej o w ypow iedzi M agnuszew skiego, który w śród rodzajów tw órczości literackiej najw yżej staw iał dramat. Podobnie sądził także Edward D em bow ski. W ciekaw ym artykule K ilk a słó w o p o e ­ m acie d r a m a t y c z n y m s a m o r o d n y m 23 naw iązuje on do dość znanej i roz­ pow szechn ion ej w ów czas teorii o jedności prakultury sło w ia ń sk o -in d yj- skiej 24 i p rzyjm u je, że w czasach przedhistorycznych m usiała istn ieć poe­ zja ustna, poezja s a m o r o d n a ; zadaniem literatów jest odszukanie jej śladów:

jeżeli się zgodzimy, że Sław ianie ongi, póki byli zjednoczeni z Indami, osobną literaturę m ieli, która zaKreśliła całe koło bytu swojego, a w ięc prze­ kwitła, natenczas nie pozostanie nam, jak tylko pieśni i podań Ludu zapytać, azali jest ślad dram atyki u Sławian przedchrześcijańskich25.

Na p yta n ie to D em bow ski odpowiada twierdząco: w tej prapoezji m u sia ły rów nież istn ieć u tw ory o charakterze dram atycznym , skoro

Dialogi, czyli pieśni r o z m o w n e , przedchrześcijańskie zachował nam Lud w pieśniach swoich, w małej liczbie, ale dostatecznej do poznania charaktery­ styki reszty takich tworów, których straty odżałować dość nie m o żn a 26.

Za taką uznał D em bow ski np. znaną pieśń ludową Pani pana zabiła. Jego zdaniem u tw ory tego rodzaju nie p ow inny być zapisyw ane „jednym ciągiem ”, ale rozbite na dialogi, co przyw róci im p ierw otny k ształt oraz p ozw oli na lep sze poznanie dram atu prasłow iańskiego. Te w łaśn ie pieśni d ialogow e uznał za n ajw łaściw sze tw orzyw o dla dram aturgów; są one

22 J. I. K r a s z e w s k i , I jeszcze o Panu Franciszku. „Tygodnik Petersburski” 1838, nr 69, s. 399. Polem ikę Kraszewskiego z Grabowskim om ówił M. I n g i o t (Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841—1843. Wrocław 1961, s. 137—139).

23 E. D e m b o w s k i , K ilk a słów o poemacie dram atycznym samorodnym. „Ja- sk ułk a” 1843, s. 23—40.

2'* Zw olennikam i tej teorii (i jej twórcami) byli m. in. W. Skorochód Majewski i Z. Dołęga Chodakowski. Zob. J. M a ś l a n k a , Badania Chodakowskiego nad p rze ­ szłością Słowian. „Slavia Orientalis” 1963, nr 2, s. 145.

25 D e m b o w s k i , op. cit., s. 25. 2ti Ibidem, s. 26.

ju ż „zarodem ”, z k tórego p ow stan ie dram at s a m o r o d n y 27, c z y li dra­ m at narodow y, i te n „tchnąć b ęd zie (tchnąć m usi) najw yższą m iłością L u d u ” 2S.

O publikow ane w dwa lata p óźn iej P iśm ie n n ic tw o p olskie w za rysie u jaw n ia p ew n ą m od yfik ację sąd ów D em bow skiego o tw órczości ludow ej. W praw dzie o cen ia ją rów nież en tu zjastyczn ie, ale k w estio n u je roz­ p ow szech n ion e w ó w czas m n iem an ia o w artości pieśni czy podań lu d ow ych jako źródła h istorycznego, stw ierd zając, iż w w ielu tych utw orach jest jeszcze duch p rasłow iański, jedn ak że u leg a ły one w przeciągu w iek ó w różnym przeobrażeniom , i d latego „m ogą dostarczyć tła do fantazji, lecz n ie do rzeczy uzasadnionej u m iejętn ie, p ew n ej, jaką p ow inn a być każda h istoria” 29. N atom iast n ie zm ien ił D em b ow sk i sw ej opinii o ich w artości literack iej — nadal tw ierd ził, że ty lk o one mogą stan ow ić w ła ściw y bud u lec dla litera tu ry narodow ej. Za taką uznał p iśm ien n ictw o rom an­ tyczn e, k tórego ogrom ną zasługą je st „w yrobien ie pojęć p olity czn ych i m iłości lu d u w narod zie” 30. D w a a sp ek ty stanow ić w in n y o w artości litera tu ry przede w szystk im : p o lity czn y i społeczny, a w ięc p ełn e zaanga­ żow anie w słu żb ie n arodow ej. Idea narodow ości p rzejaw iła się w ięc u D em b ow sk iego w form ie, b y tak rzec, bardziej zradyk alizow an ej. W je ­ go ocenie literatura m a być n ajw a żn iejszy m czy n n ik iem duchow ego odrodzenia narodu — to zaś odrodzenie jest p ierw szy m i n ajw ażn iejszym krokiem na drodze do od zysk ania n iep o d ległości p olity czn ej i stw orzenia n ow ego, sp ra w ied liw eg o sp ołeczeństw a:

Skonała stara, szlachecka Polska, a z jej trupa poważnego, ale i znikczem -niałego w ostatnich żyw ota chw ilach m a zm artw ychw stać nowa, [...] pełna m i­ łości i praw dy społeczność. Społeczność taka ma się w yrobić duchowo 31.

Z decyd ow an ie p o zy ty w n ie ocen iał tw órczość lud ow ą m ało znany zbieracz i tłu m a cz p ieśn i białoruskich a zarazem k ry ty k literacki, Ignacy

27 Term in ten tłum aczy D e m b o w s k i następująco (ib id e m , s. 24, przy­ pis): „Używam y słow a s a m o r o d n o ś ć w zastępstw ie w yrazu r o d o w o ś ć albo n a r o d o w o ś ć ; ten ostatni jest bez w ątp ienia daleko stosow niejszym , lecz że w ielu krytyków zaw yrokowało, [...] iż narodowością w literaturze i poezji jest dawanie w iernych obrazów w łasnego kraju i przeszłości, że to jest poezją i jedynie poezją, aby w ięc uniknąć pozoru, jakobyśm y jednego z nim i byli zdania, w olim y m niej stosow nego w yrazu samorodność u żyw ać”. — Wyraz ten nie był wpraw dzie tak często używ any, jak term in narodowość, ale przyjął się, i jeszcze w epoce ro­ m antyzm u spotykam y go w tym znaczeniu u niektórych autorów. Dodajm y jeszcze, że powyższa w ypow iedź D em bow skiego jest wyraźną aluzją wym ierzoną pod adre­ sem M. Grabowskiego.

28 Ibidem, s. 39.

29 E. D [ e m b o w s k i ] , P iśm ien nic tw o polskie w zarysie. Poznań 1845, s. 13. 30 Ib id e m , s. 326.

T W Ô R C ZO SC L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₈₉ C hrapowicki, w rozpraw ie R z u t oka na poezję ludu białoruskiego. P oezję gm inną p rzeciw staw ia on „poezji upraw n ej”, cz y li k lasyczn ej, obcej duchow i polskiem u, i za n ajistotniejszą wartość p ierw szej uznaje jej zw iązek z epoką prasłow iańską, pozw alający jeszcze w yd ob yć tę sło­ w iańską „Pom peję zasypaną prochem czasu i zapom nienia”. C hrapow icki w ięc w yraźn ie opow iada się za hipotezą, że pieśni gm inne traktow ać n ależy jako doku m enty historyczne, pom ocne w o św ietlen iu n ajd aw n iej­ szego okresu d ziejów słow iańskich, o którym m ilczą źródła pisane. D rugi zaś w zgląd sk łan iający do zajm ow ania się pieśniam i ludu je st czysto literack i i artystyczn y. W przeciw ień stw ie bow iem do „poezji u p ra w n ej”, która rzadko byw a ow ocem poetyckiego natchnienia, p ieśni prostego ludu są w łaśn ie d ziełem takiego sam orodnego natchnienia i zaw sze zaw ierają w sobie z a r ó d (określenie to przejął n iew ątp liw ie od D em bow skiego) „praw dziw ej p oezji”. Rzecz znam ienna, że za najbardziej w ła ściw y spo­ sób literack iego zużytkow ania pieśni lud ow ych uznał Chrapowicki ten najprostszy, jaki zastosow ał Jan Czeczot w zbiorku Piosnki w ieśniacze zn a d D ź w i n y (a także w inn ych sw ych zbiorkach), gdzie ingerencja poety ograniczała się w zasadzie do nieznacznych przeróbek: „żaden szum ny poem at op isow y n ie m oże [...] porównać się z ty m skrom nym zbiorkiem p ieśn i” 32.

Spośród polskich pisarzy doby rom antycznej jeszcze co n ajm niej kilku w yp o w iad ało się na tem at p ieśni białoruskich 33. W śród nich A leksander R ypiński, który w r. 1839 (listopad— grudzień) w y g ło sił na posiedzeniu P olsk iego T ow arzystw a Literackiego w Paryżu dwa od czyty o poezji ludu białoruskiego, a n astęp n ie opublikow ał je w n ieco rozszerzonej w e r sji pt. Białoruś. K i lk a słów o poezji prostego ludu t e j n a szej p o ls k ie j p ro w in cji, o m u z y c e , śpiew ie, tańcach etc. (Paryż 1840). Sądy R ypińskiego zarów no o sam ej tw órczości ludu, jak i o zbieraczach, którzy zdecydow ali się upraw iać ten „ św ięty zaw ód” i w ydobyw ać „nieznane nam sk arb y”, u trzym an e są w zb yt podn iosłym tonie. A le ten ton nie odbiega znów tak bardzo od p rzyjętej ów cześnie norm y. Oto np. L udw ik N orw id w u tw orze Pieśń, snując reflek sje na tem at dziejów zam ierzchłych i p ie­ śn i gm innych, w k tórych jest „przeszłość stara i w szystk ich uczuć za­ ro d y ”, pisze:

Lud nam kolosy zbudował olbrzymie, W których m yśl jego uwięziona drzymie, Zbudźcie ją, niechaj zabłyśnie przed światem

Wśród kw iatów ziem skich najpiękniejszym k w ia tem 34.

32 Ign. C h r [a p o w i с к i], Rzut oka na poezję ludu białoruskiego. „Rubon” 1845, t. 5, s. 43, 76.

33 Zob. T. S. G r a b o w s k i , Z pogranicza polsko-białoruskiego. W: Księga pa­ m ią tk o w a ku czci Stanisława Pigonia. Kraków 1961.

*

W d o tych czasow ych rozw ażaniach w ielo k rotn ie padały określenia: naród, narodow y, narodow ość — najczęściej jako jednoznaczne z ter­ m inam i: lud, lud ow y, ludow ość. Z atrzym ajm y się jeszcze na m om ent p rzy tej spraw ie.

P o jęcie narodu ob ejm ujące sw y m zakresem w szy stk ie w a rstw y spo­ łeczn e lu b — co w ięcej — oznaczające taką społeczność, w której lud je st n ajw a żn iejszym członem , n ie znane było jeszcze pisarzom epoki O św iecenia. N a w et najbardziej p ostęp ow i z nich n ie ośm ielali się zaliczać lud u do narodu (oczyw iście szlacheckiego) 35. P ojęcie tak ie ukształtow ało się w epoce rom antyzm u i p ozostaje w ścisły m zw iązku z tym nurtem zain teresow ań ludow ością, jaki w n aszym p iśm ien n ictw ie zapoczątkow ał

C hodakow ski. Oto k ilk a przykładów .

D em bow ski, p recyzu jąc zadania literatury narodow ej, tak powiada:

Miłość całości narodu rozw ija się w literaturze, nadaje jej kierunek, Uoznacznia przebieg, sam a się na coraz w yższy stopień w zbija i rozprzestrze­ nia. D latego też pojęcie narodu, za który, nie w yrobiw szy go, brano szlachtę, dziś przychodzi do pełni, i pod narodem już tylko całość Ludu rozumieć można 36.

K azim ierz Józef T urow ski pisząc o p oezji h istorycznej i narodow ej oraz o p oetach gm in nych, b ędących „zaw sze poetam i n arod ow ym i” — co b ynajm n iej n ie oznacza, by w szy sc y b yli „arcym istrzam i” — stw ierdza, że „gm in jest tylk o p ied esta łem narodu, ale piedestałem , do którego statua stosow n ą być p o w in n a ” 37. W praw dzie „gm in” w liczo n y tu został do narodu jako jego część składow a, której nie m ożna już lek cew ażyć, jedn ak że p rzysłów k iem „ ty lk o ” podkreślona została w yraźn a gradacja. S tatu a — to o cz y w iście szlachta, której autor n ie ch ce jeszcze pozbaw iać nadrzędnej ro li w narodzie; p rzyn ależy do niej tak że — być m oże — m ieszczań stw o, a p rzyn ajm niej w yw od ząca się zeń i nieliczn a zresztą w arstw a in telig en cji.

P od obn e p ogląd y rep rezen tu je cy to w a n y już L ud w ik Norwid:

Lud i klasa najośw ieceńsza stanow ią to, co w łaśnie na najw iększą zasłu­ guje uwagę; lud jest rola, klasa najośw ieceńsza — to owoc, jaki nasiona na roli tej w y d a ły 38.

35 Zagadnienie kształtow ania się idei „narodu” jako kategorii historycznej — w procesie m yśli społecznej i w kulturze polskiej w pierwszej poł. X IX w. (do 1831 r.) om ów ił J. S z a c k i (O jczyzna, naród, rew olu cja — p ro b le m a ty k a narodowa w polskiej m y ś li szlacheckorewolucyjn ej. W arszawa 1962) głów nie na przykładzie prac M. M ochnackiego i J. L. Żukowskiego.

36 D e m b o w s k i , Piś m ien nictw o polskie w zary sie, s. 3.

37 K, J. T u r o w s k i , Poezja historyczna. Poezja narodowa. „Dniestrzanka” 1841, s. 180.

T W Ó R C ZO ŚĆ L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₉₁ Z aakcentow ana tu jednak rola ośw iaty nie upow ażnia do w yod ręb ­ niania z całości — szlach ty, jako w arstw y społecznej upraw nionej do sp ełnian ia kierow niczej roli w narodzie. P rzez „klasę n a jo św ieceń szą” rozum ieć n a leży zarów no pew ną część (raczej n iew ielk ą) szlach ty, jak

i in teligen ck ie k ręgi m ieszczaństw a.

Z decydow ane w tej spraw ie stanow isko zajął an onim ow y recen zent poznańskiego „Tygodnika L iterackiego”. Pisząc o św ieżo w yd a n y ch Pieśniach ludu w ielk o p o lsk ieg o Jana Józefa Lipińskiego, atakuje poprze­ dzającą je przedm ow ę (chw aląc zresztą sam zbiór) i stw ierd za m. in., iż „n iedłu go przyjdą cza sy ”, k ied y lud upom ni się o w szy stk ie n ależn e m u prawa, „bo lud nie jest c a c k o , al e c a ł o ś ć n a r o d u ” 39. W nie m niej rad yk aln ym duchu ocenione zostały w tej recenzji p ieśni ludowe:

[Są one] skarbem narodowym, ale skarbem, który, przyniesiony do przy­ bytku Pańskiego, nie powinien tam być złożony jak relikw ia z kości dawno umarłych [...], ale rozwieszony powinien być jak ch orągiew 40.

S zereg notatek i artyk u łów na interesujący nas tem at znaleźć można w krakow skim „P rzegląd zie”, w ydaw anym w r. 1848 przez L eona Z ien- kow icza. Tutaj np. przedrukow any został z em igracyjnego paryskiego „D em okraty P o lsk iego” (będącego — jak wiadom o — organem T ow arzy­ stw a D em okratycznego P olskiego w latach 1837— 1849) anonim ow y a rty­ k u ł O narodowości. A utor zastanaw ia się m. in. nad tym , jak ie korzyści p rzyn iósł k ulturze i literaturze polskiej zapoczątkow any przed blisk o trzyd ziestu laty zw rot ku ludow ości. C zytam y tam:

Dziecinne lata naszego pokolenia wzrosły w uwielbianiu nie tylko m ęstwa polskiego chłopka, ale i jego piosnek i tańca, cnót i mądrej prostoty. Śpie­ w ać go zaczęli poeci, schylać się po gminne powiastki, ballady, i literatura nasza nowym zakw itła blaskiem przywołaniem tego żywiołu; co większa, przy­ brała nim naw et bardziej polskie oblicze i narodowej praw dziwie nabyła krzepkości 41.

W ok reślen iu k ultu ry, a zw łaszcza literatury, jako r o d z i m e j , w zg lęd n ie n a r o d o w e j , rozum iano także jej o r y g i n a l n o ś ć 42.

30 „Tygodnik Literacki” 1842, nr 28, s. 224; w rubryce: Doniesienia literackie. Autorką tej recenzji jest najprawdopodobniej J. W o y k o w s k a . Zob. B. Z a ­ k r z e w s k i : 1) Z proble m aty ki „Tygodnika Literackiego”. „Pamiętnik Literacki” 1957, z. 4, s. 451. 2) „Tygodnik Literacki”. 1838—1845. Zarys monograficzny. War­ szawa 1964, s. 135—136.

40 „Tygodnik Literacki” 1842, nr 28, s. 224. 41 O narodowości. „Przegląd” 1848, nr 12, s. 93.

43 A. M a ł e c k i w artykule O ży w ej, pojm ują cej się i dokon yw ające j naro­ dowości („Tygodnik Literacki” 1843, nr 39—45) tak pisał m. in. na tem at narodo­ w ości (nr 40, s. 315): „Ścisłe w ięc pojęcie narodowości jest takie, że jest ona indy­

Skoro zatem literatura w yra sta z rodzim ej gleb y lud ow ej, to jest tym sam ym i narodowa, i zarazem orygin aln a w ty m sen sie, że odznacza się sw oistą odrębnością w p orów naniu z p iśm ien n ictw em in n y ch narodów. N ie oznacza to jednak b yn ajm n iej ten d en cji do zacierania szczep ow ego p ok rew ień stw a k u ltu row ego (w n aszym przypadku — słow iańskiego). P rzeciw n ie, i n iek tórzy u czeni, jak i w ielu p isarzy bardzo m ocno ak cen ­ tu je to p ok rew ień stw o, w y w o d zo n e ze w sp ólnej k olebk i p rasłow iańskiej. P ojaw ia się n a w et w ów czas ch arak terystyczn e określenie: literatura pol- sk o-słow iań sk a (w zg lęd n ie odw rotnie), a tak że analogiczne: literatura ru sk o-słow iań sk a, czesk o-sło w ia ń sk a itp.

Tak np. R yszard B erw iń sk i w ob jaśn ieniach do sw ej B ogun ki na G o p le (Poznań 1840) ustną tw órczość ludow ą nazyw a literaturą p o l s k ą lu b syn on im iczn ie s ł o w i a ń s k o - p o l s k ą , w odróżnieniu od litera­ tu ry ł a c i ń s k o - p o l s k i e j , w y r o słe j pod w p ły w em ch rześcijań stw a i cy w iliza c ji zachod n ioeuropejsk iej. W acław A leksander M aciejow ski tw ierd ził, że ty lk o na p odw alin ach k u ltu ry słow iańsk iej, oczyszczonej z obcych n a leciałości i w p ły w ó w , zbudow ać można ,,n ow y gm ach sło - w iań sk o -p o lsk iej p oezji” 43.

M ichał W iszn iew sk i u zn ał za sto sow n e w prow adzić pieśni i podania gm in n e do h istorii litera tu ry i p o św ięcił im w sw y m d ziele pokaźny rozdział pod ch a rak terystyczn y m tytu łem : H istoria l i te r a tu r y p olsko- -sło w ia ń s k iej. L iteratura ta, zdaniem W iszn iew sk iego, je s t w y tw o rem całego p lem ien ia i d la tego posiada w artości d oku m entów pom ocnych do poznania epoki p rzedh istoryczn ej:

jest w ym ow nym i najw ierniejszym narodu i czasu zwierciadłem ; obrazem w szystkie w łaściw ości kraju, klim atu, religii, rządu i losów , których naród doświadczył, odbijającym 44.

Bardzo podobną m y śl w yraził także Józef D u n in -B ork ow sk i w u tw o ­ rze Pieśni sław iań skie, zaczy n ający m się od słów :

P ieśni sław iańskie, jednej m atki córy, Odm ienne licem , barwą rozmaite,

Lecz w jednej w ielk iej przeszłości powite Na śnieżnym grzbiecie starow iecznej góry,

w idualną w ł a s n o ś c i ą narodu, nie tylko przez odróżnienie go od innych tw o­ rzącą go tym pew nym , oznaczonym narodem, ale przez skłonności, usposobienie, jakiego jest przyczyną i w arunkiem , w ytyk ająca mu drogę w łaściw ą, warunkująca mu byt sam odzielny, przeważny, żyw ot praw dziw ie narodowy. Narodowość nie zm ienia się nigdy. Jest narodowi w szędzie obecna i jedna”.

43 W. A. M a c i e j o w s k i , O pracach naukow ych K. W. Wójcickiego z uwagą na dzieła Sucharowa. „Jutrzenka” 1842, nr 3, s. 32.

T W Ô R C Z O S C L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₉₃

Gdzie orłów gniazda, gdzie gromy i chmury; Tysiąc was luda zrodziło czynami,

Oblicze wasze w ypieściła sła w a 45.

Do w ytw orzen ia się w p iśm ien n ictw ie polskim tego okresu ow ej sp ecy ficzn ej, słow ian ofilsk iej atm osfery przyczyniło się w znacznym stop n iu S łow o o w y p r a w i e Igora i, m oże w w ięk szym jeszcze, opubliko­ w a n e na progu doby rom antyzm u (1819) czeskie rękopisy: królodw orski i S ąd L ib u s z y (od r. 1859 n a zyw an y rękopisem zielonogórskim ) 46.

L ud w ik N ab ielak pisząc w r. 1830 o trzech źródłach „do czerpania cz y sty ch pojęć o narodow ości” w ym ien ia w śród nich (obok podań i p ieśni gm in n ych oraz p rzeszłych d ziejów narodu) także „starożytne zabytki p oetyczn e rozm aitych pokoleń sław iańsk ich ” 47. N ie jest to b ynajm niej zdanie odosobnione, lecz raczej rep rezen tatyw n y dla ep ok i pogląd. W ie­ rzono, że takich zab ytk ów odnajdzie się znacznie w ięcej. A u ten tyczn ości czesk ich rękopisów n ik t — lub raczej praw ie n ik t — n ie podaw ał w ó w ­ czas w w ątp liw ość i ciesz y ły się one w P olsce w ielk ą popularnością, na co można by przytoczyć d ziesiątk i p rzy k ła d ó w 48. W yb ierzm y tutaj jeden, i to m oże n ie najbardziej typ ow y , ale za to w yjątk ow o in teresu ją cy. Chodzi m ian ow icie o drobny u tw ór m u zyczn y i p oetycki F ryd eryka Chopina, w p isan y p rzezeń w r. 1829 (podczas pobytu w Pradze) do pa­ m iętnik a W acław a H anki. P am iętnik ten znajduje się w B ibliotece M u­ zeu m N arodow ego w Pradze. B rzeg karty rękopisu Chopina jest nieco uszk odzony (obcięty), stąd też brakuje w tek ście k ilk u liter i daty; u góry w p isa n y jest ty tu ł Mazur, pod n im dw ie p ięciolin ie n u t (n iestety, z pra­ w ej strony też n ieco obcięte) oraz słow a utworu:

45 Utwór ten ukazał się w poznańskim „Tygodniku Literackim ” (1839, nr 17, s. 130—131; podpisany: J. hr. D-В.), jak również w w arszawskiej „Jutrzence” (1843, cz. 1, s. 185—187; tu także w przekładzie rosyjskim). Cyt. za „Tygodnikiem Literackim ”, s. 130.

45 Zob. В. V y d r a, Ceské padëlky rukopisné v polské literature. „Bratislava” 1929, nr 1, s. 34 n. — M. S z y j к o w s k i, Polska ûcast v ceském nârodnîm obrozenî. T. 1. Praha 1931 (w rozdziale poświęconym W. Hance). — V. A. F r a n c e v , O pol- sk y ch pfekla dech RK. „Casopis pro moderni filologii” 1931, s. 160. — J. M a ś l a n k a , Nieznany polski przekła d Rękopisu Królodworskiego. „Slavia” 1960, z. 1, s. 115 n.

47 L. N a b i e l a k , Z a b y tk i sta rożytn ej poezji słowiańskiej. „Haliczanin” 1830, t. 1, s. 199.

48 Wiadomo, że autentyczność rękopisów (głównie Sądu Libuszy) kw estionow ał J. D o b r o v s k ÿ . W polskim piśm iennictw ie z pierwszej poł. X IX w. jest na ten te ­ m at w zm ianka w hum orystycznym utworze P. J a n k o w s k i e g o (pseud. John of Dycalp) Puszkin na Polach Elizejskich („Rocznik Literacki” 1844, s. 125). Jankowski pisze, że inform acje o tych powątpiewam ach Dobrovskiego posiada od sw ego nauczyciela, M. Bobrowskiego, który — jak wiadomo — przyjaźnił się z Dobrov- skim i w tym w ypadku zapewne podzielał jego zdanie.

■ Jakież kw iaty, jakie w ianki Splotę na cześć Hanki, Co bratniego ludu pieśni Zapom nienia w ydarł pleśni. Oto śpiew kę polskich błoni Przyjm ie z naszej dłoni,

Bo to znane jest przed świate[m,] Że Czech z dawna Lecha braftem.]

w P [radze] 49

Spraw a sło w ia n o filstw a w naszej k ultu rze u m y sło w ej (głów n ie zaś w literaturze) jest n ader sk om plikow ana i, m im o k ilk u w artościow ych prac oraz p rzy czy n k ó w (jak np. znana książka Z ofii K larn erów n y Sło- w ia n o fils tw o w l i te r a tu r z e p o ls k ie j lat 1800— 1848, W arszaw a 1926), czeka ciągle na gru n tow n e zbadanie. N ie tu m iejsce, b y się nią szerzej zaj­ m ow ać, ale w arto p rzyn ajm niej zaznaczyć, że zasadniczą k w estią przy rozpatryw an iu tego p rob lem u je st m o żliw ie ścisłe u sta len ie k ryterió w w yró żn ia ją cy ch p o stęp ow y n u rt słow ia n ofilstw a od reakcyjn ego p ansla- w izm u procarskiego oraz — co tru d n iejsze — przeprow adzenie tego roz­ gran iczenia na p rzyk ład zie p oszczególn ych pisarzy i k onk retn ych te k stó w 50.

49 Oryginał pam iętnika W. H a n k i znajduje się w Bibl. Muzeum Narodowego w Pradze; fotokopię rękopisu F. C h o p i n a zamieszczono w: K n ih ovn a Nârodnïho Musea. Praha 1959, s. 37. N ic nie w iem y o twórczości poetyckiej Chopina — n iew y­ kluczone, iż ten unikalny w ierszyk jest dostosowaną odpowiednio w ersją jakiejś piosenki ludow ej; tego jednak nie udało się stwierdzić.

50 Bardzo w yraźne dążenia panslaw istyczne. dają się zauważyć w w ielu artyku­ łach zam ieszczanych w e wspom nianej „Jutrzence” (1842—1843), redagowanej przez R osjanina, P. D u b r o w s k i e g o .

P anslaw izm ow i p rzeciw staw ili się zdecydow anie postępowi pisarze. M iędzy in ­ nym i A. M i c k i e w i c z w w ykładach paryskich (zob. w ykład X IX z 12 IV 1842. W: Dzieła. W ydanie Narodowe. T. 10. W arszawa 1955, s. 247), E. D e m b o w s k i w r. 1845 w P iśm ien nictw ie polskim (s. 333, 352). A rtykuły antypânslawistyczne p ojaw iały się w polskiej prasie em igracyjnej. Szczególnie ostro problem ten zary­ sow ał się na I Zjeździe Słow iańskim w Pradze. W Manifeście Z jazdu Słowiańskiego do ludów Europy z 16 VI 1848 czytam y m. in.: „Podobało się i pow iodło nieprzy­ jaciołom narodowości naszej rzucić postrach na Europę w yprow adzeniem na jaw upiora, tak zw anego politycznego p a n s l a w i z m u , który, w ed le sądu ich, grozi ludzkości zniszczeniem w szelkich ow oców w olności, ośw iaty i cyw ilizacji”. Zob. J. M o r a c z e w s k i , Opis P ie rw sze go Z ja zd u Słowiańskiego. Poznań 1848, s. 107. Zaznaczamy naw iasem , że in icjatyw a zw ołania tego zjazdu zrodziła się w Poznaniu.

Szerm ierzem idei słow ian ofilsk iej i zarazem wrogiem panslaw izm u był „Ty­ godnik L iteracki”. Zob. Z a k r z e w s k i : 1) Z p ro b le m a ty k i „T ygodn ika L ite rackie­ go ”, s. 438. 2) „Tygodnik Literacki", s. 117 n.

T W Ô R C ZO SC L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₉₅ *

P rzed staw ion e zostały p ow yżej ty lk o najbardziej znam ienne sądy szeroko p ojętej k ry tyk i literack iej oceniające tw órczość ludow ą p o zy ty w ­ n ie, lub n a w et w ręcz entu zjastyczn ie. D la uzyskania jednak p ełn iejszeg o obrazu w yp ad n ie jeszcze zająć się opiniam i odm iennym i. W śród p rze­ ciw n ik ów tw órczości ludow ej znajdą się, oczyw iście, k lasy cy — niejako naturalni w rogow ie „u lu d ow ien ia” literatury, co p odyktow ane było i ich kanonam i e s te ty c z n y m i51, i w n iem ałym stopniu także obawą, zresztą uzasadnioną, że em ancypacja ludow ości i d em okratyzacja literatu ry doprow adzić m oże w dalszej konsekw encji do obalenia istn iejącego po­ rządku społecznego bądź sp ołeczn o-p olitycznego. Bardzo ch arak terystycz­ ne pod ty m w zględ em są w yn u rzen ia K ajetana K oźm iana na tem at tw ór­ czości M ickiew icza. P isa ł on m. in.:

Z jaw ił się w ięc i u nas wkrótce, na Litwie, niezaprzeczenie w ielk i wieszcz, uczeń, a raczej m istrz nowej szkoły, Adam M ickiewicz [...]. W ywrócił od razu całą literaturę klasyczną na L itw ie, leciały spod jego pióra jak grad ballady i poem ata w nowej form ie pisane i rozogniły um ysły m łodzieży [...]. Na ko­ niec ukazała się Oda do młodości, piękna niezaprzeczenie jako poezja, ale jakiż m iała skutek? Oto sprowadziła zupełny zawrót um ysłów, młodzież i m ło­ dzież czuła się w szystkim w ojczyźnie, w patriotyzm ie, w literaturze [...], od tej chw ili patriotyzm i rew olucja w e wszystkim , w szędzie i zawsze stały się sy­ nonim am i 52.

K w estię poglądów p seu dok lasyków na problem lud ow ości w litera­ tu rze p om ijam y tu jednak, jako w ykraczającą poza ram y nakreślonego tem atu . W arto m oże jeszcze ty lk o zaznaczyć, że n a w et niektórzy m niej zatw ard ziali k la sy cy u le g li pod naporem o fen sy w y rom antyków i zm u­ szen i b yli uznać w artości pieśni gm innej. Na przykład F ranciszek S alezy D m ochow ski jeszcze w r. 1837 przyznał, przy okazji recen zow ania zbioru K le c h d W ójcickiego:

znam y w artość poezji i podań ludu i oprócz przyjemności, którą nam ich czy­ tanie sprawuje, um iem y z nich wyprowadzić ważne historyczne i filozoficzne postrzeżenia 53.

Cała recenzja utrzym ana jest w tonie bardzo p ow ściągliw ym , jednakże w przytoczonym cytacie zasługują na uw agę dw a szczegóły: po p ierw ­ sze — n azw an ie p ieśni gm in nych p o e z j ą spraw iającą p rzyjem ność,

51 Naiw ne, ale dość typow e uwagi na ten tem at znajdujemy w rękopisie n ie­ jakiego S. K a c z k o w s k i e g o pt. Spis d ory w czy m ęczeństw a sm aku poezji i j ę ­ z y k a polskiego — w y j ą t k i z autorów romantycznych celujących [...]. Rkps Bibl. Jagiellońskiej, sygn. 43S2.

52 К. К o ź m i a n, Pamiętniki. Kraków 1865, s. 397.

53 F. S. D [m о с h o w s к i], K lechdy, starożytne podania i powieści ludu pol­ skiego i Rusi. „Muzeum D om ow e” 1837, s. 231.

a zatem posiadającą w a lo ry artystyczn e; po d rugie zaś — uznanie w niej w artości h istoryczn ych , a n a w et filozo ficzn ych (te o statn ie p rzyp isyw an o g łó w n ie przysłow iom , n ie pieśniom ).

W śród p rzeciw n ik ów lud ow ej tw órczości znaleźli się zw łaszcza przed­ sta w ic ie le szlach eckiej reakcji, g łó w n ie z kręgu tzw . koterii p etersb ur­ skiej, gloryfik atorzy szlach eck iej przeszłości, a zarazem zw olen n icy u trzy ­ m ania sp ołeczn o-p olity czn ego statu s quo. N ajbardziej typ o w y m ich przed­ sta w icielem b y ł M ichał G rabowski, którego ew olu cja poglądów estety cz - n oliterackich doprow adziła osta teczn ie do atakow ania ludow ości w litera­ turze.

A le także w śród sam ych rom an tyk ów i zagorzałych w ielb icieli tw ór­ czości lu d ow ej zn aleźli się tacy, co po ciężkiej próbie roku 1846 rad yk al­ n ie zm ien ili sw e poglądy. S zczeg óln ie ty p ow ym przykładem jest R yszard B erw iń sk i.

2. P rzeciw k o pieśni gm innej

W krak ow skim „Z bieraczu L itera ck im ” z r. 1838 ukazał się n ie w ielk i an on im ow y artyk u lik Nieco o du ch u p o e z ji gm inn ej. Jego autor bardzo k ry ty czn ie ocen iał w artość p ieśni lud ow ych, odm aw iając im w p rost poe­ ty czności i piękna, a zarazem k w estion u jąc ich przydatność do tw orzenia d zieł literack ich 54.

Podobnie sąd ził A dam M ichał P ień k iew icz. On w p raw d zie aprobow ał p oezję rom antyczną, ale tylk o taką, która u k azyw ałab y b ohaterów sie­ lan k ow ych , n ie zaś b u n tow n iczych , w ty p ie bajronow skim . N atom iast poezję gm in ną — przez nią rozum iał zap ew ne i p ieśn i ludow e in crudo, i tw órczość w yrosłą na gruncie lud ow ości — staw iał znacznie niżej od u kształcon ej (o czyw iście w ed łu g k anon ów estety czn y ch k lasyk ów ) p oezji „ w y ż sz ej” 55.

K ilk ak rotn ie na tem at lud ow ej tw órczości w yp o w ia d ał się W acław A lek san d er M aciejow ski. Ten w y b itn y h istoryk p raw odaw stw a słow iań ­ sk ieg o i w szech stro n n y eru d yta — k o k ietow an y i w sp om agan y fin ansow o przez w ła d ze ro sy jsk ie za zasłu gi n auk ow e i głoszone h ip o tezy (np. znana hipoteza o p ierw szeń stw ie ch ron ologiczn ym obrządku słow iań sk iego na ziem iach polskich), będące w zgodzie z p olityczn ym i celam i ow ych władz, i dlatego u zn a n y za renegata oraz za jednego z czoło w y ch przedstaw i­ cieli reak cyjn ego procarskiego p a n sla w iz m u 56 — szacow ał początkow o

54 Nieco o duchv. poezji gminnej. „Zbieracz Literacki” 1838, t. 3, s. 285. 55 A. M. P i e ń k i e w i c z , W y b ó r poezji z pisarzów polskich, z dołączeniem u w a g o is t o tn y m źródle, duchu i celu p r a w d z iw e j poezji. T. 1. W ilno 1835, s. XLI n.

56 Wiadomo, że M i c k i e w i c z (op. cit., s. 247) w w ykładzie z 12 IV 1842 uznał M aciejow skiego za odstępcę narodowego (obok Sękowskiego i Gurowskiego).

T W Ó R C ZO ŚĆ L U D O W A W K R Y T Y C E L IT E R A C K IE J ₃₉₇ tw órczość ludow ą bardzo p o zytyw n ie. Ocena ta nie odbiegała w zasadzie od oceny ów czesn ych rom antyków , z tym tylko, że — jako h isto ryk — w m n iejszym stop n iu interesow ał się M aciejow ski literack im i w aloram i ow ej tw órczości. W pieśniach i podaniach ludu, a także w jego obrzędach i obyczajach doszukiw ał się głów n ie w artości h istorycznych i traktow ał je niem al jako n iepisan e d okum enty do d ziejów przedhistorycznych. W P am iętn ikach o dziejach, p iśm ie n n ictw ie i p r a w o d a w s tw i e S łow ian [...], pisząc o cnotach d aw n ych przodków, powiada, że ich charakter „w piosn­ kach gm in nych jak w czystym zw iercied le przejrzeć m ożna” 57, natom iast w obyczajach ludu „łatw o jest i teraz znaleźć poparcie na to, że zaw sze m u siał być w całym narodzie sposób m yślen ia szlach etny, skoro go ma i d ziś nasz gm in, żadnej p raw ie nie posiadający o św ia ty ” 58. T akie sam e stw ierd zen ia i re flek sje zaw iera opublikow any z p oczątkiem r. 1840 artyk u ł M aciejow skiego Pieśni gm inne i w z g lą d na nie h i s t o r y c z n y 59.

A le już w n astęp n ym artykule, W zg lą d h isto r y c z n y na k l e c h d y i gm in n e polskie piosnki n ajdaw n iejsze, op ub likow an ym w ty m sam ym roku, M aciejow ski radykalnie zrew idow ał sw ój sąd o tw órczości ludow ej. A ż dziw na się w yd aje taka nagła zmiana. Z akw estion ow ał tutaj w artość historyczną tw órczości ludow ej, tw ierdząc, iż w ciągu w iek ó w u legała ona ciągłym przem ianom , i w ob ec tego „ani dla języka, ani dla d ziejów n ie m oże dostarczać zasobów p ew n y ch ” 60. A zatem podania czy pieśni n ie mogą pretendow ać do rangi dokum entów h istorycznych. J est to — o ile nam w iadom o — p ierw szy w polskim p iśm ien n ictw ie głos tego rodzaju k rytyk i i z n aukow ego punktu w id zen ia trudno historyk ow i p raw odaw stw a słow iań sk iego odm ów ić sporej dozy racji.

W osiem lat później M aciejow ski ogłosił a rtyk u ł pod id en ty czn ym n iem al jak poprzedni tytu łem , gdzie rów nież odm aw ia pieśniom lud ow ym jak ich k olw iek w artości historycznych, w yrażając n a w et — choć n iezb yt

Odczuł to M aciejowski boleśnie, o czym świadczy jego nie opublikowany dotąd list z 20 X 1842, adresowany do czeskiego slaw isty i fizjologa, profesora w rocław ­ skiego, J. E. Purkyniego (rkps w Archiwum Literackim Muzeum Narodowego w Pradze, sygn. 12 E 21). Pew ne św iatło na tę sprawę rzuca list W. H a n k i do M aciejowskiego z 13 VII 1844 (Bibl. PAN w Krakowie, rkps 715, k. 727), opubliko­ w any w: J. M a ś l a n k a , J. P e l i k a n , Korespondencja Wacława Hanki. „Sbornik Narodniho Muzea v Praze” 1962, t. 7, nr 2, s. 89.

57 W. A. M a c i e j o w s k i , Pamiętn ik i o dziejach, piśm iennictw ie i p r a w o d a w ­ s tw ie Słowian — ja ko dodate k do Historii p r a w o d a w s tw słowiańskich. Petersburg— —Lipsk 1839, s. 34.

58 Ibidem.

59 W. A. M a c i e j o w s k i , Pieśni gminne i wzgląd na nie historyczny. „Maga­ zyn Pow szechny U żytecznych W iadomości” 1840, s. 3—8.

60 W. A. M a c i e j o w s k i , Wzgląd historyczny na kle chdy i gminne polskie piosnki najdawniejsze. „Orędownik N aukow y” 1840, s. 78.