"Die deutsche Inflation 1914-1923. Ursachen und Folgen in internationaler Perspektive", Carl-Ludwig Holtfrerich, Berlin-New York 1980; "Die deutsche Inflation. Eine Zwischenbilanz", hrsgb. Gerald Feldman [i inni], Berlin-New York 1982 : [recenzja]

Tomaszewski, Jerzy

"Die deutsche Inflation 1914-1923.

Ursachen und Folgen in internationaler

Perspektive", Carl-Ludwig Holtfrerich,

Berlin-New York 1980; "Die deutsche

Inflation. Eine Zwischenbilanz", hrsgb.

Gerald Feldman [i inni], Berlin-New

York 1982 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 75/2, 341-343

1984

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

R E C E N Z JE

₃₄₁

z k o ń c e m w ie k u X V II s ię g a n o do w z o ró w g o ty c k ic h ! U m o ż liw iło to o s ie m n a s to ­ w ie c z n ą re c e p c ję g o ty k u — ju ż ja k o s ty lu n a ro d o w e g o 9.

N ie p rz e k o n u ją ró w n ie ż w n io s k i w y s n u w a n e z ta k ic h f a k t ó w ja k w z g lę d n e u b ó s tw o a r c h i te k t u r y w ie js k ie j i w y p o s a ż e n ia c h ło p s k ic h d o m o s tw (s. 151). S k ro m ­ n ie js z y — w p o r ó w n a n iu ze s z la c h e c k im d w o re m i m ie s z c z a ń s k ą k a m ie n ic ą — w y ­ g lą d c h ło p s k ie j z a g ro d y n ie b y ł p rz e c ie ż c zy m ś szcz e g ó ln y m — t a k n a W ę g rz e c h j a k w e F r a n c j i czy w N rem czech i A n g lii.

A r ty k u ł B e n d a d o w o d zi r a z je s z c z e j a k d a le c e z a w o d n ą — a w ię c n ie p r z y ­ d a tn ą —· j e s t k a te g o r ia „ p o s tę p u ” (i je j p o ch o d n e), z w ła sz c z a w o d n ie s ie n iu do h is to rii sp o łe c z e ń s tw a czy h is to r ii k u lt u r y .

T r u d n o o je d n o z n a c z n ą o c e n ę in te re s u ją c e g o n ie w ą tp liw ie p rz e d s ię w z ię c ia , ja k im b y ła d ru g a k o n f e r e n c ja k o m is ji a u s tr o - w ę g ie r s k ie j — ta k ze w z g lę d u n a s z e ro k i w a c h la r z te m a tó w i p ro b le m ó w j a k i n ie je d n a k o w y p o zio m n a u k o w y r e f e r a tó w . P r e z e n to w a n y to m , s ta n o w ią c y je j e fe k t, s p e łn ia p rz e c ie ż sw ó j z a s a d n ic z y a s y g n a ­ liz o w a n y w p o d ty tu le cel: u k a z u je n o w e i m n ie j z n a n e a s p e k t y sto s u n k ó w m ię d z y A u s tr ią i.W ę g r a m i.

T a d e u s z C e g ie lsk i

C a rl- L u d w ig H o l t f r e r i c h , D ie d e u ts c h e I n f la ti o n 1914— 1923.

U rsa c h e n u n d F olgen in in t e r n a t io n a l e r P e r s p e k t i v e , W a lte r d e G ru y -

te r , B e rlin —N e w Y o rk 1980, s. X , 360; D ie d e u ts c h e In fla tion. Eine

Z w i s c h e n b i la n z , h rs g b . G e ra ld F e l d m a n n [i in n i], „ V e rö ffe n tlic h u n ­

g en d e r H is to ris c h e n K o m m is s io n zu B e rlin ” Bd. 54. B e itr ä g e z u I n ­ fla tio n u n d W ie d e r a u f b a u in D e u ts c h la n d u n d E u r o p a 1914— 1924 B d. I., W a lte r d e G r u y te r , B e rlin —N e w Y o rk 1982, s. X X IV , 431. D o m y śla ć się w o ln o , że z ja w is k a in f la c y jn e w y s tę p u ją c e w la t a c h s ie d a jn - d z ie s ią ty c h w w ie lu k r a j a c h ś w ia ta p o n o w n ie z w ró c iły u w a g ę e k o n o m istó w , h is to ­ r y k ó w o ra z o rg a n iz a c ji s k ło n n y c h do fin a n s o w a n ia b a d a ń n a d z ie je in f la c ji po p ie r w s z e j w o jn ie ś w ia to w e j. T e m u z a w d z ię c z a ć n a le ż y u k a z a n ie się, d w ó ch to m ó w tu t a j o m a w ia n y c h ; d r u g i z n ic h o tw ie r a s e r ię w y d a w n ic tw , k tó r e są o w o cem m ię ­

d z y n a ro d o w y c h b a d a ń , f in a n s o w a n y c h p rz e z F u n d a c ję V o lk s w a g e n a . N ie k tó r e ic h w y n ik i p rz e d s ta w io n o ta k ż e p o d c z a s b u d a p e s z te ń s k ie g o k o n g re s u h is to r ii g o s p o d a r­ czej w 1982 r . J u ż p ie r w s z y r z u t o k a n a ty t u ły o ra z w s tę p y p o z w a la stw ie rd z ić , że a u to r z y — w o d ró ż n ie n iu od d a w n ie j d o m in u ją c y c h te n d e n c ji b a d a w c z y c h — t r a k t u j ą z ja w is k a in f la c y jn e l a t 1918— 1923 w ścisłej łą c z n o śc i z p ro c e s a m i g o sp o ­ d a rc z y m i l a t p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j. R o z p a try w a ć te ż z a m ie r z a ją in f la c ję n ie m ie c k ą w n a w ią z a n iu do a n a lo g ic z n y c h z ja w is k in n y c h k r a j ó w e u ro p e js k ic h . Z k s ią s k i C. L. H o l t f r e r i c h a — z a ra z e m u c z e s tn ik a b a d a ń z e s p o ło w y c h — w y n ik a , że b a d a n ia n ie o g r a n ic z a ją się w y łą c z n ie do s f e r y e k o n o m ic z n e j; in f la c ja r o z p a t r y w a n a je s t w śc isły m z w ią z k u z ż y c ie m p o lity c z n y m .

J e s t to p r o g r a m b a d a ń b a rd z o a m b itn y , a je ś li z o s ta n ie z re a liz o w a n y n a w e t ty lk o w części, o b ie c u je in t e r e s u j ą c e w y n ik i. O bie k s ią ż k i u m a c n ia ją to p r z e ­ k o n a n ie .

P ie r w s z a z n ic h , ja k k o lw ie k n ie z a lic z o n a fo r m a ln ie do s e r ii w y d a w n ic tw p o ­ ś w ię c o n y c h in f la c ji n ie m ie c k ie j, m o że b y ć t r a k to w a n a ja k o d o b re do' n ie j w p r o ­ w a d z e n ie . A u to r p o s ta n o w ił s y n te ty c z n ie p rz e d s ta w ić p rz e ja w y , c z y n n ik i sp ra w c z e 9 O tr a d y c ji g o ty c k ie j w A n g lii; p o r. m . in. К . C l a r k , T h e G oth ic R e v iv a l .

A n E ssa y in th e H i s t o r y of T a ste, w y d . 3, L o n d o n 1962; J . H a s 1 a g, „G o th ic” i m 17. u n d 18. Jh. Eine w o r t- u n d - i d e e n g e s c h i c h t l i c h e U n te rs u c h u n g , K ö ln 19S3;

Z. S i n k o , Z z a g a d n i e ń g o t y c y z m u e u r o p e j s k ie g o i je g o r e c e p c j i p o ls k iej, „ P a ­ m ię tn ik L it e r a c k i” r . 63, 1972, z. 3, s. 29— 73.

342

o ra z s k u t k i in f la c ji n ie m ie c k ie j n a tle p o ró w n a w c z y m , p rz y u w z g lę d n ie n iu r o z w a ­ ż a ń te o r e ty c z n y c h . Z g o d n ie z ty m k s ią ż k a d z ie li się n a tr z y ro z d z ia ły , p o św ię c o n e o w y m tr z e m g ru p o m z a g a d n ie ń . S y s te m a ty c z n o ś ć i p rz e jrz y s to ś ć a n a liz y tr u d n y c h n ie r a z z a g a d n ie ń e k o n o m ic z n y c h i s ta ty s ty c z n y c h s p r a w ia , że k s ią ż k a b ę d z ie p o ż y ­ te c z n y m in f o r m a to r e m d la k a ż d e g o h is to r y k a in te r e s u ją c e g o się ty m okresiem , n a w e t n ie z b y t d o b rz e z a z n a jo m io n e g o z m e to d a m i a n a liz y s ta ty s ty c z n e j o ra z z te o r e ty c z n y m i a s p e k ta m i z a g a d n ie n ia . H o ltf r e r ic h k o n f r o n tu je s ta n o w is k a ro z ­ m a ity c h b a d a c z y , p o le m iz u je z ró ż n y m i p o g lą d a m i i p r z e d s ta w ia w ła s n ą , s y s te m a ­ ty c z n ą w iz ję p r z e m ia n e k o n o m ic z n y c h N ie m ie c w b a d a n y m o k re s ie . P e w n y m z g rz y ­ te m są u sz c z y p liw o śc i p o d a d re s e m m a r k s is tó w , n ie z n a jd u ją c e u z a s a d n ie n ia r z e ­ czo w eg o w w y k ła d z ie p o z y ty w n y m . C e n n e je s t u w z g lę d n ie n ie p o lity c z n y c h p rz y c z y n , k tó r e — o b o k p rz y c z y n e k o ­ n o m ic z n y c h — w p ły n ę ły n a p o w s ta n ie i ro z w ó j z ja w is k in f la c y jn y c h w N iem cz ech . P o r ó w n a n ie z w y b r a n y m i k r a j a m i s p r z y ja b a rd z ie j g r u n to w n e m u d o w o d z e n iu tez a u to r a .

T u w y p a d a w y ra z ić żal, że p o r ó w n a n ia d o ty c z ą w y łą c z n ie ro z w in ię ty c h k r a jó w E u ro p y z a c h o d n ie j, p o d c z a s g d y w w ie lu w y p a d k a c h n a s u w a ć się m o g ą w a ż n e a n a lo g ie — o ra z z n a m ie n n e ró ż n ic e — z p rz e b ie g ie m w y d a rz e ń w k r a j a c h E u ro p y śro d k o w e j, z a p e w n e ta k ż e i w in n y c h . T o sa m o o g ra n ic z e n ie z a u w a ż y ć m o ż n a w d ru g im to m ie t u o m a w ia n y m . W y n ik a to, j a k m o ż n a są d z ić , z n ie z n a jo m o ś c i l i t e r a t u r y o d p o w ie d n ic h k r a jó w . W a rto zazn aczy ć, że n ie k tó r e s tu d ia d o ty c z ą c e n p . P o ls k i u k a z a ły się w ję z y k a c h k o n g re s o w y c h .

Z n a jo m o ś ć te j l i t e r a t u r y p o z w o liła b y z ty m w ię k sz y m u z a s a d n ie n ie m n a a n a ­ lizę zło żo n eg o w p ły w u in f la c ji n a ro z m a ite g r u p y sp o łe c z e ń s tw a . H o ltf r e r ic h z w ra c a u w a g ę n a f a k t, że in f la c ja p o d n ie k tó r y m i w z g lę d a m i p o w o d o w a ła p o z y ty w n e s k u tk i d la k la s y ro b o tn ic z e j, u ła t w i a ją c z m n ie js z a n ie b e z ro b o c ia , ja k k o lw ie k u je m ­ n ie w p ły w a ła n a p o zio m d o c h o d ó w re a ln y c h . Z ja w is k o to z n a jd u je p o tw ie r d z e n ie w d o ś w ia d c z e n ia c h p o ls k ic h , o cz y m p rz e d w ie lu ju ż la t y p is a ł Z b ig n ie w L a n d a u . N ie m n ie j in te r e s u ją c e sp o s trz e ż e n ia z n a le ź ć m o ż n a w p r a c a c h b r a ty s ła w s k ie g o h is to r y k a J o z e f a F a 1 1 u s a. ' W śró d w ie lu z a g a d n ie ń p o d ję ty c h p rz e z H o ltf r e r ic h a n a u w a g ę z a s łu g u ją r o z ­ w a ż a n ia n a t e m a t s k u tk ó w in f la c ji d la r o z m a ity c h g r u p sp o łe c z n y c h . W p o ró w ­ n a n iu z d o ty c h c z a s o w ą l i t e r a t u r ą a u t o r w b a rd z ie j z ró ż n ic o w a n y s p o s ó b o k re ś la o d m ie n n e n a s tę p s tw a z ja w is k in f la c y jn y c h d la p o sz c z e g ó ln y c h w a r s t w w e w n ą tr z k la s s p o łe c z n y c h . S ą d z ę , że n a le ż a ło p ó jś ć w te j m ie rz e d a le j. N ie k tó r z y b a d a c z e m a r k s is to w s c y s tw ie rd z a li, iż in f la c ja p rz y n o s iła k o rz y ś c i b u rż u a z ji. P o le m iz u ją c z n im i a u to r w p ro w a d z a p o d z ia ł n a „ k la s ę p r o d u c e n tó w ” o r a z n a „ k la s ę r e n t ie - r ó w ”, s łu s z n ie o d ró ż n ia ją c s k u tk i z ja w is k in f la c y jn y c h d la o b y d w ó c h . N ie w y d a je się je d n a k , b y p o d o b n e ro z ró ż n ie n ie b y ło w y s ta r c z a ją c e . W in n y m m ie js c u k s ią ż k i z n a jd z ie m y b o w ie m c ie k a w e sp o s trz e ż e n ie , że w a r u n k i in f la c ji p rz y n o s iły k o rz y ś c i s p e c y fic z n e j o d m ia n ie p rz e d s ię b io rc z o ś c i — ty m , k tó r z y p o tr a f il i w y k o rz y s ta ć s p o ­ so b n o śc i n ie z n a n e w c z a s a c h s ta b iliz a c ji o ra z u n ik n ą ć n o w y c h n ie b e z p ie c z e ń s tw . W y n ik a s tą d w n io s e k o c z y w isty , że n ie z a le ż n ie o d p rz y to c z o n e g o p rz e z a u to r a p o d z ia łu n a le ż a ło z a s ta n o w ić się n a d z ró ż n ic o w a n ie m d a le j id ą c y m . In a c z e j w p ły ­ w a ła in f la c ja n a ty c h p rz e d s ię b io rc ó w , k tó r z y p o tr a f il i u z y s k a ć k r e d y t y i s p ła c a li je w z d e p re c jo n o w a n y c h m a r k a c h , in a c z e j zaś n a ty c h , k tó r z y ta k ic h m o ż liw o śc i n ie m ie li. W iele w ą tp liw o ś c i w z b u d z a ją z e s ta w ie n ia s ta ty s ty c z n e d o ty c z ą c e p o d z ia łu d o c h o d u n a ro d o w e g o N iem iec, p rz y ta c z a n e p rz e z a u to r a z n a d m ie r n y m z a u fa n ie m . W ia d o m o p rzecież, że w sz e lk ie s z a c u n k i w te j d z ie d z in ie o b c ią ż o n e są p r a w d o p o ­ d o b ie ń s tw e m b łę d u n a w e t w w a r u n k a c h s ta b iliz a c ji cen , cóż d o p ie ro , g d y c e n y s z y b k o i n ie r ó w n o m ie r n ie ro s n ą , a w s z e lk a s t a ty s t y k a w a rto ś c io w a tr a c i n a z n a ­ c z e n iu . S z e re g is to tn y c h k o rz y ś c i n ie d a je się u ją ć w w y ra z ie w a rto ś c io w y m ; d o ­

R E C E N Z JE

₃₄₃

ty c z y to n ie ty lk o p r a w ś w ia ta p r a c y (o c z y m H o ltf r e r ic h w sp o m in a ), lecz ta k ż e p o z y c ji p o szcz e g ó ln y c h p r z e d s ta w ic ie li ś w ia ta k a p ita łu , k tó r z y p o tr a f il i zd o b y ć k l u ­ czo w e p o z y c je w s y s te m ie s p ó łe k a k c y jn y c h i ś w ia ta fin a n s ó w . O ty c h w s z y s tk ic h z ło ż o n y c h z a g a d n ie n ia c h n ie z n a jd u je m y w z m ia n k i, to te ż n ie k tó r e f r a g m e n t y a n a ­ lizy s k u tk ó w sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h in f la c ji z d a ją się d ość p o w ie rz c h o w e . W s k a ­ zać te ż n a le ż y , że a u to r c a łk o w ic ie p o m ija z a g a d n ie n ia lu d n o ś c i ro ln ic z e j.

W re z u lta c ie w ięc je d n y m z w n io s k ó w w y p ły w a ją c y c h z te j k s ią ż k i je s t k o ­ n ie c z n o ść p rz e p r o w a d z e n ia ro z le g ły c h , d o d a tk o w y c h b a d a ń , o b e jm u ją c y c h d z ie d z in y d o tą d n ie z n a n e lu b sła b o p o z n a n e .

D ru g a z o m a w ia n y c h t u k s ią ż e k z d a je się b y ć d o b ry m z w ia s tu n e m ta k ic h b a d a ń .

K s ią ż k a ta d z ie li się n a tr z y części. P ie r w s z a — z a ty tu ło w a n a „ P rz y c z y n k i do a n a liz y e k o n o m ic z n e j i s ta ty s t y c z n e j” — z a w ie ra c z te r y a r t y k u ł y (G. M a r k i n , D. L i n d e n l a u b , H. J. J a k s c h , T h . T r u m p p), r o z p a t r u j ą c e w y b r a n e p r o ­ b le m y te o re ty c z n e , k o n s tr u k c ję u p ro s z c z o n e g o m o d e lu h ip e r in f la c ji 1Э23 r., o s ta tn i z aś z a w ie ra in f o r m a c ję o m a t e r i a ła c h s ta ty s ty c z n y c h z a c h o w a n y c h w a rc h iw a c h R F N , a d o ty c z ą c y c h o k re s u in f la c ji. C zęść d r u g a n o si ty t u ł „ P rz y c z y n k i do a n a liz y n ie m ie c k ie j p o lity k i g o sp o d a rc z e j i h a n d lu z a g ra n ic z n e g o ” i z a w ie r a ró w n ie ż c z te ry a r t y k u ł y (P. C h. W i t t , G. D. F e l d m a n , C. L. H o l t f r e r i c h , H. J. S c h r o e - d e r). A u to rz y r o z p a t r u j ą w y b r a n e k w e s tie w g r a n ic a c h t e m a ty k i o k re ś lo n e j t y ­ tu łe m . M . in. z w ra c a u w a ^ ę a r t y k u ł H . J . S c h ro e d e r a , k tó r y z a s ta n a w ia się n a d p o lity c z n y m i a s p e k ta m i h a n d lu z a g ra n ic z n e g o N ie m ie c po I w o jn ie św ia to w e j. W re s z c ie część trz e c ia — p o d ty tu łe m „ P rz y c z y n k i do n a s tę p s tw s p o łe c z n y c h i p o ­ lity c z n y c h ” — o b e jm u je sz e ść a r ty k u łó w (R. G. M o e l l e r , J. O s m o n d , R. T s c h i r b s, A. K u n z, M. H u g h e s , Th. C h i l d e r s ) . D w a p o c z ą tk o w e a n a li z u ją w y b r a n e k w e s tie d o ty c z ą c e s k u tk ó w in f la c ji d la g o s p o d a r k i c h ło p s k ie j, c z y li z a g a d n ie n ia sz czeg ó ln ie m a ło d o tą d z b a d a n e . P o z o s ta łe s tu d ia o m a w ia ją n ie ­ k tó r e p ro b le m y p o ło ż e n ia lu d n o ś c i n ie r o ln ic z e j o ra z n a s t ę p s tw p o lity c z n y c h in fla c ji. A r ty k u ł y te, o p a r te n a a r c h iw a lia c h o ra z b o g a te j li te r a tu r z e (w n ie k tó r y c h w y k o ­ rz y s ta n o p ra s ę z o m a w ia n e g o o k re s u ) p o z w a la ją z n a c z n ie g r u n to w n ie j z o rie n to w a ć się w p ro b le m a c h p o m in ię ty c h c a łk o w ic ie p rz e z H o ltf r e r ic h a .

W y p a d a w y ra z ić n a d z ie ję , że w k r ó tc e o tr z y m a m y d a ls z e to m y s e r ii w y d a w n i­ czej p o św ię c o n e j in f la c ji. R o z u m ie m d o b rz e , że w b a d a n ia c h ty c h is to tn ą p rz e s z k o ­ d ą u tr u d n ia ją c ą b a rd z ie j ro z le g łą a n a liz ę p o ró w n a w c z ą są o g ra n ic z e n ia ję z y k o w e . T r u d n o p rz e c ie ż w y m a g a ć od w s z y s tk ic h a u to r ó w z n a jo m o ś c i l i t e r a t u r y w liczn y ch , n ie r a z m a ło p o p u la r n y c h ję z y k a c h . B yć m oże je d n a k ch o ć w cz ę śc i u d a się p r z e ­ z w y c ię ż y ć te b a r ie r y , a p rz e d e w s z y s tk im n a le ż a ło b y z w ró c ić u w a g ę o r g a n iz a to r o m b a d a ń n a m o ż liw o ść w y k o r z y s ta n ia p u b lik a c ji w y d a w a n y c h w ję z y k a c h k o n g re s o ­ w y c h , zw ła sz c z a n a W ęg rzech , w C z e c h o sło w a c ji i w P o lsce.

J e r z y T o m a s z e w s k i

H e n ry k P o l a k , S z k o l n i c t w o i o ś w i a t a p o l s k a w W o l n y m Mieśc ie

G d a ń s k u 1920— 1939, Z a k ła d N a ro d o w y im . O s s o liń s k ic h >— W y d a w n i­ ctw o , G d a ń s k 1978, s. 210.

S z k o ln ic tw o i o ś w ia ta w s y tu a c ji n a ro d o w o ś c io w o -p o lity c z n e j W o ln eg o M ia s ta G d a ń s k a w la ta c h 1920— 1939 o d g r y w a ły w ż y c iu ta m te js z e j P o lo n ii p o w a ż n ą rolę, z a ró w n o w p o d tr z y m y w a n iu p o ls k o śc i, to r o w a n iu d ro g i do a w a n s u sp o łeczn eg o , ja k i w in te g r o w a n iu sp o łe c z n o śc i p o ls k ie j. D o b rz e się sta ło , że H e n r y k P o l a k w y k o rz y s ta ł s k r z ę tn ie r ó ż n o r o d n y m a t e r i a ł ź ró d ło w y o ra z o p r a c o w a n ia c z ą s tk o w e i p o d ją ł p ró b ę o d tw o rz e n ia d ró g e d u k a c ji P o lo n ii g d a ń s k ie j. W p r a c y z o s ta ły