Kądziela, Łukasz
"Popioły i korzenie. Szkice historyczne i
rodzinne", Emanuel Mateusz
Rostworowski, Kraków 1985 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/2, 432-433
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
432
Z A P IS K Ip a ń stw a ro sy jsk ieg o n ie b y ła p rzy p a d k o w a . W ięcej je ze sobą łączyło n iż d z ie li ło. W p oczątkow ym o k resie k o lo n izacji S y b e rii ciągnęli ta m dob ro w o ln ie p rz y bysze z P o m o rja. F a k t te n w p ły n ął n a znaczne p odobieństw o s tr u k tu r p ra w n o - -społeczn o -g csp cd arczy ch p rzed zielo n y ch U ra le m te ry to rió w . A u to rk a o k reśla c a ło k sz ta łt stosunków p o m o rsk o -sy b ery jsk ic h m ia n em „feu d alizm u p ań stw o w e g o '’ (chłopi są u ży tk o w n ik am i i dziedzicam i ziem i sta n o w iąc ej w łasność państw a). O m ów ienie zn alazły w szy stk ie sposoby u p ra w y ro li (z tró jp o ló w k ą n a czele) i fu n k c je gm in w iejsk ic h w z a k resie g o sp o d a rk i ro ln e j (k o n tro la u ży tk o w a n ia pól). Z an alizo w an o różnice pom iędzy ro ln ic tw em P o m o rja i S y b e rii w sk a z u ją c n a ich u w aru n k o w a n ie . D użą z a le tą p rac y je st dynam iczność u ję cia b a d a n e j p ro b le m a ty k i w czasie. Poza częścią n a rr a c y jn ą a u to rk a zam ieściła k ilk a d z ie sią t tabel, k tó re u ła tw ia ją śled zen ie jej w yw odów . N iestety k siążk a nie p o sia d a indeksów .
K. S. C hans B a g g i e r , R ie jorniy Pietra Wielikogo. Obzor issliedpwanij, Izd a tie lstw o „ P ro g rie ss”, M oskw a 1985, s. 199.
P rz e d sta w io n ą książkę n a p isa ł h isto ry k d u ń sk i, H ans B a g g e r , k tó ry sp e c ja lizuje się w h is to rii R osji X V III w iek u oraz filologii ro sy jsk ie j. U kazała się ona w ję zy k u ojczystym a u to ra w 1979 r. P om im o sk ro m n e j objętości, n a p isa n a oszczędnym i p rec y zy jn y m językiem , k tó ry ja k należy sądzić n a p o d sta w ie w e rsji ro sy jsk ie j, w p e łn i udało się oddać tłu m ac zo w i W. E. W a g r i n o w i , p ra c a B ag- gera za w ie ra św ie tn y przegląd św ia to w ej lit e r a tu r y p rze d m io tu w d zied zin ie h i sto rio g ra fii R c sji epoki re fo rm P io tra W ielkiego od połow y X IX w ie k u do la t sie d em d zie sią ty ch obecnego w ieku. W7 k o le jn y ch ro zd ziałach om ów ione zostały kluczow e p ro b lem y dziejów R osji tego o k resu w ocenie h isto rio g ra fii: re fo rm y a p a ra tu a d m in istra cy jn e g o , g o sp o d a rk i i u stro ju społecznego, K ościół i p rze o b rażeń w dziedzinie k u ltu ry c ra z zm ian a położenia R osji na a re n ie m ię d z y n a ro dow ej. S poro m iejsca zajęły ró w n ież poglądy n a ro lę sam ego P io tra W ielkiego w całok ształcie „re fo rm p io tro w y ch ”. U kład tego k o m p e n d iu m je st w y ją tk o w o p rz e j rzy sty i. ła tw o m ożna znaleźć n ie zb ę d n ą in fo rm ac ję. D uń sk i h isto ry k nie je st m a rk sistą . T łum aczenie ro sy jsk ie zostało z a o p atrz o n e w przedm ow ę r e d a k to ra książki W. I. B u g a n o w a, w k tó re j z n a la zła się w ysoka w sum ie ocena p rac y B aggera ja k o d o b re j pom ocy n au k o w e j dla sp e cja listy i p o d ręc zn ik a jednocześ nie. B uganow zw rac a uw agę, że B agger n iesłu szn ie tr a k tu je w iele tez h isto ryków rad z ie c k ic h ja k o te o re ty c z n e sp e k u lac je n a te m a t p rocesu historycznego, a nie ja k o r e z u lta t b a d a ń źródłow ych. W ydaw ca ra d z ie c k i za o p a trz y ł k siążkę w d o d atk o w y a p a r a t k ry ty cz n y , k tó ry m a n a celu u zu p ełn ien ie lu b k ry ty k ę p o glądów B oggera oraz k ró tk ą zapiskę b ic g ra ficz n ą o tym h isto ry k u . P ra c a posiada obszerny w y k az w ażn iejszy ch pozycji bibliograficznych w językach ro sy jsk im i zachodnich oraz indeks nazw isk. .
K. S.
E m a n u el M ateusz R o s t w o r o w s k i , Popioły i korzenie. S zk ice
his toryczne i rodzinne, W ydaw nictw o „Z nak", K rak ó w 1985, s. 508,
ilustr., m apy.
4
W książce z e b ran o w cześniejsze p u b lik a cje a u to ra dotyczące polskiego X V III w ieku. Są to zaró w n o rozpTawy źródłow e, ja k i p o p u la rn iejsz e szkice p re z e n tu ją c e głów ne p roblem y polskiego O św iecenia w lż ejszej form ie. Ł ącznie — sta n o w ią
Z A P IS K I
433
one przegląd p ro b le m a ty k i p o d ejm o w an e j w ciągu m inionych 35 la t przez E. R o s t w o r o w s k i e g o i dotyczą I ro zb io ru , k u ltu ry polity czn ej czasów saskich, re p u b lik a ń sk ie j m yśli O św iecenia, b a rsk ic h p rze p o w ied n i ks. M a rk a , r e f o rm a to r skich p ro jek tó w ks. K o łłą ta ja , polskiego sy stem u ed u k a cy jn eg o n a tle e u ro p e j skim oraz sy tu a c ji m ilita rn e j R zeczypospolitej. O sobną c z ę ś ć sta n o w ią te k sty
pośw ięcone K o n sty tu c ji 3 M aja i je j konsekw encjom . P rz e d ru k o w a n o rów nież źródłow y szkic „E d u k a cja o sta tn ie g o k ró la (1765—1772)", o p u b lik o w a n y w „T y g o d n ik u P o w szechnym ”, a sta n o w ią c y k ró tk i zary s sy tu a c ji p o lity cz n ej R zeczy pospolitej w p ierw szym o k re sie p a n o w a n ia S ta n is ła w a A u g u sta P oniatow skiego. P rzy b ardzo słabym o p rac o w a n iu tego o k resu w h isto rio g ra fii a r ty k u ł te n m a szczególnie w yso k ą w arto ść . M imo b ard z o ciekaw ych uw ag a u to ra n a te m a t prób re w a lo ry z a c ji czasów saskich w h isto rio g ra fii, n ie p ew n ej u n ik a ln o śc i K om isji E d u k a c ji N aro d o w ej oraz obecności w ątk ó w ośw ieceniow ej cyw ilizacji w E uropie X X w., n ie ta część k siążk i p rz y k u je uw agę w iększości czytelników .
W d alszy m ciągu bow iem E. R o stw o ro w sk i p rzechodzi z pola h isto rii n a r o dow ej n a po letk o ro d z in n e i śledzi losy k o le jn y ch pokoleń cz te re ch ro d z in sw oich p rad z iad ó w (R ostw orow skich, P opielów , D u n in -B o rk o w sk ich i M oszyńskich). A u to ra in te re s u je przed e w szy stk im ich sto su n ek do p o w sta ń z b ro jn y c h w okresie zaborów . B ogato u d o k u m e n to w an e (A rchiw um D om owe M oszyńskich z B iblioteki N arodow ej, a rc h iw u m P usłow skich z M uzeum U J, arc h iw u m de P u g e t P usze- tów w rę k a c h p ry w a tn y c h , d ro b n ie jsz e k o le k cje ze zbiorów p ry w a tn y c h i p u b lic z nych, p a m ią tk i w zbiorach w ła sn y c h i n ajb liższej rodziny) szkice w noszą w iele u sta le ń (przykładow o: sp ra w a ak c esu P aw ła P o piela do p o w sta n ia styczniowego, d a ta c ja jego p o rtre tu pędzla P. M ichałow skiego, okoliczności ze sła n ia P io tra M o szyńskiego, itp.), bez k tó ry ch nie będzie się o d tą d m ógł obejść h isto ry k X IX w. Ich b a rd z ie j ogólne o d czytanie p ro w a d zi do w nio sk u o znacznie częstszym , niż dotąd m n ie m a n o , u d ziale „k opertow ych h rab ió w " w p o w sta n iac h n a ro d o w y ch oraz o p rz e ła m y w a n iu się n ie ra z n ie ty lk o w je d n e j rod zin ie, a le n a w e t w je d n ej osobie, p o sta w y in su rg e n ta z p o sta w ą lo ja listy .
Część n a stę p n a , pośw ięcona dziejom je d n e j z siedzib ro dzinnych, C zarkow om P usłow skich, k re ś li dzieje w ażnego ośro d k a k u ltu ra ln e g o , w k tó ry m sp o ty k a li się n a p ro g u X X w ie k u n a jw y b itn ie js i a rty ś c i M łodej P olski o raz grono sp o k re w n io n ych ro d zin ziem iańskich. W śro d o w isk u tym d o jrze w ał ojciec a u to ra , K aro l H u b e rt R o stw orow ski, k tó reg o życiu i tw órczości pośw ięcona je st o sta tn ia część książki.
Do za le t to m u należy p o łączenie św ietnego w a rs z ta tu i k ry ty cz n eg o m y śle n ia h isto ry czn eg o z pom ag ającą u n ik n ą ć uproszczeń i schem atyzm ów św iadom ością u cz estn ik a św ia ta , k tó ry cdszedł. N iew iele jest k siążek p o k az u ją cy c h koniec zie m iań sk ieg o b y to w a n ia z ta k im w yczuciem , a bez c u k ie rk o w y c h u p ięk szeń i bez p ro d u k ty w n e j n o sta lg ii. P o zo sta je się ty lk o zastan o w ić, czy fa k t, że w y b itn y h is to ry k X V III w. p oszukuje „k o rz en i” w d ziew ię tn asto w iec zn y ch „popiołach" pow stań czy ch i w ró w n ie zaciek ły m oporze k o n se rw y p rzeciw in su rek c jo m , nie jest jeszcze jed n y m dow odem k ry zy su d o ro b k u ideowego O św iecenia w naszych cza sach.
Ł. K.
