Jan Okoń
"Twórczość Dominika Rudnickiego
(1676-1739)", Maria Eustachiewicz,
redaktor tomu Jerzy Krókowski,
Wrocław 1966, Zakład Narodowy
imienia Ossolińskich
-Wydawnictwo... : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 59/3, 383-392
to ś c io w e , k tó r e s k r z ę tn o ś ć b a d a c z a w y d o b y ła z b ib lio te c z n e g o p y łu . O d w o jo w a n o w ła ś c iw e m ie js c e d la R e ja - k o m ik a i O rz e c h o w sk ie g o — z n a k o m ite g o r e to r a .
R e to ry k a u z y s k a ła w te j k s ią ż c e m ie js c e ró w n o rz ę d n e z p o e ty k ą . N o w a k -D łu ż e w sk i p o tr a k to w a ł ją b o w ie m b a rd z o n o w o c z e śn ie , n ie o g ra n ic z y ł się do a n a liz y fig u r re to ry c z n y c h , c z ą s te k k o m p o z y c y jn y c h itp . zab ie g ó w te c h n ic z n y c h . R e to ry k a p r e z e n tu je , jeg o z d a n ie m , ty p w ra ż liw o ś c i z e w n ę trz n e j, tz n . s k ie ro w a n e j k u d z ia ła n iu , n ie p rz e ż y w a n iu . T a k p o ję ta r e t o r y k a s t a je się r ó w n o p ra w n y m p a r t n e r e m p o ezji, je s t ty lk o in n ą fo r m ą w y p o w ie d z i lite r a c k ie j.
P r a k ty c z n ie p o k a z a ł to a u to r p re c y z y jn ą a n a liz ą d zieł O rz e c h o w s k ie g o . P r z e d s ta w ił ich k u n s z t r e to ry c z n y u ja w n io n y w o s te n ta c y jn e j u c zu cio w o ści, u m ie ję tn y m d o b o rz e a rg u m e n tó w , m ie s z a ją c y c h p ra w d ę z p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m , n ie g a r d z ą c y c h n a w e t „ s z a r la t a n e r ią ” sło w n ą . Ż a r w e w n ę tr z n y i g w a łto w n o ść , p r z e r a d z a ją c e się często w z a ja d ło ś ć (np. w y s tą p ie n ia p rz e c iw F ry c z o w i, m a łż e ń s tw u k ró la z B a rb a rą ) , w s p ie r a n e są p rz e z a b s o lu tn y słu c h ry tm ic z n y . R o z w a ż a n ia te r e h a b i li t u j ą r e to r y k ę , a k c e n t u ją je j d u ż ą s p ra w n o ś ć e s te ty c z n ą i w y z n a c z a ją z n o w u k ie r u n e k b a d a ń n a d r e t o r y k ą s ta ro p o ls k ą , d o tą d le k c e w a ż o n ą lu b fa łs z y w ie in t e r p r e to w a n ą .
O m ó w io n e z a le ty z a lic z a ją m o n o g r a fię N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o do ty c h k sią ż e k , k tó r e w z b o g a c a ją n a sz ą k u lt u r ę h u m a n is ty c z n ą , in s p ir u ją , p o b u d z a ją do r e w iz ji u ta r ty c h i o b o w ią z u ją c y c h p o g lą d ó w , uczą k ry ty c y z m u i sa m o d z ie ln e g o m y ś le n ia . S ą to c e c h y z a p e w n ia ją c e k s ią ż c e czo ło w ą p o z y c ję w p o w o je n n y c h p ra c a c h o p o e z ji s ta ro p o ls k ie j. S te f a n N ie z n a n o w s k i M a r i a E u s t a c h i e w i c z , TW Ó R C ZO ŚĆ D O M IN IK A R U D N IC K IE G O (1676— 1739). (R e d a k to r to m u : J e r z y K r o k o w s k i ) . W ro c ła w 1966. Z a k ła d N a ro d o w y im . O s so liń sk ic h — W y d a w n ic tw o , ss. 186, 2 n lb . „ P ra c e W ro c ła w s k ie g o T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o ”. S e ria A, n r 112. J a k k o lw ie k n a d a w a n e D o m in ik o w i R u d n ic k ie m u p rz e z w sp ó łc z e s n y c h m ia n o
„ sui a e v i H o r a tiu s ” p o c z y ta ć d ziś tr z e b a za o b ja w p rz e s a d y b a ro k o w e j, p o z o s ta je
p rz e c ie ż fa k te m , że a u to r te n ja k o je d e n z n ie w ie lu tw ó rc ó w sw e j e p o k i z a p is a ł się b a rd z ie j t r w a l e w d z ie ja c h n a s z e j l i t e r a t u r y i że jeg o li r y k a zło ż y ła się, aż po czasy ro m a n ty z m u , n a ż y w ą (a c z k o lw ie k n ie z b y t, co p r a w d a , ż y w o tn ą ) tr a d y c ję li te r a c k ą к P o m y s ł p o ś w ię c e n ia m u s p e c ja ln e j m o n o g r a fii b y ł w ię c szczęśliw y i o b ie c u ją c y , ch o ć ju ż n a w s tę p ie s k ła n ia ć m ó g ł b a d a c z a do b r a k u k ry ty c y z m u i z ro z u m ia łe j w ś w ie tle p o p rz e d n ie g o z d a n ia p ró b y „ n ie z w y k łe g o o d k r y c ia ” . P u ła p k i te j u n ik n ę ła je d n a k M a ria E u s ta c h ie w ic z i z w p r a w ą w y tra w n e g o z n a w c y p rz e d m io tu z d o ła ła p rz e p r o w a d z ić tr a f n e w a rto ś c io w a n ie sp u ś c iz n y p o e ty c k ie j R u d n ic k ie g o o ra z o k re ś lić je j m ie js c e w p o ls k ie j tr a d y c ji lite r a c k ie j. N ie b ez w p ły w u , ja k się w y d a je , p o z o sta ły tu d o św ia d c z e n ia w ro c ła w s k ie j sz k o ły b a d a ń i je j tw ó rc y , T a d e u s z a M ik u lsk ie g o , w k tó r e g o k r ę g u w y ro s ła a u to r k a , z a p is u ją c się w b a d a n ia c h h is to ry c z n o lite ra c k ic h zw łaszcza p o p rz e z s tu d iu m o W o jc ie c h u D e m
-1 W a rto o d n o to w a ć w ia d o m o ś ć o jeszcze je d n y m p r z e d r u k u w ie rs z y R u d n ic k ie g o w k a n c jo n a le z p rz e ło m u w . X V III i X IX , k tó r ą z a m ie ś c ił ju ż po u k a z a n iu się re c e n z o w a n e j p r a c y M. P i s z c z k o w s k i (N ie z n a n y k a n c jo n a ł z p r z e ło m u
b o ł ę c k i m 2. O k re ś la to, z je d n e j s tro n y , „ in d u k c y j n ą ” p o s ta w ę b a d a w c z ą M a rli E u s ta c h ie w ic z : p o s ta w ę , k t ó r ą c e c h u je k u l t d la f a k tu , b ę d ą c y p u n k te m w y jś c ia do u ję ć b a r d z ie j o g ó ln y c h , a n a w e t c a ło ś c io w y c h d a n e j e p o k i; z d ru g ie j z aś — o s o b is te je j z a in te r e s o w a n ia n a u k o w e , s k u p io n e g łó w n ie n a d z ie ja c h p ie ś n i s t a r o p o ls k ie j.
K o n s e k w e n tn ie w ię c i w w y p a d k u R u d n ic k ie g o z a ję ła się a u to r k a tw ó rc z o ś c ią p o e ty c k ą , p r z e d e w s z y s tk im w ła ś n ie p ie ś n io w ą , u s u w a ją c w c ie ń d z ia ła ln o ś ć d r a m a tu r g ic z n ą i r e z y g n u ją c n ie m a l z u p e łn ie z r e z u l ta t ó w jeg o p r a c y k a z n o d z ie js k ie j. R u d n ic k i je d n a k to ró w n ie ż z b ie ra c z p ie ś n i lu d o w y c h , z b ie ra c z b y n a jm n ie j n ie b e z in te re s o w n y , co k il k a k r o t n ie p o w tó rz y ła E u s ta c h ie w ic z , lecz w y k o r z y s tu ją c y p o p u la r n e m o ty w y w e w ła s n e j ju ż , a z a te m n a w p ó ł n ie k ie d y ty lk o o ry g in a ln e j tw ó rc z o ś c i. W te g o r o d z a ju s y tu a c ji k o n ie c z n e się s ta ło p r z e b a d a n ie n ie z n a n y c h sz e rz e j z b io rk ó w p o e ty c k ic h i k a n c jo n a łó w , d r u k o w a n y c h i r ę k o p iś m ie n n y c h . P r a c o w ic ie z e b r a n e r e z u l ta t y o w y c h b a d a ń z a c ią ż y ły te ż w sz a k ż e w p e w n y m s to p n iu n a d to k ie m g łó w n e g o w y w o d u o a u to r s tw ie , w y o b c o w u ją c się w sz e re g d ro b n y c h „ m o n o g r a fii” g e n e ty c z n y c h , choć o c z y w iśc ie c e n n y c h i d la z n a w c ó w p rz e d m io tu in te r e s u ją c y c h . W sk a ż m y o d r a z u n a p r z y p u s z c z e n ie M a rii E u s ta c h ie w ic z , że je d y n y d r u k o w a n y z b io r e k R u d n ic k ie g o , G łos w o ln y w w ią z a n e j m o w ie (W a rsz a w a 1741), je s t w ła ś n ie z b io r k ie m p ie ś n i, ś p ie w a n y c h is to tn ie lu b p r z y n a jm n ie j „ w z a m ie rz e n iu a u to r s k im do ś p ie w u p rz e z n a c z o n y c h ” (s. 106). P rz y p u s z c z e n ie to , o p a r t e n a a n a liz ie u tw o ró w , w z m o c n ić m o ż n a a r g u m e n te m w c a le n ie o b o ję tn y m . W id n ie ją c a n a e g z e m p la rz u G ło s u w o ln e g o w B ib lio te c e J a g ie llo ń s k ie j (sygn. 325 I) n o ta t k a p r o w e n ie n c y jn a s t a r e j, z p e w n o ś c ią X V II I-w ie c z n e j je sz c z e d a ty : „T e są k a n t y c z k i p o ś w ię te j p a m ię c i s io s tr z e J u d y c ie A n k w ic z o w n ie [...]” ( p o d k r e ś le n ie J. O.) — p o z w a la m ia n o w ic ie w n o sić , iż ta k ż e w o d c z u c iu c z y te ln ik ó w b y ł
G ło s . k a n ty c z k ą , tz n . ś p ie w n ik ie m . Ś p ie w n ik ie m o o k re ś lo n y m , lu d o w y m g łó w n ie
k r ę g u o d b io rc ó w . S tą d p o r ó w n a n ie w p r a c y (s. 52) z in n y m je z u itą , M ic h a łe m R o th e m (1721— 1786), p is z ą c y m r e l ig i jn e p ie ś n i lu d o w e w ję z y k u ło te w s k im . R u d n ic k i n ie b y ł t u je d n a k p ie r w s z y , b y w s p o m n ie ć ch o ć b y H y m n i e t a n tip h o n a e E r d m a n n a T o lg s d o r fa z p o c z ą tk ó w X V II w . czy G ie s m e s ti e k i e i m u y k a th o lic k a m
p rid ia r a n c ia s S a lo m o n a M o z e rk i S ła w o c z y ń s k ie g o (W ilno 1646) 3, a w re s z c ie n a j
b liż sz e G ło s o w i w o ln e m u , i czaso w o , i „ n ie o f ic ja ln y m ” ju ż c h a r a k te r e m , R o tu la e
s e u C a n tile n a e d e N a ti v it a te D o m in i G a b r ie la S z y m k ie w ic z a (1644— 1709), p o e ty
i d r a m a tu r g a , p r e f e k ta d r u k a r n i je z u ic k ie j w W iln ie . O ty c h o s ta tn ic h z a z n a c z a je s z c z e w p o ło w ie X V II I w . J a n P o s z a k o w s k i: „ h u c u są u e a d h u c d u lc ite r r e s o n a n t
in te r p o p u lu m S a m o g itia e , i n q u a fe r e sola p u r ita s h u iu s lin g u a e [tj. ję z y k a l i
te w s k ie g o ] r e m a n s i t” *. J a k się o k a ż e , s tą d ró w n ie ż m ó g ł c z e rp a ć R u d n ic k i b e z p o ś r e d n ią p o d n ie tę do s w e j tw ó rc z o ś c i.
G ło s w o ln y n ie b y ł je d y n y m o w o cem p o c z y n a ń tw ó rc z y c h D o m in ik a R u d n ic
k ie g o : cz ę śc io w o ty l k o p o k r y w a ją c e się z ty m z b io r k ie m (i p o części ty lk o p r z y n a le ż n e R u d n ic k ie m u ) d w a rę k o p is y , Q. X IV . 31 i Q. X IV . 97, w ra z z m ie sz c z ą c y m je k s ię g o z b io re m Z a łu s k ic h s p ło n ę ły w W a rs z a w ie w czasie o s ta tn ie j w o jn y . K o r z y s ta ją c z o p is ó w i f r a g m e n ta r y c z n y c h p r z e d r u k ó w , p o d e jm u je tu M a r ia E u s ta -2 M. K o c h a ń s k a , K s ią d z W o jc ie c h D e m b o łę c k i z K o n o ja d . „ Z e sz y ty N a u k o w e U n iw e r s y t e tu W r o c ła w s k ie g o ” , n r 2 (1956). S e ria A : „ P r a c e L i t e r a c k ie ” I. 3 Z ob. T. U l e w i e z, W s p r a w ie d a w n y c h p r z e k ła d ó w li te w s k i c h „P s a lm ó w ” J a n a K o c h a n o w s k ie g o . „ R u c h L it e r a c k i” 1966, z. 5, s. 248. 4 J . P o s z a k o w s k i , S o c ie ta s J e s u L itu a n a . A rc h iw u m P r o w in c ji M a ło p o l s k ie j T. J., r k p s 1536, s. 824.
c h ie w ic z o d w a ż n ą p ró b ę u s ta le n ia u d z ia łu R u d n ic k ie g o w p o w s ta n iu obu r ę k o p is ó w o ra z ic h c h ro n o lo g ii. I n a o d w ró t: w y z y s k u je je — co je s t w y ra z e m jeszcze w ię k s z e j o d w a g i — do r e k o n s tr u k c j i b io g r a fii a u to r a . T a o s ta tn ia b o w ie m s ta n o w iła jeszcze je d n ą p rz e s z k o d ę , ja k ą p rz y s z ło b a d a c z c e p o k o n a ć . U ła tw ie n ie m n ie z b y t is to tn y m b y ły tu d o ra ź n e i w y ry w k o w e e n u n c ja c je w sp ó łc z e s n y c h R u d n ic k ie m u ( ja k J a n o c k i) b ą d ź p ó ź n ie js z y c h b io g r a fó w (ja k B ro w n ). O w ie le w ię k sz y m ju ż i b a r d z ie j o w o c n y m —• p r y w a tn a k o re s p o n d e n c ja a u to r a - j e z u ity z F r a n c is z k ie m M a k s y m ilia n e m O s s o liń s k im (1676— 1756), p o d s k a r b im w ie lk im k o r o n n y m od 1729. K o re s p o n d e n c ja ta je d n a k d a tu je się od r o k u 1720. S tą d też, m im o w id o c z n e g o n a k ła d u p r a c y i w ie lu tr a f n y c h r e k o n s tr u k c ji, n ie u d a ło się a u to r c e w y ja ś n ić s p o r e j części f a k tó w , zw ła sz c z a zaś p o c z ą tk o w e g o — i b o d a j n a jw a ż n ie j szego d la tw ó rc z o ś c i — o k re s u ż y c ia p o ety . W k o n k lu z ji s tw ie rd z a w ię c , iż o k re s te n (tj. do r . 1720!) „ p o z o s ta je n ie j a s n y ” i że „ R u d n ic k i, ja k w szy scy p r a w ie p is a r z e s ta ro p o ls c y , n a za w sz e c h y b a p o z o sta n ie p is a rz e m o b io g r a fii n ie p e łn e j [...]” (s. 46). „ M agni g re s su s e x tr a v ia m ...” I s tn ie j ą c e — m im o w sz y stk o — d a lsz e m a te r ia ły , g łó w n ie zaś p o d s ta w o w e tu p rz e c ie ż a r c h iw a z a k o n n e (!), p o z w a la ją w y k a z a ć dość z n a c z n ą w z g lę d n o ść k o n k lu z ji a u t o r k i 5. D ro b n e s p r o s to w a n ie p o d a ć m o ż n a ju ż p r z y sa m e j d a c ie u ro d z in , u s ta lo n e j w p r a c y n a 4 s ie r p n ia 1676. N ie z n a jd u je o n a p o tw ie r d z e n ia w ź ró d ła c h , k tó r e ja k k o lw ie k ró ż n ią się m ię d z y so b ą (30 lip c a 1674, lip ie c 1675, 28 lip c a 1676, 31 lip c a 1676, 28 lip c a 1677), to je d n a k n ie w y k ra c z a ją p rz y d a c ie d z ie n n e j poza lip iec. Z a d a tę p r a w id ło w ą u z n a ć n a le ż y 28 lip c a 1676: p o d a je ją k a ta lo g p ie r w s z y k o le g iu m p u łtu s k ie g o z r. 1730, a w ię c te n , n a k tó r e g o d a n e m ia ł w p ły w , ja k o r e k t o r , s a m R u d n ic k i. P r z y j m u j e ją p o n a d to P o s z a k o w sk i, d o b ry z n a jo m y R u d n ic k ie g o '5. P rz e d w s tą p ie n ie m do n o w ic ja tu — w w ile ń s k ie j d o m u s p ro b a tio n is, 31 lip c a 1691 — s tu d iu je R u d n ic k i h u m a n io r a w sz k o ła c h je z u itó w ( n a jp e w n ie j w W iln ie, m ie js c u sw eg o u ro d z e n ia ), aż d o r e t o r y k i w łą c z n ie . W r o k u sz k o ln y m 1693/94 p rz e c h o d z i k u r s r e t o r y k i w s e m in a riu m n a u c z y c ie ls k im (p ro n o stris ) w K ro ż a c h , p o d k ie r u n k ie m M ic h a ła K a rw o w s k ie g o , n a s tę p n ie u czy p rz e z r o k in f im y w k o le g iu m p ło c k im . W e w rz e ś n iu 1695 ro z p o c z y n a w W iln ie tr z y le t n i k u r s filo z o fii p o d k ie r u n k ie m J a n a B ric tiu s a . R e k to re m k o le g iu m je s t w ty m czasie B a lta z a r D a n k w a r t, b y ły p rz e ło ż o n y R u d n ic k ie g o z o k re s u n o w ic ja tu , p r e f e k te m s z k ó ł — w s p o m n ia n y ju ż K a rw o w s k i. R e to ry k i i p o e z ji uczą k o le jn o Ig n a c y H o ło w in , K rz y s z to f G o rsz w iłło , W o jciech H ry sz k ie w ic z , B e n e d y k t M a le je w s k i — a u to r z y s z tu k p r z y n a le ż ą c y do lite w s k ie j „sz k o ły b a r o k o w e j” . W y d a n a w ó w czas o p in ia r e k to r a D a n - k w a r ta m ó w i o w y s o k ic h u z d o ln ie n ia c h R u d n ic k ie g o i d o b ry m w y k s z ta łc e n iu l i te r a c k im . P o tw ie r d z a ją P o s z a k o w sk i, w s p o m in a ją c „ w y ją tk o w y t a l e n t ” („r a r u m
in g e n i u m ”) R u d n ic k ie g o , z a m iło w a n ie do n a u k i i c z y ta n ia k s ią ż e k , k tó r y m p o ś w ię
c a ł n a w e t n o c e („ad m u lta m n o c te m lib ro s e v o lv e b a t”), a w re s z c ie i n a d z w y c z a jn ą p a m ię ć . W ty m te ż m n ie j w ię c e j cza sie n a r ę c e g e n e ra ła s k ła d a R u d n ic k i p ro ś b ę o p rz y ję c ie do p r a c y m is y jn e j w C h in a c h , w b r e w je d n a k z a m ie rz e n io m sw o ic h 5 O b o k P o s z a k o w s k i e g o (jw ., s. 721— 722, 959— 960) k o rz y s ta łe m z k a t a lo g ó w o so b o w y c h k o le g ió w p o d a n y c h w te k ś c ie (A rc h iv u m R o m a n o ru m S o c ie ta tis J e s u , r k p s L ith . 56— 58), k a ta lo g ó w tzw . tr z y le tn ic h p ie rw s z y c h i d ru g ic h z la t 1696, 1700, 1705, 1711, 1717, 1723, 1730 (jw ., r k p s L ith . 21— 24) o ra z z n e k ro lo g u D. R u d n ic k ie g o , s p o rz ą d z o n e g o w k o le g iu m w a rs z a w s k im (jw ., r k p s L ith . 64). 6 P o s z a k o w s k i , op. cit., s. 721, 959. 25 — P a m i ę t n i k L i t e r a c k i 1968, z . 3
lite w s k ic h p rz e ło ż o n y c h , k tó r z y n ie z b y t się c h c ie li p o z b y w a ć t a k u z d o ln io n e g o z a k o n n ik a . R u d n ic k i u le g a ich p e rs w a z jo m i od 1698 r. u c z y p o e z ji, n a jp i e r w
■yr^Łomży, w la ta c h z aś 1699— 1701 w W a rs z a w ie , g d z ie te ż p o z o s ta je w d a ls z y m
c ią g u aż do s i e r p n ia 1706, p rz e c h o d z ą c n a jp i e r w c z te r o le tn i k u r s te o lo g ii (pod k ie r u n k ie m J a n a B r ic tiu s a , M a c ie ja K a r s k ie g o i A d a m a P rz a n o w s k ie g o ), a p o je j u k o ń c z e n iu p r o w a d z ą c ju ż k u r s r e to r y k i. R e k to r a t s p r a w u ją w te d y w W a rs z a w ie n a j p i e r w T o b ia sz A r e n t, w la ta c h 1701— 1705 p r o w in c ja ł lite w s k i, z n a k o m ity p e d a g o g , a u to r p o d rę c z n ik a m e to d y c z n o -w y c h o w a w c z e g o d la n a u c z y c ie li- je z u itó w P r a x is d e n a tu r a , n a s tę p n ie z aś K rz y s z to f Ł o sie w sk i. K a z n o d z ie ją je s t A n to n i S z y rm a , k tó r y ja k o p r o w in c j a ł lite w s k i o g ra n ic z y w r. 1719 p r o d u k c ję p a n e g ir y k ó w , m .in . p rz e z z a k a z u k ła d a n i a w ie rs z y i in n y c h u tw o r ó w o p a r ty c h n a k o n c e p ta c h n a z w is k i h e r b ó w u czn ió w . W r o k u 1706/07 o d b y w a R u d n ic k i w N ie św ie ż u tr z e c ią p ro b a c ję . O s ta tn ie ś lu b y z a k o n n e s k ła d a 10 lu te g o 1709. W ty m czasie, p o za p o ls k im i ła c in ą , z n a też w p e w n y m s to p n iu i ję z y k g re c k i. O d w rz e ś n ia 1707 ro z p o c z y n a d łu g o le tn ią k a r i e r ę k a z n o d z ie js k ą , n a j p i e r w w r e z y d e n c ja c h w S łu c k u (1707— 1711) i N o w o g r ó d k u (1711—1714), a n a s tę p n ie od w rz e ś n ia 1714 w W a rs z a w ie . W d w u p ie rw s z y c h m ie js c o w o ś c ia c h p e łn i te ż o b o w ią z k i p r e f e k ta sz k ó ł i b ib lio te k i, a w e w s z y s tk ic h tr z e c h — n a w e t d o ra d c y r e k t o r ó w (ja k o c o n su lto r). N a ro k sz k o ln y 1720/21 p r z y p a d a p r z e r w a w p r a c y k a z n o d z ie js k ie j — R u d n ic k i p rz e n ie s io n y z o s ta je do P u ł tu s k a n a m n ie j w a ż n e s ta n o w is k a a d m in is tr a c y jn e . M a z a te m r a c j ę M a r ia E u s ta c h ie w ic z p is z ą c , że „W 1720 r. R u d n ic k i je s t ju ż z a d o m o w io n y w W a rs z a w ie ” (s. 24): do 1720 r. p rz e m ie s z k a ł tu w s u m ie 13 la t. S łu s z n e je s t p rz y p u s z c z e n ie , że w la t a c h 1725— 1728 m ó g ł b y ć R u d n ic k i p r o k u r a t o r e m p r o w in c ji li te w s k ie j (s. 25): p o tw ie r d z a to a n a liz a k a ta lo g ó w tr z y le tn ic h i o so b o w y ch . D o d a jm y je d n a k , że p rz e z r o k p e łn ił o n ta k ż e f u n k c j ę s e k r e ta r z a p r o w in c ji. Z g o d n a z p r a w d ą je s t te ż d a ta o b ję c ia r e k t o r a t u w P u łt u s k u : 14 k w ie tn ia 1728. T en o k re s b io g r a f ii p o e ty o m a w ia ju ż z r e s z tą a u to r k a szczeg ó ło w o i p o p r a w n ie , d z ię k i w y k o r z y s ta n iu k o r e s p o n d e n c ji R u d n ic k ie g o z O sso liń sk im . W a rto m o ż e w s k a z a ć p r z y te j o k a z ji n a s z e rsz e tło o w ej k o re s p o n d e n c ji. O tóż, po p ie r w sze, O s s o liń s k i b y ł ró w n ie ż w y c h o w a n k ie m sz k ó ł je z u ic k ic h , m ia n o w ic ie k o le g iu m w Ł o m ży , g d z ie w r. 1687 w y s tą p ił ja k o a k to r p r z y in s c e n iz a c ji s z tu k i w ie lk o ty g o d n io w e j U ltio e x a n im o e lim in a ta L u d o v ic i D u o d e c im i, G a llia r u m re g is. T e m u ż O s s o liń s k ie m u d e d y k o w a ła r e z y d e n c ja w M o h y le w ie w r. 1722 w y s tę p t e a t r a l n y , p rz y b a rd z o lic z n y m u d z ia le s z la c h ty , m ie s z c z a n i p le b s u ; m is jo n a r z e m b y ł t u t a j W a w rz y n ie c G in to w t. T łu m a c z y ło b y to częścio w o w z m ia n k i o n im w p ó ź n ie js z e j k o r e s p o n d e n c ji R u d n ic k ie g o z O s s o liń s k im (zob. s. 20).
Z d r u g ie j s tr o n y , k o n ta k t y z O s s o liń s k im n ie s ta n o w iły je d y n y c h k o n ta k tó w R u d n ic k ie g o . O g ła d a i r o z tro p n o ś ć w k o n w e r s a c ji o ra z d a r m iłe g o o b c o w a n ia z lu d ź m i (w s p o m in a ją o ty m i P o s z a k o w s k i, i o p in ie r e k to ró w ) z y s k a ły R u d n ic k ie m u s ła w ę t a k n a L itw ie ja k i w P o lsc e . S tą d te ż z w ła sz c z a m a g n a c i m ie li z n im — w e d łu g P o s z a k o w s k ie g o — k o re s p o n d o w a ć w n a jb a r d z ie j n a w e t in t y m n y c h s p r a w a c h . C zy k o r e s p o n d e n c ja ta z a c h o w a ła się c h o cia ż częścio w o — tr u d n o ju ż p o w ie d z ie ć b e z d o k ła d n ie js z y c h p o s z u k iw a ń a rc h iw a ln y c h .
W P u łt u s k u p o z o s ta w a ł R u d n ic k i r e k t o r e m do 22 lip c a 1731; od 30 lip c a zaś o b ją ł r e k t o r a t w Ł o m ży . D o W a rs z a w y p rz e n ió s ł się ju ż w e w rz e ś n iu 1734 n a m n ie j, co p r a w d a , e k s p o n o w a n e s ta n o w is k a (m o n ito r, p r e f e k t d u c h o w y itp .), a le je s z c z e w r. 1736/37 o tr z y m a ł w a ż n e f u n k c j e : w ic e p re p o z y ta w a rs z a w s k ie g o d o m u p r o f esó w o ra z w ic e r e k t o r a k o le g iu m . P o d s a m ju ż k o n ie c ży c ia (w 1738), p o d o b n ie j a k sto la t w c z e ś n ie j G rz e g o rz o w i K n a p s k ie m u , w ła d z e z a k o n u u d z ie liły m u c z a s u
n a p ra c ę lite r a c k ą (w k a ta lo g u ro c z n y m : ,,S crip t[o r] lib r[o r u m ]”) — n ie w y k lu czone, iż w z w ią z k u z p rz y g o to w y w a n ie m do d r u k u w ła ś n ie G ło su w o ln e g o . C h a r a k te r y s ty c z n e , że a k u r a t w p o c z ą tk a c h 1739 r. o d w ied za R u d n ic k i b ib lio te k ę Z a łu s k ie g o (!), co s k r z ę tn ie o d n o to w u je m o n o g r a fia (s. 46). W ś w ie tle p o d a n y c h w y ż e j f a k tó w n ie m o ż n a w y łą c z y ć m o żliw o ści, że je d n y m z celó w w iz y ty b y ła ch ę ć d o ta r c ia i do w ła s n y c h rę k o p isó w .
N ie w ia d o m o ju ż o czy w iście, czy p ra c y sw e j d o k o ń c z y ł R u d n ic k i p rz e d ś m ie r cią, k tó r a (n a s k u te k a ta k u fe b ry ) n a s tą p iła 1 p a ź d z ie rn ik a 1739 (n ie: 10 X (s. 46)). S ą d z ą c po G ło sie w o ln y m , w y d a je się to m o cn o w ą tp liw e . Ś m ia ło n a to m ia s t m o ż n a p rz y p u ś c ić , że p rz y p u b lik a c ji G ło su w o ln e g o sp o ry u d z ia ł m ia ł G rz e g o rz W in k le r, p r e f e k t d r u k a r n i w a rs z a w s k ie j je z u itó w w la t a c h 1736— 1739, c h o ć o s ta te c z n ie z a jm o w a ć się n ią m u s ia ł ju ż A n to n i K ru s z e w s k i, p r e f e k t te jż e d r u k a r n i w la ta c h 1740— 1752.
U z u p e łn ie n ia b io g r a fic z n e p o z w a la ją n a n o w e u ję c ie s p r a w y rę k o p is ó w z b i b lio te k i Z a łu s k ic h , Q. X IV . 97 i Q. X IV . 31. O p ie rw s z y m z n ic h w ia d o m o , że n a o d w ro c ie o k ła d k i z a w ie r a ł u w a g ę : „P. L a u r e n tii G in to w tt Soc. J e su . P. D o m in ic i
R u d n ic k i S oc. J e s u ”; że sp isa n o go w ie lo m a ró ż n y m i r ę k a m i; że — ja k p o d a je
A. C ro is s e tte v a n d e r K o p — m ia ł p o w sta ć w K ro ż a c h z p o c z ą tk ie m w . X V II I; że k ilk a te k s tó w d o ty c z y G ro d n a (1713 r.) i N o w o g ró d k a ; że w re s z c ie — w e d łu g u s ta le ń ju ż sa m e j E u sta c h ie w ic z (s. 65) — p o w s ta ł w la t a c h 1702— 1716 i że z n a j d o w a ło się w n im co n a jw y ż e j 35 u tw o ró w R u d n ic k ie g o (w ty m 9 w ą tp liw y c h ) i aż 53 te k s ty o b ce (w ty m 15 p ie ś n i ru s k ic h ). W ś w ie tle ty c h d a n y c h p r z y ją ć n a le ż y b ez z a s trz e ż e ń w s p ó ła u to r s tw o W a w rz y ń c a G in to w ta , ró w n ie ż je z u ity (1682— 1731), z n a n e g o m . in. s tą d , iż n a p is a ł te k s t i m u z y k ę do h y m n ó w n a cześć M a tk i B ożej, św . F e lic ja n a m ę c z e n n ik a i A n d rz e ja B o b o li7. W y d a je się p ra w d o p o d o b n e , iż jeg o ta k ż e p ió r a b y ł zam ie sz c z o n y w rę k o p is ie Q. X IV . 97 (i n ie p r z e d r u k o w a n y w G ło sie w o ln y m ) w ie rs z D roga M a tk o , w n o w o g r ó d z k im o b ra zie t w y m sły n ą c a . W N o w o g ró d k u w ła ś n ie , i ty lk o te n je d e n ra z : w r o k u sz k o ln y m 1712/13, s p o tk a ł się G in to w t z D o m in ik ie m R u d n ic k im . A z a te m i jego w s p ó łu d z ia ł w p o w s ta n iu r ę k o p is u d a to w a ć m o ż n a n a o k re s do r o k u 1713.
I n f o r m a c ję A. C ro is s e tte ró w n ie ż d a się o b ro n ić , p r z y jm u ją c a l t e r n a t y w n i e d w a ro z w ią z a n ia . W K ro ż a c h w r. 1710/11 p rz e b y w a ł, p o p ie rw s z e , b r a t D o m in ik a R u d n ic k ie g o , M ic h a ł, u c z ą c tu p o e z ji i r e t o r y k i: te k s ty , k tó r e z n a la z ły się p ó ź n ie j w r ę k o p is ie Q. X IV . 97, m ó g ł n a p is a ć (e w e n tu a ln ie z e b ra ć ) on sa m , a lb o te ż jeg o u c z n io w ie . D o d a jm y , że a n i je d e n z b ra c i R u d n ic k ic h n ie z n a ł ję z y k a ru s k ie g o . P o d ru g ie , w p o c z ą tk a c h X V III w . w K ro ż a c h p rz e z d w a la ta (1714/15 i 1715/16) is tn ia ło s e m in a r iu m n a u c z y c ie ls k ie d la je z u itó w , g d zie p ro f e s o re m b y ł L u d w ik S o - k u ls k i (1684— 1744), d o k to r filo z o fii i a u to r p a n e g ir y k ó w . O tóż S o k u ls k i p r z e b y w a ł w W a rs z a w ie w la ta c h 1718— 1720 ra z e m z D o m in ik ie m R u d n ic k im i m ó g ł m u p rz e k a z a ć te k s ty s p o rz ą d z o n e p rz e z sw o ic h d a w n y c h u c z n ió w (b y li n im i w r. 1714/15: J a n P a k o s ła w s k i, A le k s a n d e r P u d ło w s k i, W o jciech R y o k u r i L e o n S z c z u k a , w 1715/16: K a r o l D e la to u r, J a k u b L o u p ia i Ig n a c y K o ściesza). Z o b a c zy m y b o w ie m n iż e j, iż p r o g r a m s e m in a r iu m p ro n o s tr is p rz e w id y w a ł ró w n ie ż p is a n ie k o m p o z y c ji p o e ty c k ic h .
A n i je d n a z w y m ie n io n y c h tu g łó w n y c h osób n ie p rz e b y w a ła w G ro d n ie 1713 r o k u . R ę k o p iś m ie n n y P la u s u s su b u r b a n i G ro d n a e d e c a n ta ti 1713 ła tw o p r z e cież w y tłu m a c z y ć : ja k o p o d z ię k o w a n ie re k to ro w i, p o w s ta ł on ty lk o i w y łą c z n ie n a cześć A n to n ie g o S z y rm y , w ła ś n ie r e k t o r a k o le g iu m w G ro d n ie , k tó r y ju ż w r o k
p ó ź n ie j (od lip c a 1714) p r z e b y w a ł w r a z z R u d n ic k im w W a rs z a w ie . T u ta j te ż w rę c z y łb y m u S z y rm a , s t a r e m u ju ż z n a jo m e m u (od 1699), p rz y w ie z io n y ze sobą t e k s t p a n e g ir y k u . W y ja ś n ia się w te n sp o s ó b m e to d a z b ie r a n ia te k s tó w p rz e z R u d n ic k ie g o o ra z d o ść p rz y p a d k o w a i r ó ż n o r a k a z a w a r to ś ć rę k o p is u Q. X IV . 97. W ą tp ić n a le ż y , b y rę k o p is te n — ja k p rz y p u s z c z a E u s ta c h ie w ic z (s. 67— 69) — b y ł w c z e ś n ie js z y o d d ru g ie g o rę k o p is u Z a łu s k ic h , Q. X IV . 31. Z w ła s n o r ę c z n e j n o ta t k i J . A. Z a łu s k ie g o : „D ono m ih i d e d it R . P. M ic h a e l R u d n ic k i Soc. J e s u P u lto v ia e ”, n a le ż y m ia n o w ic ie w n o sić , że te n o s ta tn i rę k o p is m u s ia ł p o w s ta ć p r z e d ro k ie m 1720. M ic h a ł R u d n ic k i, ja k o k a z n o d z ie ja o ra z p r e f e k t sz k ó ł i p r e f e k t b ib lio te k i, p r z e b y w a ł b o w ie m w P u łt u s k u ty lk o w la t a c h 1718— 1720. W z w ią z k u z ty m p r z y to c z o n a p rz e z J . K o z ło w s k ą - S tu d n ic k ą n o ta tk a „ E x m a n u s c r ip tis J o s e p h i Z a łu s k i
A [n n ]o 1719” (zob. s. 67) w y g lą d a n a p ra w id ło w o o d c z y ta n ą i z d a je się w s k a z y w a ć
n a k o n k r e t n y a n n u s ad q u e m p o w s ta n ia rę k o p is u . A n n u s a q u o w y z n a c z a — p o m in ię ta ja k o ś p rz e z M a rię E u s ta c h ie w ic z — n a k le j k a n a o d w ro c ie k a r t y ty tu ło w e j, z d a tą 1694. P r o w a d z i o n a w p r o s t do D o m in ik a R u d n ic k ie g o : w r. 1694 k o ń c z y ł o n w K ro ż a c h , p o d k ie r u n k ie m M ic h a ła K a rw o w s k ie g o , k u r s r e to r y k i w s e m in a
r iu m p ro n o s tr is . Z a c h o w a n e w rę k o p is a c h B ib lio te k i C z a rto r y s k ic h (IV. 1866; IV.
1867; IV . 2188) z b io r y k o m p o z y c ji u c z n io w s k ic h z te g o s e m in a r iu m w r. 1694/95 (K ro że) i 1695— 1697 (O rsza) d o w o d z ą , że te m a ty k a w y p ra c o w a ń b y ła tr a d y c y jn a i o b e jm o w a ła m o w y o ra z w ie rs z e o F r a n c is z k u B o rg ia s z u , S ta n is ła w ie K o stc e , św . K a ta r z y n ie , F r a n c is z k u K s a w e r y m , tr z e c h m ę c z e n n ik a c h ja p o ń s k ic h : P a w le , J a n i e i J a k u b ie , A lo jz y m G o n z a d z e itd . — te s a m e w ię c m o ty w y , k tó r e s k ła d a ją się ró w n ie ż (i to n ie m a l w y łą c z n ie ) n a lir y k ę śc iś le r e l ig i jn ą D o m in ik a R u d n ic k ie g o . Co w ię c e j, o d n a jd u je m y tu ta k ż e u tw o r y z p o g ra n ic z a li r y k i r e lig ijn e j i ś w ie c k ie j, ja k c h o ć b y w ie rs z e o m a r n o ś c i ś w ia ta (częściow o w tłu m a c z e n ia c h z J . B a ld e g o , M. K . S a rb ie w s k ie g o , A. In e s a , H. D re x e liu s a ), o ra z te k s ty ż a rto b liw e , m . in . n a te m a t M a z u ró w , ró w n ie ż z n a n e z tw ó rc z o ś c i R u d n ic k ie g o .
D o d a jm y , że w c z a sie o d b y w a n ia p rz e z R u d n ic k ie g o k u r s u r e t o r y k i p rz e b y w a ł w K ro ż a c h G a b r ie l S z y m k ie w ic z , w s p o m n ia n y ju ż w y ż e j a u to r R o tu ł w ję z y k u lite w s k im ; ró w n ie ż i od n ie g o m ó g ł p r z e ją ć R u d n ic k i z a in te r e s o w a n ie p ie ś n ią lu d o w ą .
N a le ż a ło b y z a te m o d w ró c ić s y tu a c ję : to w ła ś n ie rę k o p is Q. X IV . 31 b y ł w c z e ś n ie js z y c h ro n o lo g ic z n ie i z a w ie r a ł p o d s ta w o w y zasó b w ie rs z y R u d n ic k ie g o (z p ie rw s z e g o , o c zy w iście, o k r e s u tw ó rc z o ś c i). P r z e m a w ia za ty m i f a k t, że s p is a n y z o s ta ł je d n ą r ę k ą (a w ię c r ę k ą R u d n ic k ie g o ), i o b s e r w a c ja o d n o to w a n a w m o n o g ra f ii, m ia n o w ic ie , że w y s tę p u je w n im „ m n ie j p ie ś n i lu d o w y c h , za to w ię c e j te k s tó w p o p u la r n y c h w ś r o d o w is k u s z k o ln y m i w » d o b ry m to w a rz y s tw ie « ” (s. 71). R ó w n ie ż — je d y n ie d w ie p ie ś n i r u s k ie (!). D ru g i z rę k o p is ó w (Q. X IV . 97) r e j e s t r u j e ju ż b o w ie m e w o lu c ję z a in te r e s o w a ń i tw ó rc z o ś c i R u d n ic k ie g o , m . in . w ła ś n ie w k ie r u n k u p ie ś n i lu d o w e j. O bu r ę k o p is ó w —• ja k s łu s z n ie p rz y p u s z c z a M a r ia E u sta c h ie w ic z (s. 82) — n ie m o g li z a te m w y k o rz y s ta ć b e z p o ś r e d n io w y d a w c y G ło su w o ln e g o z r o k u 1741. Z a w ie r a on p rz e c ie ż ta k ż e u tw o r y z p ie rw s z e g o o k re s u ży cia R u d n ic k ie g o , p o w s ta łe w S łu c k u w la t a c h 1707— 1711 (R e c ip e na f r a s u n e k (G W [ = G ło s w o ln y , s.] 217— 221)) czy w N o w o g ró d k u w la t a c h 1711— 1714 (A p la u z g o śc io m z a k o n n y m (G W 278— 279); A p la u z m a ją c e m u za h e r b Ł a b ę c ia (G W 270—272)), n ie is tn ie ją c e je d n a k w r ę k o p is a c h . Z a w ie r a te ż u tw o r y n a p is a n e w k o ń c o w y m o k re s ie ży cia p o e ty , j a k P ie ś ń o N a jś w i ę ts z e j P a n n ie w k o ś c ie le p u łt u s k i m S. J. (G W 35— 37) czy W a - l e d y k c y ja M ik o ła jo w i (G W 279— 280), tj . M ik o ła jo w i G ra b o w s k ie m u , r e k to r o w i
w P u łtu s k u do r. 1728. W św ie tle ty c h fa k tó w jeszcze b a rd z ie j d o p u śc ić tr z e b a m o ż liw o ść , że sa m R u d n ic k i p rz y g o to w y w a ł G łos w o ln y do w y d a n ia i że je d n y m z c e ló w je g o w iz y ty w b ib lio te c e Z a łu sk ie g o b y ła chęć w y n o to w a n ia sw o ic h u tw o ró w z o b u rę k o p isó w .
D la u s ta w ie n ia p o w y ż sz y c h u w a g w e w ła ś c iw y m św ie tle n a le ż y w y ra ź n ie zazn aczy ć, iż n ie w y k r a c z a ją o n e poza r a m y u z u p e łn ie ń , is to tn y c h n ie k ie d y , n a j c z ę śc ie j z re s z tą p o tw ie r d z a ją c y c h je d y n ie p ra c o w ic ie s k o n s tru o w a n e p rz y p u s z c z e n ia i s u g e s tie s a m e j E u s ta c h ie w ic z . W id ać to z w łaszcza p rz y szczeg ó ło w y ch u s t a le n ia c h a u to r s tw a , g d zie g r u n to w n a z n a jo m o ść p rz e d m io tu i le k t u r a te k s tó w — w w ię k sz o ś c i p rz e c ie ż a r c h iw a ln y c h , w ię c ty m tr u d n ie js z y c h do a n a liz o w a n ia — p o z w a la ją b a d a c z c e w y k r y ć u tw o r y obce z a w a r te n ie ty lk o w ob u rę k o p is a c h , a le i w G ło sie w o ln y m . P r z y o k a z ji o d s ła n ia się te ż p o p u la r n o ś ć R u d n ic k ie g o , g łó w n ie w p ie r w s z e j p o ło w ie w . X V II I, k ie d y to i k o d e k s y rę k o p iś m ie n n e , i d ru c z k i u lo tn e p r z e jm u ją je g o p o szc z e g ó ln e u tw o ry , n a w e t n ie z a z n a c z a ją c p o c h o d z e n ia . S łu s z n y je s t tu o c z y w iśc ie p u n k t w y jś c ia i k ie r u n e k u s ta le ń : te k s ta m i o ry g in a ln y m i R u d n ic k ie g o n ie m o g ą b y ć ta k i e u tw o r y , k tó r e p o ja w iły się ju ż w p rz e k a z a c h w c z e ś n ie js z y c h lu b te ż w p rz e k a z a c h b a rd z ie j p o p ra w n y c h . W y n ik a s tą d n a s tę p n y w n io s e k — ju ż o d z ia ła ln o ś c i z b ie r a c k ie j R u d n ic k ie g o o ra z o a d a p to w a n iu p rz e z e ń p o p u la r n y c h te k s tó w lu d o w y c h . N a jo g ó ln ie j b io rą c , k ie r u n e k te j a d a p ta c ji p r o w a d z ił od te k s tu św ie c k ie g o do te k s tu re lig ijn e g o . T a k n p . p ie ś ń p ija c k a czy n a w e t e ro ty c z n a u le g a p rz e ró b c e n a p ie ś ń d e w o c y jn ą . A d a p ta c ja s t a je się w r e z u lta c ie w y ra z e m z a b ie g ó w m is y jn y c h , in te r e s u ją c ą p ró b ą tw o rz e n ia n o w e j k u lt u r y za p o m o c ą g e n e ty c z n ie lu d o w y c h ś ro d k ó w w y ra z u . N a ta k i m tl e w y r a s ta d a ls z a ce c h a p o e z ji R u d n ic k ie g o , m ia n o w ic ie p ie ś n io - w o ść, ro z u m ia n a tu w b a r d z ie j śc isły m se n s ie p rz e z n a c z e n ia te k s tó w do śp ie w u . W y z n a c z n ik ie m je j je s t m e lo d ia , k tó r a z k o le i o k re ś la s t r u k t u r ę w e r s y f ik a c y jn ą u tw o ró w . R ó ż n o ro d n o ść s tr o f (44 ty p y !) id ą c a w p a rz e z p r e d y le k c ją do z w ro te k ró ż n o m ia r o w y c h i do d ro b ie n ia w e rs ó w d łu ż sz y c h (np. 1 4 -zg ło sk o w iec o ro z c z ło n k o w a n iu 4 + 4 + 6 ) , re fre n ic z n o ś ć i sy la b o to n iz m — d o w o d zą, z je d n e j s tro n y , p o w ią z a ń R u d n ic k ie g o z p ie ś n ią lu d o w ą , z d ru g ie j zaś p rz e z n a c z e n ia całe g o z b io ru . P o z a z a się g ie m z a in te re s o w a ń a u to r k i z n a la z ła się ju ż n a to m ia s t — tr u d n a , co p ra w d a , do a n a liz y — s p r a w a t r a n s a k c e n t a c ji m e lic z n y c h , in to n a c ja , p a r a le liz m y o ra z in s tr u m e n ta c j a g ło sk o w a w ie rs z y R u d n ic k ie g o . M ożna b y ło tą d ro g ą w y d o b y ć ta k ż e m u z y c z n o ść sło w a, ja k te ż w y ra ź n ie j p rz e d s ta w ić R u d n ic k ie g o ja k o s ty liz a - t o r a p ie ś n i lu d o w e j. P rz y ję c ie r y tm u za p o d s ta w ę o rg a n iz a c ji w ie rs z a n ie z m ie n ia o c z y w iśc ie f a k tu , że ró w n ie is to tn y m e le m e n te m p o e z ji R u d n ic k ie g o je s t je j w a r s tw a m e r y to ry c z n a . P o e z ja ta , ja k p o d k re ś la a u to r k a , p o z o s ta je w s p o r e j c zęści w k r ę g u l i t e r a t u r y u ż y tk o w e j, z w ią z a n e j b ą d ź z p o tr z e b a m i sz k o ln y m i, b ą d ź z o d d z ia ły w a n ie m n a w ie rn y c h , a w re s z c ie i z k o n ie c z n o śc ią p o z y s k iw a n ia p ro te k to ró w . W y n ik a s tą d p rz e d e w s z y s tk im o b ecn o ść lir y k i r e lig ijn e j, a w ię c u tw o ró w n a cześć p o p u la r n y c h ś w ię ty c h (np. o św . K a ta r z y n ie , p a tr o n c e szk ó ł, o św . Iz y d o rz e O ra c z u , b y ć m o ż e d la b r a c tw a p o d je g o w e z w a n ie m ), n a cześć św ię ty c h je z u ic k ic h (o F r a n c is z k u K s a w e r y m , F ra n c is z k u B o rg ia s z u , S ta n is ła w ie K o stce) o ra z p ie ś n i o r e lik w ia c h i ś w ię ty c h o b ra z a c h . M im o dość d u żeg o z ró ż n ic o w a n ia , t a k p o d w z g lę d e m tr e ś c i ja k i fo r m y , ta część tw ó rc z o ś c i R u d n ic k ie g o s t a je się ty p o w y m i n a jm n ie j o ry g i n a ln y m p r o d u k te m sw e j ep o k i. (D o d ajm y je d n a k , że tu z w ła sz c z a ch o d z i o u tw o r y m ło d z ie ń c z e , z a p e w n e jeszcze z czasó w sz k o ln y ch .)
N ie in a c z e j m a się rz e c z z u tw o r a m i z p o g ra n ic z a li r y k i r e lig ijn e j i św ie c k ie j. T y p o w e d la b a i'o k u m o ty w y śm ie rc i i S ą d u O sta te c z n e g o , g rz e s z n ik a , k ró tk o ś c i
ż y c ia lu d z k ie g o , p r z e m ij a n ia c zasu , m a r n o ś c i ś w ia ta i z n ik o m o śc i c h w a ły z ie m sk ie j, z m ie n n o ś c i F o r tu n y , p o łą c z e n ie m is ty k i z s e n t y m e n t a ln ą e r o ty k ą , s p lo t e le m e n tó w g ro z y i g ro te s k i, n ie z w y k ło ś ć o b ra z ó w i e le m e n t n ie s p o d z ia n k i, a le g o r i a i s y m b o l — n ie w ie le p o z o s ta w ia ją ju ż m ie js c a p o m y s ło m o r y g in a ln y m . I sa m p o e ta id z ie tu z re s z tą c z ę sto n a ła tw iz n ę , p o w ta r z a się, g ro m a d z i e r u d y c y jn e m e ta f o ry , p r o w e n ie n c ji z w ła sz c z a k la s y c z n e j, w p ro w a d z a b a r b a r y z m y , z a w o d z i go w y o b ra ź n ia . S łu s z n e j e s t s p o s trz e ż e n ie a u to r k i, że o b u d o w ie m e ta f o r d e c y d u ją c z y n n ik i fo n e ty c z n e , i n s tr u m e n ta c j a g ło s k o w a (s. 122). A z a te m — d o d a jm y — p ie ś n io w o ś ć u r a s ta do r o l i g łó w n e g o k o m p o n e n ta u tw o ró w , ze sz k o d ą d la p o e ty - c k o śc i i w a r s t w y tre ś c io w e j. P a n e g ir y k i R u d n ic k ie g o ró w n ie ż w z a sa d z ie n ie w y b ie g a ją p o za d o ś w ia d c z e n ia e p o k i. P o c h w a ły o p ie k u n ó w i d o b ro d z ie jó w z a k o n u (m . in . p ry m a s a T e o d o ra P o to c k ie g o i b is k u p a A n d r z e ja Z a łu sk ie g o ) s t a ją się p rz y p o m n ie n ie m ś w ie tn o ś c i ich p rz o d k ó w i o p a r t e są n a a le g o r y c z n e j in t e r p r e t a c j i im io n i h e rb ó w . P o z a ty m i s tn i e ją je d n a k p ie ś n i o k o lic z n o śc io w e p o ś w ię c o n e p rz y ja c io ło m , g d zie p o c h w a ła p r z y b ie r a c h a r a k t e r ż a r to b liw y b ą d ź łą c z y się z r e f le k s j ą n a d p ię k n e m p rz y ro d y . W y łąc za je te ż E u s ta c h ie w ic z z g ru p y ty p o w y c h p a n e g ir y k ó w , choć p rz y z n a ć tr z e b a , że p o ś w ię c a im z b y t m a ło m ie js c a : ś w ia d c z ą o n e p rz e c ie ż , że R u d n ic k i p r z e ła m u je w ła ś n ie n a w e t ta k b a rd z o s k o d y f ik o w a n y s c h e m a t p a n e g ir y k u . O ry g in a ln o ś ć R u d n ic k ie g o z a ry s o w u je się w d w u p r z e d e w s z y s tk im g ru p a c h u tw o ró w : p a tr io ty c z n y c h i ż a rto b liw y c h . D la p r z e d s ta w ie n ia w y d a rz e ń w o jn y p ó ł n o c n e j i k lę s k P o ls k i w y b ie r a p o e ta d o b rz e ju ż w n a s z e j li te r a t u r z e z a d o m o w io n ą fo r m ę la m e n tu (n a jle p s z y to L a m e n t p r o w in c ji p o ls k ic h n a d u m a r łą M a tk ą O jc z y z n ą P o lsk ą ), o p r o s te j i lo g ic z n e j k o m p o z y c ji o ra z je d n o lity m , p a te ty c z n y m n a s tr o ju , k tó r e m u p o d p o r z ą d k o w a n e je s t o b ra z o w a n ie , p r z e j ę te częścio w o z li r y k i ż o łn ie r s k ie j. T ra g iz m s y tu a c ji p o d k r e ś lo n y z o s ta je k o n tr a s to w y m m o ty w e m p o c h w a ły d a w n e j ś w ie tn o ś c i i d a w n y c h c z y n ó w w o je n n y c h (tu m . in . w s p o m n ie n ie „ K s ię ż n ic z k i P r u s k i e j ”). S tą d ró w n ie ż p e w ie n r y s o p ty m iz m u , n a p ła s z c z y ź n ie ju ż f ilo zo fic z n e j u w id a c z n ia ją c y się w p ie ś n i B o s k a O p a tr z n o ś ć n a d P o lsk ą . W ia r a w m i ło s ie rd z ie B o że i p rz e k o n a n ie , że „o g ie ń M a r s o w y ” je s t ty lk o p ró b ą m iło śc i, s ta ją s ię p o d s ta w ą n a d z ie i w o d ro d z e n ie n a ro d u . O p ty m iz m te n w p ły n ie też n a ż y w o t n o ść p a tr io t y c z n e j c zęści p o e z ji R u d n ic k ie g o w w ie k u X IX .
Z in n e g o w z g lę d u in t e r e s u j ą c e są p ie ś n i ż a rto b liw e , z w ła sz c z a ro d z a j p o e m a tu h e ro ik o m ic z n e g o E k s p e d y c y ja w o je n n a ż u r a w ió w z P ig m e u s z a m i, o p a r ta n a P lin iu - sz o w y m je s z c z e i p o p u la r n y m w P o ls c e (J. K o c h a n o w s k i, J . A. K m ita , W. P o to c k i) m o ty w ie w o jn y ż u r a w i z P ig m e ja m i. K o n tr a s t, p a to s i e ru d y c ja ja k o p o d s ta w y e f e k t u k o m ic z n e g o , h ip e r b o liz a c ja d r o b n y c h f a k tó w z ży cia , k a la m b u r y i a n ty te z y , w y k o r z y s ta n ie p o e ty k i g ro te s k i z w ie rz ę c e j — w s z y s tk o to p r z e c iw s ta w ia u tw o r y o m a w ia n e j t u g r u p y p a n e g ir y k o m , je s t p a ro d io w a n ie m ic h s ty lu i p o s ta w y p a n e g ir y c z n e j, r y s e m w ię c r z a d k im i o ry g in a ln y m w s w o je j epoce. T e w ła ś n ie u tw o r y z y s k a ją p o p u la r n o ś ć w O św ie c e n iu i b ę d ą z a m ie sz c z a n e w d ru c z k a c h o k o lic z n o śc io w y c h z p o ło w y w ie k u , a w „ M o n ito rz e ” n a w e t jeszcze w r o k u 1777. W r a m a c h k o n k r e t n y c h a n a liz p o d e jm u je M a r ia E u s ta c h ie w ic z z a g a d n ie n ie lite r a c k ic h t r a d y c j i p o e z ji R u d n ic k ie g o , p rz e d e w s z y s tk im zaś je j s to s u n k u do tw ó rc z o ś c i J a n a K o c h a n o w s k ie g o . N ie w ą tp liw a z n a jo m o ść te j tw ó rc z o ś c i i w y so k a je j o cen a o ra z p r z e jm o w a n ie p o sz c z e g ó ln y c h m o ty w ó w id ą w p a r z e z n a w ią z y w a n ie m d o ść p o w ie rz c h o w n y m i c z y sto w e r b a ln y m . N ie je s t to z re s z tą w y łą c z n ie c e c h a R u d n ic k ie g o a n i n a w e t „ o r y g in a ln a ” w ła śc iw o ś ć p o ls k ie g o b a ro k u : ró w n ie b e z e n tu z ja z m u , p rz y c a ły m n a w e t s z a c u n k u , p r z y jm o w a n y b y ł n p . w b a ro k u
w ło s k im P e tr a r k a . S z k o d a z a te m , że p rz y ta c z a ją c sło w a W e in tra u b a o b a r o k u (s. 129), n ie w y k o rz y s ta ła do k o ń c a a u to r k a n ie z w y k le p rz e c ie ż w y m o w n e j a lu z ji do p ie ś n i X X IV k s ię g i I („ Z e g a r, sły szę, w y b ija ...” ) w w ie rs z u R e m e d iu m n a m e -
la n c h o liją (G W 133— 134):
U stą p ! u s t ą p p recz, m e la n c h o lija , W iec zn o ść w e so łą c h w ilę w y b ija ...
O p u sz c z o n e w c y ta c ie (s. 127) z a k o ń c z e n ie p o g łę b ia a lu z ję i n a d a je je j c h a r a k t e r p o le m ik i, p ro g ra m o w e g o n ie ja k o p rz e c iw s ta w ie n ia się K o c h a n o w s k ie m u : Ś w ia t u b y w a , czas u p ły w a , W ieczność do n a s ju ż p rz y b y w a , V ale ś w ia t o w i8. M o żn a s tą d b y ło d o k o n a ć ta k ż e k o n f r o n ta c ji d w u ró ż n y c h p o s ta w id e o w y c h : c h rz e ś c ija ń s k ie g o h u m a n iz m u i p o g o d n e j a f ir m a c ji ś w ia ta u K o c h a n o w sk ie g o o ra z ich z a p rz e c z e n ia u R u d n ic k ie g o (choćby w h a ś le „ va n ita s m u n d i”).
T ru d n o się zgodzić n a to m ia s t n a m ie rz e n ie R u d n ic k ie g o m ia r ą m is tr z a z C z a r n o la s u , w id o c z n e w w ie lu m ie js c a c h p ra c y . J e ś li już, to n a le ż a ło b y — w ra m a c h b a d a n ia b e z p o ś r e d n ie j p rz e c ie ż tr a d y c ji — z e s ta w ia ć go ró w n ie ż z p o e ta m i b a ro k u (ch o ćb y z M ia sk o w sk im i G ra b o w ie c k im , u k tó r y c h w y s tę p u je p o d o b n a k o n c e p c ja p r z y r o d y ja k o p r o j e k c ji B o g a -s tw ó rc y , i ch o ćb y z K o ch o w sk im ). N a ic h tle o w ie le p e łn ie j i ja ś n ie j u w id o c z n iła b y się p o z y c ja R u d n ic k ie g o , ja k i jeg o o ry g in a ln o ś ć (por. n p . k o ń c o w y p a tr io ty c z n y o p ty m iz m p rz y tr a d y c y jn i e re lig ijn y m m o ty w ie lo su w A lte r n a c ie F o r tu n y (G W 117— 118)).
W p a r tia c h p o ś w ię c o n y c h tr a d y c ji lite r a c k ie j o d c z u w a się w y r a ź n y b r a k S a r - b ie w s k ie g o . N a le ż a ł o n do le k t u r sz k o ln y c h , b y ł w ięc w ś ro d o w is k u je z u itó w j e d n y m z n a jb a r d z ie j z n a n y c h a u to ró w , i w jeg o w ła ś n ie u tw o r a c h d o s z u k iw a ć się m o ż n a o c z y w isty c h zb ież n o ści z p o e z ją R u d n ic k ie g o : w p o s ta w ie id e o w e j, k o n c e p ta c h , o g ó ln y m ty p ie o b ra z o w a n ia , u d z ia le wT n im e le m e n tó w m ito lo g ic z n y c h itd . R ó w n ie ż c h y b a w m o ty w a c h (por. n p . „ w y ra ź n ie n a w ią z u ją c y do K o c h a n o w sk ie g o ” o b ra z p a s te r z a n a d s tr u m ie n ie m (G W 216) i o d ę I k s ię g i I, Do U rb a n a
V I I I P a p ieża ; P a m ię ć n a śm ie r ć (G W 125) i o d ę X IX k s ię g i II, Do p e w n e g o k s ią - żę c ia ja d ą c e g o do w ó d m in e r a ln y c h ; A k t r e z o lu tn e j m iło ś c i k u B o g u (G W 14— 17)
i o d ę V k się g i V).
R o z w a ż a n ia sw e z a m k n ę ła E u s ta c h ie w ic z o so b n y m ro z d z ia łe m o tw ó rc z o ś c i d r a m a ty c z n e j, częścio w o p o d s u m o w u ją c y m rz u c a n e p rz y g o d n ie ju ż w c z e ś n ie j u w a g i o ra z in f o r m a c je o z w ią z k a c h R u d n ic k ie g o z te a t r e m sz k o ln y m . C ie k a w a i p r z e k o n u ją c a w y d a je się te z a o sc e n ic z n y m p rz e z n a c z e n iu z a m ie sz c z o n y c h w G ło sie
w o ln y m p ie ś n i W k o tł y do b o ju i T rw o g a w K o ro n ie (p o w sta łe j p rz e z d o s to s o w a
n ie p o lity c z n o - p a tr io ty c z n e j p ie ś n i z o k re s u w o jn y p ó łn o c n e j do fo r m y d y s k u r - s y w n o -w o k a ln e j). D o k o n u je w re s z c ie a u to r k a b liż sz e j a n a liz y z n a n y c h ju ż z p r z e d r u k u R o m a n a P o l l a k a 9 in te r m e d ió w R u d n ic k ie g o , o n ie z b y t w y b re d n y m k o m iz m ie, a le ży w y m , r e a lis ty c z n y m r y s u n k u p o sta c i i dość z rę c z n ie p rz e p r o w a d z o n e j a k c ji. T a część p r a c y je s t też w a rto ś c io w y m p rz y c z y n k ie m do d z ie jó w t e a t r u s t a ro p o lsk ie g o . W a rto z a te m p rz y o k a z ji d o d ać, że w ła ś n ie R u d n ic k i je s t n a jp e w n ie j a u to r e m d w u s z tu k h a g io g r a fic z n o -m a r ty ro lo g ic z n y c h , z n a n y c h z p r o g r a m ó w t e a
8 Zob. J. P e l c , J a n K o c h a n o w s k i w tr a d y c ja c h li te r a tu r y p o ls k ie j (od X V I
do p o ło w y X V I I I w.). W a rs z a w a 1965, s. 208.
9 R. P o l l a k , „ I n te r m e d ia lu d ic r a ” D o m in ik a R u d n ic k ie g o . „ P a m ię tn ik T e a t r a l n y ” 1960, z. 3/4.
tr a ln y c h : V ic a r iu s C h r is ti, s e m e t ip s u m p r o n o b is tr a d e n tis , d iv u s A lb a n u s , p ro
h o s p ite u ltr o se h o s tib u s o ffe r e n s o ra z M e n s a in la q u e u m p o sita , in fo v e a m tr id u a n i sa rc o p h a g i v e r s a d iv o M a r c e llo m a r ty r i. D o te j o s ta tn ie j d o łą c z o n e b y ły i n t e r m e d ia : 1) P o p ie lu s c o m ic u s, 2) S a la m a n d r a B a c c h i, 3) L u s c in ia g ra cu lo v e n d ita , 4) U ltim a e ce ra e U ly s s i s 10. O b ie s z tu k i w y s ta w io n e z o s ta ły w k o le g iu m w a r s z a w s k im je z u itó w , p ie r w s z a p rz e z k la s ę p o e z ji 1 m a r c a 1701, d r u g a p rz e z k la s ę r e t o r y k i 13 lu te g o 1706 n . W o b y d w u w y p a d k a c h p r o f e s o r e m b y ł D o m in ik R u d n ic k i i są d z ą c p o u s ta lo n e j w X V II w . p r a k t y c e — je m u w ła ś n ie p rz y p is a ć n a le ż y a u to r s tw o o w y c h s z tu k .
I w re s z c ie d ro b ia z g : tr u d n o się z g o d zić n a je d n o z n a c z n e o k r e ś le n ie p ię c io - to m o w e j k s ią ż k i S. Z a łę s k ie g o J e z u ic i w P o lsce ja k o „ b a ła m u tn e j” (s. 13). B ąd ź co b ą d ź po u p ły w ie p ó ł w ie k u z g ó rą p o z o s ta je o n a w d a ls z y m c ią g u a k tu a l n ą i, co w ię c e j, je d y n ą m o n o g r a f ią je z u itó w p o ls k ic h o ta k im z a s ię g u m a te ria ło w y m , n ie w ie le z r e s z tą m a ją c ą so b ie r ó w n y c h w p r a c a c h a u to r ó w o b cy ch . Z a łę s k i n ie d o t a r ł w p r a w d z ie do w szysT kich z a c h o w a n y c h m a t e r i a łó w (zw łaszcza z a r c h iw u m rz y m s k ie g o ), co rz e c z y w iś c ie w je g o o p ra c o w a n iu p o w o d u je w ie le b r a k ó w i n ie śc isło ś c i — a le s a m a a u to r k a w w y d a tn e j m ie rz e k o r z y s ta p rz e c ie ż z n ieg o , n a w e t p r z y ta k d r o b n e j w k o ń c u s p r a w ie j a k b io g r a fia R u d n ic k ie g o . M im o t e u w a g i i u z u p e łn ie n ia , z n a tu r y rz e c z y p r z e d s ta w ia ją c e p ra c ę o d n a j m n i e j p rz e c ie ż k o r z y s tn e j s tr o n y i p r z y u rz ę d o w e j ju ż n ie ja k o n ie u f n o ś c i r e c e n z e n ta — m o n o g r a f ię D o m in ik a R u d n ic k ie g o p r z y ją ć n a le ż y z u z n a n ie m : je s t o n a p o tr z e b n a , w y p e łn ia is to tn ą lu k ę w b a d a n ia c h n a d l i t e r a t u r ą s ta ro p o ls k ą , a s o lid n o ś ć i p rz y g o to w a n ie a u to r k i s p r a w ia , że lu k ę tę w y p e łn ia d o b rz e . J a n O k o ń Д. С. Л и х а ч е в , П О Э ТИ К А Д РЕ В Н Е РУ С С К О Й Л И Т Е РА Т У РЫ . Ленинград 1967. И здательство „Н аука” — Ленинградское Отделение, ss. 372. Академия Наук СССР. И нститут русской литературы (Пушкинский дом). N o w a k s ią ż k a D y m itr a L ic h a c z o w a je s t w z n a c z n e j m ie rz e k o n ty n u a c ją p r o p o z y c ji m e to d o lo g ic z n y c h o ra z z a in te r e s o w a ń p r z e d m io to w y c h , ja k ie z n a la z ły w y ra z w je g o p o p rz e d n ie j z n a k o m ite j p r a c y Человек в литературе древней Руси (1958). H is to r ia l i t e r a t u r y je s t d la L ic h a c z o w a ty lk o je d n y m z a s p e k tó w h is to r ii k u l t u r y . K u ltu r a zaś — to, w m y ś l p r z y j ę te j p rz e z n ie g o k o n c e p c ji, ty le ż tw o r z e n ie n o w y c h w a r to ś c i co i c ią g ła a k tu a l iz a c ja w a r to ś c i d a w n y c h , n ie u s ta n n e p o s z e rz a n ie tr e ś c i ś w ia d o m o śc i lu d z k ie j. „ W s z y s tk ie f o r m y św ia d o m o śc i sp o łe c z n e j, u w a r u n k o w a n e o s ta te c z n ie m a t e r i a l n ą b a z ą k u ltu r y , je d n o c z e ś n ie są b e z p o ś re d n io z a le ż n e od m a t e r ia łu in t e le k t u a ln e g o n a g ro m a d z o n e g o p rz e z p o p rz e d n ie p o k o le n ia , a ta k ż e od w p ły w u w z a je m n e g o ró ż n y c h k u l t u r ” (s. 365). Z a s a d ą h is to r ii k u l t u r y je s t 10 W iad o m o ść o o b u p r o g r a m a c h (z e g z e m p la rz a B ib l. U n iw e r s y te tu W ile ń s k ie go) z a m ie śc ił W. I. R i e z a n o w ( Школьный драмы польско-литовских иезуитских кол легий. Нежин 1916, s. 103— 104, 107). 11 B łę d n ie i w b r e w in f o r m a c ji R i e z a n o w a (jw ., s. 107, p rz y p is 1) o d c z y ta n ą d a tę w y s ta w ie n ia s z tu k i M e n sa in la q u e u m p o s ita : 1673, p o d a je W. K o r o t a j (Z p r o b l e m a t y k i s ta r o p o ls k ic h p r o g r a m ó w te a tr a ln y c h . W z b io rz e : W r o c ła w s k ie s p o tk a n ie te a tr a ln e . W ro c ła w 1967, s. 99).
