Grala, Hieronim / Gawlas, Sławomir
"Nie masz Rusi w Rusi" : w sprawie
ukraińskiej świadomości narodowej w
XVII wieku : (w związku z książką
Teresy Chynczewskiej-Hennel,
Świadomość narodowa szlachty
ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI
do połowy XVII wieku, Warszawa 1985)
Przegląd Historyczny 77/2, 331-351
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
D
Y
S
K
U
S
J
E
S Ł A W O M IR G A W L A S . H IE R O N IM G R A L A
„ N ie m asz Rusi w R usi” . W sprawie ukraińskiej św iad om ości
narodowej w XVI I wieku
(w z w ią z k u z k s ią ż k ą T e re s y C h y n c z e w s k i e j - H e n n e l , Ś w i a d o m o ś ć n a r o d o w a s z l a c h t y u k r a i ń s k i e j i K o z a c z y z n y od s c h y ł k u X V I do p o ł o w y X V I I w i e k u , PW N , W a rs z a w a 1985, s. 189) K s ią ż k a T e re s y C h y n c z e w s k i e j - H e n n e l je s t w z a m ie rz e n iu p ie rw s z ą p ró b ą p rz e ś le d z e n ia m a r g in a ln ie d o tą d r o z p a tr y w a n y c h p ro b le m ó w św ia d o m o śc i n a r o d o w e j s z la c h ty u k r a iń s k ie j i K o z a c z y z n y w o k re s ie p ó łw ie c z a p rz e d w y b u ch e m p o w s ta n ia C h m ie ln ic k ie g o . P o m in ię to m ie sz c z a ń s tw o , k tó re g o ro li z d a n ie m a u to r k i (s. 36) w u k r a i ń s k im r u c h u n a r o d o w y m p o św ię c o n o ju ż sp o ro u w a g i w h is to r io g r a f ii. R o z d z ia ł p ie r w s z y z o s ta ł p o ś w ię c o n y p ro b le m o m te o r e ty c z n y m i m e to d o lo g ic z n y m , n a s tę p n y h is to r io g r a f ii i ź ró d ło m . W ła ś c iw e ro z w a ż a n ia ro z p o c z ę ły się od ś w ia d e c tw d o k u m e n tu ją c y c h w a lk ę o ję z y k r u s k i i ro lę tr a d y c ji (zw łaszcza s ta r o r u s k ic h ) ja k o p rz e ja w ó w m a n if e s to w a n ia w ła s n e j to ż s a m o śc i w ś ró d s z la c h ty u k r a i ń s k ie j i K o z a c z y z n y . WT r a m a c h n a s tę p n e g o z a g a d n ie n ia (ro z d z ia ł IV) — m ie js c a w y z n a n ia w ś w ia d o m o śc i n a r o d o w e j — s to s u n k o w o o b s z e rn ie p r z e d s ta w io n e z o s ta ły p o le m ik i r e lig ijn e w y w o ła n e u n ią b rz e s k ą , u z a s a d n ia ją c e te z ę , że p r a w o s ła w ie b y ło w ty c h o z a sa c h s y n o n im e m w sz y stk ie g o co r u s k ie . T r a k tu j ą c k u lt b o h a te r ó w ja k o je d e n z c z y n n ik ó w k s z ta łtu ją c y c h ś w ia d o m o ść n a r o d o w ą ś le d z i d a le j a u to r k a fu n k c je p o s ta c i K o n s ta n te g o O stro g sk ie g o , P io t r a M o h y ły , P io tr a K o n a s z e w ic z a -S a h a jd a c z n e g o , w s k a z u ją c zw ła sz c z a n a ic h ro lę o b ro ń c ó w p r a w o s ła w ia . W ro z d z ia le VI z a ty tu ło w a n y m „ G e n te R u th e n u s n a tio n e P o lo n u s ” p o s ta w io n o z a d a n ie r o z p a tr z e n ia z n a c z e n ia o k re ś le ń : n a ró d , n a r ó d r u s k i, R u ś, o jc z y z n a , P o la k , L a c h — d o w o d z ą c m ię d z y in n y m i n a te j p o d s ta w ie , że z w ią z k i s t a n o w e i p a ń s tw o w e s z la c h ty r u s k ie j z R z e c z p o sp o litą n ie p rz e k r e ś la ły je j o d rę b n o ś c i n a ro d o w e j. P o św ię c iw s z y n a z a k o ń c z e n ie n ie c o u w a g i p rz y k ła d o m k s z ta łto w a n ia s ię ś w ia d o m o śc i n a r o d o w e j w in n y c h k r a j a c h e u r o p e js k ic h a u to r k a , fo r m u łu ją c g e n e r a ln e w n io s k i, n ie w ą tp i, że „ n o s ic ie la m i ś w ia d o m o śc i n a ro d o w e j, s p a d k o b ie r c a m i n a r o d u ru s k ie g o (u k ra iń s k ie g o ) c z u ła się g łó w n ie s z la c h ta , w y ż sz e d u c h o w ie ń s tw o i e lita m ie s z c z a ń s k a ” . M im o d o m in a c ji s ta n u sz la c h e c k ie g o „w ó w c z a s g d y p o w s ta w a ła p o tr z e b a m a n if e s to w a n ia je d n o ś c i w y z n a n io w e j, w s k ła d » p ra w o s ła w n e g o n a r o d u ru s k ie g o « w łą c z o n o s ta n y n iż sz e w ty m ta k ż e k o z a c z y z n ę ” (s. 165). T e m a t k s ią ż k i w z b u d z a z a in te r e s o w a n ie ; w s z a k ż e u w a ż n a le k t u r a w y k r y w a liczn e u s t e r k i w a r s z ta to w e , k tó r e w m ia r ę s p r a w d z a n ia te k s tu s t a ją się c o ra z o b fits z e i b a r d z ie j ra ż ą c e . O d n o si się to ró w n ie ż do zało ż e ń te o r e ty c z n o - m e to d o -
lo g iczn y eh . , W o g ó ln y c h z a ry s a c h n ie są o n e b łę d n e , ch o ć c zęsto d y s k u s y jn e , a u k ła d k s ią ż k i je s t z a s a d n y . T e re s a C h y n c z e w s k a -H e n n e l d ą ż ą c do „ u p o rz ą d k o w a n ia i w y ja ś n ie n ia teg o złożonego z ja w s k a , ja k im je s t św ia d o m o ść n a r o d o w a ” o ra z s tw o r z e n ia d e f in ic ji u ła t w ia ją c e j p o s z u k iw a n ia i o p ra c o w a n ia m a t e r i a łu (s. 5), d o k o n a ła po d ty m k ą te m w y b o ru z l i t e r a t u r y p rz e d m io tu p r z e d s ta w ia ją c k il k a -P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T O M L X X V II , 1986, Z E S Z . 2
332
S Ł A W O M IR G A W L A S , H IE R O N IM G R A L An a ś c ie u z u p e łn ia ją c y c h się w z a je m n ie k o n c e p c ji. O ile s a m a d e fin ic ja (s. 32), j a k k o lw ie k lo g ic z n ie n ie z b y t p o p r a w n a , m o że p e łn ić z a m ie rz o n e fu n k c je , o ty l e tr u d n o śle d z ić szczeg ó ły p o p rz e d z a ją c y c h ją ro z w a ż a ń ze w z g lę d u n a lic z n e n ie ja s n o ś c i te k s tu . C z y te ln ik a , k tó r y z n a te w w ię k sz o ś c i p rz e c ie ż d o s tę p n e p r a c e , u d e rz a n ie j e d n o k r o t n ie b r a k p r e c y z ji w re la c jo n o w a n iu p o w o ły w a n y c h p o g lą d ó w . U w a g je s t ty le , że tr z e b a się o g ra n ic z y ć ty lk o do c h a r a k te r y s ty c z n y c h p rz y k ła d ó w .
N ie sp o só b zg o d zić się z o p in ią (s. 29), że n ie z w y k le is to tn a d la p o z n a n ia m e c h a n iz m ó w p ro c e s u u n a r o d o w ie n ia k s ią ż k a W ło d z im ie rz a P a w l u c z u k a o p a r ł a się n a in s p ir o w a n e j p s y c h o a n a liz ie te o r ii F r o m m a ł. Z n o w a to rs k ic h i w ie lo w ą tk o w y c h r o z w a ż a ń w y b r a ła a u to r k a in f o r m a c ję o se k c ie g rz y b o w s k ie j t w i e r dząc, b ez ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia w p rz y w o ły w a n e j p r a c y , że je j c z ło n k o w ie m ó w ili „po p o ls k u , n ie w id z ie li ż a d n e g o p ro b le m u w o k r e ś la n iu sie b ie P o la k a m i, n ie p r z y ję li ty lk o k a to lic y z m u ; p r z y w ią z a n ie do w y z n a n ia p ra w o s ła w n e g o o k a z a ło się być s iln ie js z y m n a w e t od w ię z i ję z y k o w e j” (s. 29— 30). B e z z a s a d n e je s t t w i e r d z e n ie o p o d o b ie ń s tw ie k o n c e p c ji F lo r ia n a Z n a n i e c k i e g o i Z y g m u n ta B a lic k ieg o (s. 13— 14). P o d o b n ie w ie le n ie ś c isło śc i z n a la z ło się w o d w o ła n iu do S ta n i s ła w a O s s o w s k i e g o w k w e s tii p o ję c ia o jc z y z n y (s. 15). J e r z y W i a t r n ie „ s t w o r z y ł --- k ilk a ty p o lo g ic z n y c h d e f in ic ji n a r o d u ” a je d y n ie s k o n s tr u o w a ł t y p o lo g ię is tn ie ją c y c h itp.
D o k ła d n ie js z a o b s e r w a c ja te k s tu w s k a z u je , że je s t on w z n a c z n e j m ie rz e b a r dzo p o w ie rz c h o w n ą k o m p lik a c ją k ilk u o p ra c o w a ń . R e la c jo n u ją c p r z e w a ż n ie p rz y p o m o c y n ie m a l d o s ło w n y c h c y ta tó w z k s ią ż k i T. A b l a p o g lą d y F lo r ia n a Z n a n ie c k ie g o a u to r k a d o k o n u je je d n a k d ro b n y c h m o d y f ik a c ji, k tó r e o d b ie r a ją sen s je j s tw ie rd z e n io m : „ g ru p a ja k o cało ść f u n k c jo n u je je d y n ie w p o ję c iu ” (s. 11) to n ie to sa m o co „ g ru p a je s t c a ło ś c ią je d y n ie ja k o p o ję c ie ” *. C zy n ie je s t z b y tn im u p ro s z c z e n ie m s tw ie r d z e n ie , że w e d łu g k o n c e p c ji S ta lin a „ n a ró d is tn ia ł w te d y , g d y is tn ia ł w s p ó ln y r y n e k e k o n o m ic z n y ” (s. 18). Z a m ia s t p r a c y S ta lin a z a c y to w a n y z o s ta ł z re s z tą a r t y k u ł B e n e d y k ta Z i e n t a r y n a te m a t s t r u k t u r n a r o d o w y c h ś re d n io w ie c z a . S tr e s z c z a ją c go a u to r k a w d a ls z y m c ią g u d o w o d zi, że „ te r m in » n a ro d o w o ść« w P o ls c e p o ja w ił się n a k o n f e r e n c ji m e to d o lo g ic z n e j w 1955 r .” , g d y ty m c z a s e m w p o d s ta w ie c z y ta m y : „w P o ls c e » n a ro d o w o ść « , w p o w y ż sz y m z n a c z e n iu , p o ja w iła się po r a z p ie rw s z y n a k o n f e r e n c ji m e to d o lo g ic z n e j w O tw o c k u w g r u d n iu 1951 — s ty c z n iu 1952” 3. S to s u n k o w o o b s z e rn e p r z e d s ta w ie n ie k o n c e p c ji B o le sła w a L im a n o w s k ie g o i Z y g m u n ta B a lic k ie g o (s. 11— 14) tłu m a c z y w y k o r z y s ta n ie k s ią ż k i J o a n n y K u r c z e w s k i e j 4. T e r e s a C h y n c z e w s k a -H e n n e l p o d e jm u je z n ią p o le m ik ę p isz ą c , że a u to r k a ta „ z a d a je so b ie p y ta n ie , czy B a lic k i b y ł so c jo lo g ie m czy p o lity k ie m i p od ty m k ą te m s n u j e sw e ro z w a ż a n ia . W y d a je się, że n a le ż y b a rd z o w y r a ź n ie ro z d z ie lić p o d s ta w ę B a lic k ie g o i ze s p o k o je m a n a liz o w a ć jeg o o p u s m a g n u m , ja k im b y ła „ P sy c h o lo g ia sp o łe c z n a ” (s. 13). N ie p rz e s z k a d z a to a u to r c e w n a s tę p n y c h z d a n ia c h n ie m a l d o sło w n ie c y to w a ć (bez z a z n a c z e n ia teg o ) s f o r m u ło w a n ia K u rc z e w s k ie j ze s. 231— 232 i 243). D ro b n e m o d y f ik a c je w y p a c z a ją za to se n s w y p o w ie d z i: „ S p o łe c z e ń stw o i p a ń s tw o są w e d łu g jeg o k o n c e p c ji p e w n e g o r o d z a j u s ta n a m i z o rg a n iz o w a n y m i” — g d y ty m c z a s e m wTin n o by ć „ sp o łe c z e ń stw o i p a ń s tw o s ta n o w ią ra z e m » fizjo lo g iczn y « a s p e k t sp o
1 W. P a w l u c z u k , Ś w i a t o p o g l ą d j e d n o s t k i w w a r u n k a c h r o z p a d u s p o ł e c z no ści t r a d y c y j n e j , W a rs z a w a 1972. 1 T. A b e l , P o d s t a w y te o r ii so c jo lo g ic zn e j, W a r s z a w a 1977, s. 55. S B. . Z i e n t a r a , S t r u k u t r y n a r o d o w e ś r e d n i o w i e c z a . P r ó b a a n a l i z y t e r m i n o lo gii p r z e d k a p i ü a l i s t y c z n y c h f o r m ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j , K H r. L X X X IV , 1977, z. 2, s. 294; n a le ż y d o d a ć , że stfe s z c z e n ie w y w o d ó w J . S z u c s ’ a (s. 21) n ie w y k ra c z a poza u w a g i B. Z ie n ta r y , ta m ż e , s. 295 n. 4 J . K u r c z e w s k a , N a r ó d w socjolo gii i id e o lo g ii p o ls k ie j. A n a l i z a p o r ó w n a w c z a w y b r a n y c h k o n c e p c j i z p r z e ł o m u X I X i X X w i e k u , W a rs z a w a 1979.
O U K R A I Ń S K I E J Ś W IA D O M O Ś C I N A R O D O W E J X V II W IE K U
333
łe c z e ń s tw a p o lity c z n e g o , są s ta n e m z o rg a n iz o w a n y m , p ie rw s z y — n a r o d u , d r u g i — lu d u ” 5. B a lic k i n ie b y ł p is a rz e m , ja s n y m , tw o r z y ł w ła s n y , s p e k u la ty w n y s y s te m p o ję c io w y , b ez w y ja ś n i e n ia k tó re g o (a n ie je s t to rz e c z ą p ro s tą ) jeg o s t w i e r d z e n ia n ie m o g ą b y ć ja s n e , p o d o b n ie ja k m u s i p o z o sta ć c a łk o w ic ie n ie c z y te ln y s c h e m a t n r 1 „ S y s te m a ty z a c ja c z y n n o śc i p s y c h ic z n y c h ” (s. 14), s k o m p ilo w a n y z o d n o ś n y c h z e s ta w ie ń K u rc z e w s k ie j i B y s t r o n i a · . Cóż b o w ie m w y n ik a d la d a ls z y c h ro z w a ż a ń z o d n ie s ie n ia : I. w r a ż e ń do ja ź n i s p o łe c z n e j, n a r o d u ; II. w y o b ra ż e ń do s a m o w ie d z y s p o łe c z n e j i sp o łe c z e ń s tw a ; II I . są d ó w do o so b o w o ści lu d u ; IV . p o ję ć d o sa m o w ła d z y i p a ń s tw a . W e fe k c ie a u to r k a d o w o d z i n ie ty le u ż y te c z n o śc i k o n c e p c ji B a lic k ie g o , co n ie r z e te ln o ś c i w ła s n e g o w a r s z t a tu . M o żn a zgodzić się z s y tu a c ją , że u z n a w s z y c z y je ś m y ś li za w ła s n e n ie r o z d y m a się p rz e p isó w z b y t d r o b ia z g o w y m i o d n o ś n ik a m i, in n y je s t je d n a k s t a n rz e c z y , g d y p o le m iz u je się z p o w ie rz c h o w n ie s tre s z c z o n y m i p o g lą d a m i, c y tu ją c ja k o sw o je sło w a p rz e c iw n ik a . M e to d a t a p o ja w ia się w k sią ż c e w ie lo k r o tn ie , n p . s. 33 p rz y p . 36; s. 101 p rz y p . 74. N a g m in n y m z ja w is k ie m są p r z e in a c z e n ia i u z u p e łn ie n ia w c y ta ta c h . W d e f i n ic ji ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j R o m a n a G r o d e c k i e g o z m ie n io n o p o c z ą te k , z a s t ą p io n o „ w s p ó ln o ś c ią ” „ w s p ó ln o tą ”, „ i” p rz e z „ je s t to ” , „ w o lę ” p rz e z „ w o lą ” (s. 25). Z M a rc e le g o H a n d e 1 s m a n a (s. 26) w y p a d ły sło w a „łąc zn o ści, tk w ią c ą g łęb o k o , w e w n ę tr z n ie , b ę d z ie ś w ia d o m o ś c ią g o d n o śc i w s p ó ln e j” 7. P o d o b n e z m ia n y z aszły w s tw ie r d z e n ia c h B o le s ła w a L im a n o w s k ie g o (s. 12) p r z y ta c z a n y c h z re s z tą z d r u g ie j r ę k i 8. T rz e b a te ż p o d k re ś lić , że a u to r k a n ie u ła t w i a k o n tr o li sw o ic h ro z w a ż a ń , b a rd z o c z ę sto p o d a ją c je d y n ie t y t u ł k s ią ż k i lu b g r a n ic z n e s tro n y a rty k u łó w . G d y in f o r m a c ja je s t d o k ła d n ie js z a n a jc z ę ś c ie j je s t b łę d n a 9.W n io s k i n a s u w a ją c e się z o b s e r w a c ji ro z w a ż a ń te o r e ty c z n y c h C h y n c z e w s k ie j- - H e n n e l są z b y t je d n o z n a c z n e żeb y m o ż n a b y ło m ó w ić o p rz y p a d k o w y c h u s t e r k a c h czy n a w e t o w a r s z ta to w e j n ie c h lu jn o ś c i. D la p e łn o ś c i o b ra z u n a le ż y d o d a ć , że a u to r k a s łu s z n ie p r z y w ią z u je d u ż ą w a g ę do p o d z ia łu ź ró d e ł n a b e z p o ś r e d n ie i p o ś r e d n ie p r z y z n a ją c ty m p ie r w s z y m w ię k s z ą w a rto ś ć . P r z y ta c z a n a w e t za T o- p o I s к i m 10 o d n o śn e s c h e m a ty , u z u p e łn ia ją c je d w o m a w ła s n y m i (s. 52—55). Cóż z teg o , s k o r o n ie r o z u m ie is to ty k la s y f ik a c ji i o p ie r a ją c się n a e ty m o lo g ii t e r m i n ó w tw ie r d z i, że ź ró d ła b e z p o ś r e d n ie są to te „ p o w s ta łe b e z p o śre d n io w k rę g u in te r e s u j ą c e j n a s g r u p y , tj. s z la c h ty i k o z a c z y z n y , a w ś ró d n ic h l i t e r a t u r a p o le m ic z n a — — , la to p is y , in s tr u k c je p o se lsk ie , p r o te s ta c je , z a p is y f u n d a c y jn e i t e s ta m e n ty ”, ż a łu ją c p rz y ty m b r a k u p a m ię tn ik ó w (s. 52). Ź ró d ła p o ś r e d n ie to „ g łó w n ie r e l a c je n u n c ju s z y p a p ie s k ic h , a m b a s a d o r ó w i w y s ła n n ik ó w d ożów w e n e c k ic h ” (s. 54). F a k ty c z n ie c h o d z i tu o p o d z ia ł in f o r m a c ji ź ró d ło w y c h w z a le ż n o śc i od s p o s o b u p o z n a n ia rz e c z y w is to ś c i p rz e s z łe j p rz e z h is to r y k a : b ą d ź p rz e z je g o b e z p o ś r e d n i k o n ta k t z z a c h o w a n y m f r a g m e n te m te j rz e c z y w is to śc i, b ą d ź p o ś re d n io p o p rz e z p s y c h ik ę in f o r m a to r a . T r u d n o n ie d o d a ć , że ró w n ie w ie le w ą tp liw o ś c i n a 5 T a m ż e , s. 232. • T a m ż e , s. 240— 241; S. B y s t r o ń , P o j ę c i e n a r o d u ги socjolo gii p o ls k ie j , „R ok P o ls k i” 1916, n r 4, s. 44. T R. G r ó d e c k i , P o w s t a n i e p o l s k i e j ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j , K a to w ic e 1946, .s. 13; M. H a n d e l s m a n , R o z w ó j n a r o d o w o ś c i n o w o c z e s n e j , o p r. T. Ł e p k o w - s к i. W a rs z a w a 1973, s. 26.
8 S. B y s t r o ή, op. c it., s. 38; J . K u r c z e w s k a , op. cit., s. 54. 9 N p . s. 12, p rz y p . 6 — n ie s. 54 lecz 54— 55, 60, 61; s. 13, p. 8 — n ie s. 240 i n. lecz 231—232, 240 п., 243; s. 16, p. И — n ie s. 375—397 lecz 388— 392; s. 17, p. 12 — n ie s. 183— 201 lecz 198—213; p. 13 — n ie z g a d z a się z u p e łn ie p o d o b n ie ja k s. 20, p. 15; s. 23, p. 22 — n ie s. 21 lecz 114; s. 29, p. 31 — n ie z g a d z a się z u p e łn ie , a u to r k a b y ć m o że s tre ś c iła u s tę p z in n e j k s ią ż k i F r o m m a ; s. 30, p. 32 — te ż się n ie z g a d z a . N o ta b e n e tr u d n o sz u k a ć z n a c z e n ia a n g ie ls k ie g o te r m i n u n a t i o
n a l c o n s c i o u s n e s s w tw ó rc z o ś c i M a rc a B l o c h a , ja k to c z y n i a u to r k a n a s. 31.
10 J. T o p o i s k i , M e t o d o lo g i c z n e k l a s y f i k a c j e ź r ó d e ł h is t o r y c z n y c h , [w :] P r o
334
S Ł A W O M IR G A W L A S , H IE R O N I M G R A L As u w a ją r o z w a ż a n ia m e to d y c z n e a u to r k i w d a ls z y c h p a r t ia c h k sią ż k i. Z a s ta n a w i a ją c się n a d r o lą b o h a te r ó w c h w a li o n a k s ią ż k ę T h o m a s a C a r ly le ’a (s. 117) n i e w s p o m in a ją c o s k r a jn y m in d y w id u a liz m ie jeg o u ję c ia . To w ła ś n ie w y b itn e j e d n o s tk i tw o rz ą h is to rię , a sp o łeczn e u z n a n ie m a w y n ik a ć z ich d o sk o n a ło śc i. P r z e d s ta w ie n ie p o g lą d ó w S te f a n a C z a r n o w s k i e g o (n ie S ta n is ła w a ja k w t e k ście) w te j s p r a w ie s p r o w a d z iło się do p o d a n ia n ie k tó r y c h p o d ty tu łó w p ie rw s z e g o ro z d z ia łu jeg o k s ią ż k i o św . P a t r y k u n , p rz y c z y m C h y n c z e w s k a -H e n n e l tw ie r d z i, że u czo n y te n „ z w ró c ił je d n a k u w a g ę , iż b o h a te r e m m o że z o sta ć u z n a n y ró w n ie ż c z ło w ie k ż y ją c y ” (s. 117) — co n ie m a o p a rc ia w p o w o ły w a n e j p r a c y i je s t sp rz e c z n e z o g ó ln y m to k ie m je j w y w o d ó w .
Z e s ta w ie n ie w y k o r z y s ta n y c h w p r a c y a r c h iw a lió w (s. 166— 167), a c z k o lw ie k n ie z b y t o b fite , z d a je się su g e ro w a ć p rz e p r o w a d z e n ie p rz e z a u to r k ę sz e ro k o z a k r o jo n e j k w e r e n d y w ro d z im y c h z a so b a c h o ra z w z b io r a c h B ib lio te k i P o ls k ie j w P a r y ż u i A rc h iv io d i S ta to w W e n e c ji. D o k ła d n ie js z e z a p o z n a n ie się z ty m w y k a z e m b u d z i je d n a k z d z iw ie n ie , ja k o że z n a c z n a część o w y ch ź ró d e ł p r z y s w o jo n a z o s ta ła n a u c e ju ż d a w n o w n ie r z a d k o p o w s z e c h n ie d o s tę p n y c h i u z n a n y c h e d y c ja c h (n ie k ie d y k ilk a k ro tn y c h ). P u b lik a c ji d o c z e k a ły się m ię d z y in n y m i: lis t m e tro p o lity H io b a B o re c k ie g o do k s ię c ia K rz y s z to fa R a d z iw iłła z 24 s ie r p n ia 1624, m o w a Iw a n a M ie le s z k i (p u b lik o w a n a p a r o k r o tn ie ) , t e s ta m e n t w o je w o d y k ijo w s k ie go A d a m a K is ie la , in s tr u k c j a s e jm ik u w is z n e ń s k ie g o z 15 lis to p a d a 1613 r . (w p r a cy b r a k d a ty d z ie n n e j), p r o te s ta c ja s z la c h ty p r a w o s ła w n e j z sy n o d u b rz e s k ie g o z 1596 r . 12. W y d a n ia d o c z e k a ł się r ó w n ie ż rz e k o m y lis t L w a S a p ie h y do N. N. z 4 m a r c a 1615 r. (s. 127— 128, 166), f a k ty c z n ie p is m o e k s p e d io w a n e z C z a rn o b y la do L w a p rz e z jeg o k r e w n ia k a Ł u k a s z a S a p ie h ę . P o p r a w n a a tr y b u c ja lis tu d o k o n a n a z o sta ła ju ż w 1926 r. p rz e z M ic h a ła A n t o n ó w a, je g o p ie rw s z e g o w y d a w c ę — w o p a rc iu o te n s a m rę k o p is B O Z n r 942, n a k tó r y p o w o łu je się C h y n - c z e w s k a -H e n n e l. P is m o to je s t z re s z tą d o s k o n a le z n a n e l i te r a tu r z e p r z e d m i o t u 15. 11 S. C z a r n o w s k i , K u l t b o h a t e r ó w i je g o s p o ł e c z n e p odłoż e. Ś w i ę t y P a t r y k b o h a te r n a r o d o w y I r la n d ii , [w :] t e n ż e , D zie ła t. IV , W a rs z a w a 1956, s .'1 4 . 15, 17, 24, 25, 31. -2 Zob. A r e h e o g r a f i c z e s k i j S b o r n i k d o k u m i e n t o w o t n o s ia s z c z y c h s i a к is to rii
S i e w i e r o z a p a d n o j R u s i t. V II, W iln o 1870, n r 55, s. 81— 83 (list B o reck ie g o ). R. O 1 1
m a n n, Adam . z B r u s i ł o w a K is i e l w o j e w o d a K i j o w s k i . K a r t k a z ż y c i a j e g o lat 1648— 1649, „ P rz e g lą d P o w s z e c h n y ” r. II I, 1886, t. X I, s. 355— 360 (te s ta m e n t K is ie la , te k s t n ie p e łn y — u z u p e łn ie n ia zob. J . T. L u b o m i r s k i , A d a m K is i e l w o j e w o d a k i j o w s k i , W a rs z a w a 1905, s. 22—23); L a u d a w i s z n e ń s k i e 1572— 1648, o p r. A. P r o c h a s k a , A G Z t. X X , L w ó w 1909, n r 95, s. 139 ( in s tr u k c ja z 15 lis to p a d a 1613); „ W ie s tn ik J u g o z a p a d n o j i Z a p a d n o j R o ssii” , г. I, K ijó w 1862 t. I, s. 91—97 (m o w a M ieleszk i); H. M a l e w s k a , L i s t y s t a r o p o l s k i e z e p o k i W a z ó w , W a rs z a w a 1959, s. 235—237 (j. w .). P a m f le t M ie le sz k i c ie s z y ł się z re s z tą d u ż ą p o p u la rn o śc ią ,, s tą d jeg o lic z n e w a r ia n t y rę k o p iś m ie n n e (por. J. T a z b i r , Z d z i e j ó w f a ł s z e r s t w
h i s t o r y c z n y c h w P o lsc e w p i e r w s z e j p o ło w i e X I X w., P H t. L V II, 1966), z. 4, s. 594_ L is t M elecego S m o try c k ie g o do C y ry la L u k a r y s a z d n ia 21 s ie r p n ia 1627 (w p r a cy s. 141— 142 bez d a ty ) w y d a n y z o sta ł d r u k ie m ju ż w 1629 r., ja k o d o d a te k u tw o r u „ P a r a e n e s is ” . A u to r k a z d a je so b ie w p r a w d z ie s p r a w ę , że w y k o r z y s ta n y p rz e z n ią w r ę k o p is ie te k s t p r o te s ta c ji s z la c h ty p r a w o s ła w n e j z 9 (19) p a ź d z ie r n ik a 1596 r. b y ł ju ż p a r o k r o tn ie w y d a w a n y (zob. s. 80, p. 12), n ie p rz e s z k o d z iło to je d n a k je j w p o m ie s z a n iu p r o te s ta c ji b rz e s k ie j, o b la to w a n e j w k s ię g a c h g ro d z k ic h w ło d z im ie r s k ic h 23 p a ź d z ie r n ik a 1596 r. i w k s ię g a c h tr y b u n a ls k i c h n o w o g ró d z k ic h 2 lis to p a d a 1596 r. — A r c h i w J u g o z a p a d n o j R o s s i i i z d a w a j e m y j K o m i s - s i e ju dla r o z b o ra d r i e w n i c h a k t ó w cz. I, t. I, K ie w 1859, s. 530— 531 (cyt. d a le j A JR ) z u c h w a łą p ra w o s ła w n e g o sy n o d u b rz e s k ie g o z d n ia 9 (19) p a ź d z ie r n ik a 1596 r., w p is a n ą r ó w n ie ż do k s ią g tr y b u n a ls k ic h 2 lis to p a d a 1596 r., a z n a n ą n a u c e z w y c ią g u z n ic h z d n ia 16 g r u d n i a 1596 r. — ta m ż e , s. 529— 530. 13 P o r. M. A n t o n ó w , Du^a p r z y c z y n k i d o d z i a ła l n o ś c i P io t r a K c n t i s z e w i c z a S a h a jd a c z n e g o , K H r. X L , 1926, s. 196— 199; zob. te ż K . T y s z k o w s к i, K o z a c z y z n a w w o j n a c h m o s k i e w s k i c h Z y g m u n t a I I I (1605— 1618), „ P rz e g lą d H is to ry c z -n o -W o js k o w y ” t. V III, 1935, z. 1, s. 16, p. 1.
O U K R A I Ń S K I E J Ś W IA D O M O Ś C I N A R O D O W E J X V II W IE K U
335
R ó w n ie ż a n a liz a in n y c h p o w o ły w a n y c h rę k o p is ó w p o z w a la k w e s tio n o w a ć d o k ła d n o ść k w e r e n d y . P o s tu la ty r e s p e k to w a n ia p r a w w y z n a w c ó w o b r z ą d k u w s c h o d n ie g o , s f o rm u ło w a n e p rz e z sz la c h tę w o je w ó d z tw a ru s k ie g o n a s e jm ik u 1613 r., c y to w a n e są w k sią ż c e w c a le n ie w o p a rc iu o in s tr u k c je p o s e ls k ie z W isz n i i H a lic z a , j a k o b y z a w a r te w rę k o p is ie B ib lio te k i K ó rn ic k ie j n r 325 (s. 87, 166), a le n a p o d s ta w ie p u n k tu „O R e lig ie y G r e c k ie j’” ze z n a jd u ją c e g o się ta m „ C o m p e n d iu m a rtic u łó w n a s e jm ik a c h p o w ia to w y c h w K o ro n ie n a m o w io n y c h у p o sło m n a S e y m W o ln y o b r a n y m z le c o n y c h in a n n o 1613”, o b la to w a n e g o w k s ię g a c h g ro d z k ic h w a r s z a w s k ic h u . A n a lo g ic z n ie , p u n k t „ P is a n ie r u s k ic h s p r a w ” c y to w a n y za r ę k o p is e m O s s o lin e u m n r 3566(11) ja k o f r a g m e n t in s tr u k c ji w is z n e ń s k ie j z 1632 r . (s. 61. 166) je s t w is to c ie u s tę p e m z „ E x o r b ita n tii n a c o n v o c a tie y p o d in t e r r e g n u m do w s z y s tk ic h w o ie w o d z tw p rz e z m a r s z a łk a p o se lsk ie g o do X ią g w a r s z a w s k ic h p o d a n y c h ” . I n s tr u k c je s e jm ik u k o n w o k a c y jn e g o w is z n e iis k ie g o z 1632 r. są z re s z tą w y d a n e d r u k ie m , a le p u n k t p o w y ż sz y w n ic h n ie w y s tę p u je , n a to m ia s t z k o n te k s tu w y n ik a je d n o z n a c z n ie , że rz e c z o n y f r a g m e n t m u s ia ł p o c h o d z ić z s e jm ik ó w s z la c h ty k ijo w s k ie j, w o ły ń s k ie j i b r a c ł a w s k i e j 1S. R z e k o m a o d p o w ie d ź K o z a k ó w n a lis t S ta n is ła w a S ie r a k o w s k ie g o , w y s ła n n ik a k ró le w s k ie g o z 1600 r. (s. 166) to w rz e c z y w is to ś c i p is m o s ta r s z y z n y z a p o ro s k ie j do k ró la z 1 lip c a 1600 r., b ę d ą c e o d p o w ie d z ią n a p r z e s ła n y im za p o ś r e d n ic tw e m S ie r a k o w s k ie g o k o m o r n ik a k r ó l e w sk ie g o , lis t Z y g m u n ta I I I z 28 m a ja 1600 r. N a w e t p o b ie ż n a le k t u r a p r z y to c z o n eg o w p r a c y r ę k o p is u n ie p o z o s ta w ia w t e j s p r a w ie c ie n ia w ą tp li w o ś c iie. T e n n ie p r o p o r c jo n a ln ie p o k a ź n y w s to s u n k u do s k ro m n e g o , bo lic z ą c e g o z a le d w ie 15 p o z y c ji, w y k a z u ź ró d e ł r ę k o p iś m ie n n y c h , r e j e s t r u c h y b ie ń i b łę d ó w zm u sza do p o d d a n ia w e r y f ik a c ji ró w n ie ż m a t e r i a łu z a c z e rp n ię te g o ze ź ró d e ł p u b li k o w a n y c h . J u ż w s tę p n e w y n ik i ta k ie g o p rz e g lą d u p rz e c h o d z ą o c z e k iw a n ia . W b re w o p in ii a u t o r k i lis t a t a m a n a Iw a n a P e tr a ż y c k ie g o n ie je s t a d r e s o w a n y „do j e d n eg o z s y n ó w O s tro g s k ie g o ” (s. 121), lecz do k s ię c ia D o m in ik a Z a s ła w s k ie g o . P is m o p o c h o d z i z 1632 r., zaś ró d p a n ó w n a O s tro g u w y g a s ł w lin ii m ę s k ie j ju ż w 1620 г., o c z y m C h y n c z e w s k a -H e n n e l ja k o a u to r k a b io g ra m ó w O s tro g s k ic h w P S B w ie d z ie ć p o w i n n a 17. N a d o m ia r złego opis b ib lio g r a fic z n y c y to w a n e g o lis tu (s. 65, p. 29) i p rz e d m o w y do B ib lii O s tr o g s k ie j (s. 123, p. 2 0 ),8. P rz y o k a z ji ro d z i do K o n s ta n te g o O s tro g s k ie g o (s. 84, p. 22), „ P a lin o d ii” Z a c h a r ia s z a P o p y s te ń s k ie g o (s. 94— 95, p. 53; 66, p. 33 — o b a o p isy w z a je m n ie się w y k lu c z a ją ), „ T e r a tu r g im ó w ” (s. 65, p. 29) i p rz e d m o w y do B ib liii O s tr o g s k ie j (s. 123, p. 2 0 ) 18. P r z y o k a z ji ro d z i się p y ta n ie — k tó r e z tr z e c h (sic! — s. 120, 168) w e r s j i ty t u łu u tw o r u M a rc in a P a s z k o w s k ie g o je s t p ra w d z iw a ? S p ro s to w a n ia w y m a g a in f o r m a c ja d o ty c z ą c a d o n a c ji H a ls z k i z H u le w ic z ó w Ł o z c z y n y , m a r s z a łk o w e j m o z y r s k ie j, z n a k o m ite j k t i - t o r k i k ijo w s k ie g o b r a c tw a B o g o ja w le ń sk ie g o , k tó r e j n a d a n ie — d w ó r z p la c e m lo k o w a n y p rz e z T e re s ę C h y n c z e w s k ą -H e n n e l n a P o d o lu — z o sta ło p o c z y n io n e n ie n a rz e c z m o n a s ty r u św . B azy leg o (s. 141), a le n a s ła w n y k la s z to r B o g o ja w le ń - s k i re g u ły b a z y lia ń s k ie j (w d o k u m e n c ie na m o n a s t y r z a ł o ż e n j a P a t r i a r s z e s k o g o o b s z -»« M ik r. B N n r 2632, f. 82. 15 M ik r. B N n r 9311, f. 41— 42v; p o r. A G iZ t. X X . n r 175, s. 317— 322. i» M ik r. B N n r 12611/1, f. 391v— 392v. 17 A JR cz. II I, t. 1, K ije w 1863. s. 328—329; p o r. T. C h y n c z e w s k a - H e n n e l , O s tr o g s k i J a n u s z , P S B t. X X IV . 1979, s. 480— 486; t e j ż e , O s tr o g s k i K o n s t a n t y n W a s y l , ta m ż e , s. 489—495.
18 W in n o b y ć: A k t y otnos iasz czyjas ba к is to rii J u ż n o j i Z a p a d n o j R o s s i i t. II, S. P e te r b u r g 1865, s. 216—217 (list Iw a n a WTis z e ń sk ie g o ); P a m i a t n i k i p o l e m i c z e s k o j
l i t i e r a t u r y w Z a p a d n o j R u si t. I („ R u s s k a ja I s to r ic z e s k a ja B ib lio tie k a ” t. IV),
S. P e te r b u r g 1878, s. 313— 1200 (P a lm o d ia ); A JR , cz. I, t. II I , K ije w 1914, s. 45— 58 (w stę p do B ib lii O s tr o g s k is j); ta m ż e , s. 473— 503 (T e r a t u r g i m a , fr a g m e n ty ).
336
S Ł A W O M IR G A W L A S , H IE R O N IM G R A L Acze g o żicija po w e l i k o m W a s i l i j u ), z aś p r z e d m io t d a r o w iz n y z n a jd o w a ł się n a
P a d o le , tj. w je d n e j z d z ie ln ic K ijo w a (w o m i e s t i e K i j e w i e ) >s.
P o w a ż n e m ie js c e w b a z ie ź ró d ło w e j p ra c y z a jm u je l i t e r a t u r a p o le m ic z n a , n ie s te ty m n o g o ść b łę d ó w p o p e łn io n y c h p rz y o k a z ji je j w y k o r z y s ta n ia p rz e w y ż s z a w sz y stk o co d o ty c h c z a s z o sta ło u k a z a n e . A u to r k a z u p e łn ie n ie u ś w ia d a m ia so b ie, że p o s ia d a ją c y w je j te k ś c ie o so b n e b y ty p o le m iś c i: W a sy l S u r a s k i (s. 78), W a s y l z O s tro g a (s. 77) a z a p e w n e i k le r y k o s tro g s k i (s. 79, p. 10) to je d n a i ta s a m a o so b a. A n a lo g ic z n ie b łę d n e je s t ro z d z ie ln e tr a k to w a n ie tw ó rc z o ś c i H e ry s y m a S m o try c k ie g o (s. 123) i H e rs y m a D a n iło w ir z a (s. 67, 123) — c h o d z i tu o w y k ła d o w c ę A k a d e m ii O s tr o g s k ie j i o jc a w y b itn e g o p o le m is ty M eleceg o , H e ra s y m a D a n iło w ic z a S m o tr y c k ie g o P o p u la r n y t r a k t a t d y z u n ic k i n o s ił t y t u ł „ P e r e s to r o h a ” (P rz e stro g a ), p o d czas g d y a u to r k a u p a r c ie la n s u je e g z o ty c z n ą zgoła w e r s ję „ P e r e s ty h o r a ” (s. 55, 70, 82). P o d o b n ie d z ie ło A ta n a z e g o K a ln o fo y s k ie g o n o siło z a p o ż y c z o n y z g r e k i ty t u ł ,,T e r a tu r g im a ” (C u d a), a n ie ja k w te k ś c ie „ T e r a to r u g im a ” (s. 65, 103). L a to p is h u s ty ń s k i o b e jm u ją c y l a t a 842— 1597 (te k s t c h r o n o g r a f ic z n y p o p rz e d z a w s tę p o p o c h o d z e n iu S ło w ia n ) w e d łu g p o w s z e c h n ie a k c e p to w a n e g o s ta n o w is k a E. J e r s z o - w a w y s z e d ł sp o d p ió r a a r c h im a n d r y ty p ie c z a rs k ie g o Z a c h a r ia s z a K o p y s te ń s k ie g o i p o w s ta ł w la ta c h 1626— 1627. Z teg o w z g lę d u o p in ia a u to r k i o n im : „ p is a n y od r o k u 1512 do 1648” (s. 64— 65) w y n ik a z p o m ie s z a n ia tzw . II r e d a k c j i la to p is u h u s ty ń s k ie g o , s p o r z ą d z o n e j p rz e z m n ic h a M ic h a ła Ł o sic k ie g o , z k o n ty n u u ją c ą go tzw . k r o n ik ą k la s z to r u h u s ty ń s k ie g o („ L e to p isie c o p ie r w o m z a c z a tii i s o z d a n ii s w ia ty ja o b itie li m o n a s ty r i a G u sty ń s k o g o ” ), t r a k tu j ą c ą o la ta c h 1600— 1648. W y n ik a s tą d je d z n o z n a c z n ie , że C h y n c z e w s k a -H e n n e l n ie ty lk o n ie z n a p o d s ta w o w e j li t e r a t u r y d o ty c z ą c e j t a k w y so k o p rz e z s ie b ie o c e n ia n e j u k r a i ń s k ie j c h r o n o g r a f ii (p o tw ie rd z a to p o m in ię c ie p r a c E. A p a n o w i c z , I. M i s z k i i e d y c ji O. B e w - z o), a le n rw n ie ż , że n ie z e tk n ę ła się z la to p is a m i b e z p o ś r e d n io 21.
W z m ia n k o w a n ą w y ż e j m o w ę M ie le sz k i a u to r k a w ią ż e z o so b ą I w a n a I w a n o - w icza, ty tu ło w a n e g o w p ra c y n ie k o n s e k w e tn ie k a s z te la n e m s m o le ń s k im (s. 71, p. 45) lu b m ś c is ła w s k im (s. 70), m o ż liw e je d n a k , że c h o d z i tu o jeg o o jc a Iw a n a D a n iło w ic z a M ieleszk ę , m a r s z a łk a s ło n im sk ie g o 22. U k r y w a ją c y się po d p s e u d o n im e m K rz y s z to f F il a le t a u to r „ A p o k ris is ” to o c z y w iśc ie M a r c in B ro n ie w s k i, a n ie ja k m y ln ie p o d a je a u to r k a K rz y s z to f B ro ń s k i (s. 124). N a to m ia s t a n o n im o w y w t e k ście p r a c y o p o n e n t F il a le t a i z a ra z e m a u to r „ A n tir h e s is ” (s. 81 b łę d n ie „ A n tir i- sis” ) to n a jp r a w d o p o d o b n ie j P io tr A r k u d iu s d z ia ła ją c y z in s p ir a c ji ja k ró w n ie ż p rz y c z y n n y m u d z ia le s a m e g o H ip a c e g o P o c ie ja D zieło p o le m ic z n e Z a c h a r ia s z a 19 S. G o ł u b i e w , Is to r i a k i e w s k o j d u c h o w n o j akdem ii., w y p . 1, P e r io d d o m o - g il ą n s k i j, K ije w 1888, P r il o ż e n i ja , n r 2, s. 5— 10. 20 Zob. U k r a i n ś k y p y ś m e n n y k y . B io - b i b l i o g r a f i c z y j s ł o w n y k t. I. D a w n i a U k r a iń s k a l i t e r a t u r a ( X I — X V I I I st.), K y iw 1960, s. 434, 544, 558. 21 E. J e r s z o w , K o l y г c h to n a p i s a w h u s t y n ś k y j l i t o p y s?, „ Z a p y s k y N a u k o - w o h o T o w a r y s tw a im . T. S z e w c z e n k a ” t. C, 1930, s. 205—211; E. M. A p a n o w i c z , R u k o p i s n a j a s w i e t s k a j a k n i g a X V I I I w. n a U k r a in i e . I s t o r i c z e s k i j e s b o ï n i k i , K ije w 1983, s. 66— 77; D. I. M y s z k o , H u ś t y n ś k y j l i t o p y s j a k i s t o r y c z n г dże r e lo , „ U k r a in - ś k y j I s to r y c z n y j Ż u r n a ł ” 1971, n r 4, s. 69— 73; O. A. B e w z o, L w i w s k y j l i to p y s i O s t r o ź k y j ly t o p y s e ć , K y iw 1970. 22 T. W a s i l e w s k i , M i e l e s z k o J a n Eliasz, P S B t. X X , 1975, s. 769—770. Iw a n M ieleszk o w rz e c z y w is to ś c i d z ie rż y ł k o le jn o k a s z te la n ie : m ś c is ła w s k ą (1603— 1610), b rz e s k o -lite w s k ą (І610— 1615) i sm o le ń s k ą (1615— 1623), a le — ja k w id a ć — po w s z y s tk ie te g o d n o śc i s ią g n ą ł po 1589 r., k ie d y m o w a ta m ia ła b y ć rz e k o m o w y gło szo n a, p o r. J . W o l f f , S e n a t o r o w i e i d y g n i t a r z e W i e l k i ? g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o .1386— 1795, K r a k ó w 1895, s. 99, 115, 131. 23 O B ro n ie w s k im zob. B ib l io g r a f ia L i t e r a t u r y P o ls k i e j. „ N o w y K o r b u t ”. P i ś m i e n n i c t w o s t a r o p o l s k i e t. II,' T W arszaw a 1964, s. 47— 49. W s k a z a n y b łą d je s t p o w tó r k ą w c z e ś n ie js z e j o m y łk i a u to r k i w b io g r a f ii K o n s ta n t y n a O stro g sk ig e o , P S B t. X X IV , 1979, s. 493. O „ A n tir h e s is ” zob. J. D z i ę g i e l e w s k i , P o c ie j A d a m , P S B t. X X V II, 1982, s. 31.
O U K R A I Ń S K I E J Ś W IA D O M O Ś C I N A R O D O W E J X V II W IE K U
337
K o p y s te ń s k ie g o n o siło p ie r w o tn ie t y t u ł n ie c o o d m ie n n y od u m iesz c z o n e g o w t e k ście (s. 94), a m ia n o w ic ie : „ K n ig a o p r a w d iw o j je d n o s ti p ra w o s ła w n y c h c h r i s tj a n c e r k w i w o s to c z n o j” ^4. N a le ż y p rz y ty m w ą tp ić , a b y a u to r k a do z a b y tk ó w l i t e r a t u r y p o le m ic z n e j d o t a r ł a o so b iście, s k o r o w p r a c y z d a r z a ją się ta k n ie p r a w d o p o d o b n e b łę d y , ja k p rz y p is y w a n ie a u to r s tw a „ A n tig r a f u ” M eleceg o S m o try c k ie g o — K o p y s te ń s k ie m u (s. 121), k tó r y n ig d y p o e z ją się n ie p a r a ł. A u to rs tw o „ L ith o s u ” a c z k o lw ie k n ie w ą tp liw ie p o w s ta łe g o w k rę g u P io t r a M o h y ły w c ią ż p o z o s ta je k w e s tią o tw a r tą , co u szło u w a d z e a u to r k i b ez z a s trz e ż e ń p r z y p is u ją c e j go tw ó rc y A k a d e m ii K i jo w s k ie j (s. 111). L e k t u r a o b s z e r n y c h c y ta tó w li te r a c k ic h u m ie sz c z o n y c h w te k ś c ie r o z p r a w y (s. 123, 126— 131) z m u s z a do w y s u n ię c ia z a s trz e ż e ń z a ró w n o p o d a d re s e m s to p n ia p rz y s w o je n ia so b ie p rz e z T e re s ę C h y n c z e w s k ą -H e n n e l z a sa d t r a n s l i t e r a c j i i t r a n s k r y p c ji ja k te ż co do z ro z u m ie n ia p r z y ta c z a n y c h te k s tó w . W y s ta rc z a p o ró w n a ć n a s tę p u ją c e f r a g m e n ty : . W l a d i m i e r bo s w o i n a r a d ’ k r e s z c z ę n i j e m ’ p r o s w i e t i l K o n s t a n t i n ż e b o g o r o z u m i j a p i s a n i e m o s i o i e t i l , ---J a r o s ł a w z i d a n i e m , c e r k o w n y m K i j e w ’ i C z e r n i g o w ’ u k r a s i, K o n s t a n t i n ż e j e d i n ý c e r k o w ’ p i s a n i e m (o zdobił) (s. 123). W in n o z aś b y ć: W l a d i m i e r bo s w o i n a r ó d k r e s z c z e n i j e m p r o s w i e t i l K o n s t a n t i n ż e b l a h o r a z u m i j a p i s a n i j e m o s w i e t i l J e r o s l a w z i d a n i e m c e r k o w n y m K i j e w i C z a r n i h o w u k r a s i, K o n s t a n t i n ż e j e d i n ú s o b o r n u j u c e r k o w p i s a n i e m w o z w y s i A d a le j: N i e r y c h ł o d r u g i j t a k i j p o w s t a n i e t Z a m o j s k i j s to b y i m i e l ’ t a k ’ p i o r o m i p r i d a t i i w o j s k i (s. 131). W inno być: N i e r y c h ł o d r u h i j t a k i j p o w s t a n i e t Z a m o j s k i j S z t o b y u m i e l r i a d y t i t a k piórom, i w o j s k i 23. W s u m ie n a s. 123— 131 z n a jd u je się p o n a d 50 is to tn y c h b łę d ó w tr a n s k r y p c y j - n y c h i o p u sz c z e ń . W je d n y m ty lk o w ie r s z u o k o lic z n o śc io w y m n a in tr o n iz a c ję 24 W. Z a w i t n i e w i с z, P a li n o d ia Z a c h a r i i K o p y s t e n s k a g o i je j a m i e s t o w is- torii z a p a d n o - r u s s k o j p o l e m i k i X V I i X V I I w ., W a rs z a w a 1883, s. 286— 287; por. I. B u d o w n i c , S ł o w a r r u s s k o j , u k r a i n s k o j , b ie ł o r u s s k o j p i s m i e n n a s t i i l i t e r a t u r y d o X V I I I w i e k a , M o s k w a 1962, s. 137. U tw ó r te n , d o ty c h c z a s n ie p u b lik o w a n y , z n a n y je s t n a u c e z je d y n e g o b o d a j, b a rd z o p ó źn eg o rę k o p is u (p rz e c h o w a n e g o w s p u ś c iz n ie h r . S. U w a ro w a ), sk żo n e g o p o n a d to lic z n y m i b łę d a m i z a w in io n y m i p rz e z k o p is tę , n ie p o s ia d a ją c e g o o d p o w ie d n ic h k w a lif ik a c ji z a ró w n o p o d te o lo g ic z n y m , ja k te ż i ję z y k o w y m w z g lę d e m (por. W. Z a w i t n i e w i с z, op. cit., s. 286—287). T ru d n o w t e j s y tu a c ji w n io s k o w a ć o jeg o z a w a r to ś c i i z a się g u , n a to m ia s t u w a d z e a u to r k i w a r to p o le c ić in n y p o le m ic z n y t r a k t a t K o p y s te ń s k ie g o : K n i g a o w i e r i e j e - d i n o j s w i a t o j so b o r n o j a p o s t o l s k o j c e r k w i e (zob. A JR cz. I, t. V III, s. 180 n n .; p o r. U k r a i n ś k y p y ś m e n n y k y t. I, s. 377). 25 P o r. U k r a i ń s k a p o e z i ja ( k i n ie c X V I — p o c z a t o k X V I I st.), u p o ria d n y k y W . P. K o ł o s o w a , W. I. K r e k o t e ń , K y iw 1978, s. 64— 65, 331. W w y k o r z y s ta n e j p rz e z a u to r k ę a r c h a ic z n e j e d y c ji w c y ta c ie p ie r w s z y m f i g u r u je b łę d n ie : „ b o g o ro z u m ija ” z a m ia s t „ b ła h o r o z u m ija ” i „ w o z y s k a ” z a m ia s t „ w o z w y si” , zob. A J R cz. I, t. V III, s. 58 (w p r a c y s. 123 m y ln ie t. V II).338
S Ł A W O M IR G A W L A S , H I E R O N IM G R A L Am e tro p o lity P io tr a M o h y ły (s. 126— 127) je s t ic h 19 м. J a k w id a ć z c y ta tó w , n ie b r a k p rz e k r ę c e ń w y p a c z a ją c y c h ich w y m o w ę , a n ie r z a d k o p o z b a w ia ją c y c h se n s u , ja k m a to m ie js c e w e f r a g m e n c ie p ie rw s z y m , g d z ie c z a s o w n ik u k r a s i (ozdobił) o d n o si się ty lk o do J a r o s ła w a M ą d re g o , n a to m ia s t K o n s ta n t y n O s tro g s k i m i a ł k a te d r ę k ijo w s k ą w y w y ż sz y ć (o p u szczo n e w o z w y s i ) . Z a b łę d y te g o ty p u w in ę p o n o sić m oże w y łą c z n ie a u to r . O n ie w y s ta r c z a ją c e j z n a jo m o śc i z a ró w n o ję z y k a s ta r o u k r a iń s k ie g o ja k i w s p ó ł cz e sn e g o u k ra iń s k ie g o ś w ia d c z ą liczn e o m y łk i t r a n s l i t e r a c j i . A u to r k a n p . b łę d n ie s to s u je z n a k ja k o je d y n y e k w iw a le n t w s z y s tk ic h je r ó w (ь, ъ ) n ie z a le ż n ie od ich r z e c z y w is te j w a r to ś c i fo n e ty c z n e j i p o ło ż o n ia w z g lę d e m a k c e n tu . N ie w o ln ic z o n a to m ia s t s t a r a się k a ż d y z n a k teg o ty p u o d w z o ro w a ć w c y ta c ie , n ie z d a ją c so b ie s p r a w y z o so b liw o śc i p is o w n i u k r a iń s k ie j, k tó r a p o z w a la c zęsto je o p u szczać d la p o tr z e b tr a n s lite r a c ji. U ż y w a n ie ja k o ró w n o w a r to ś c i s e m a n ty c z n e j u k r a iń s k ie g o p o ję c ia o b j e d n u w a l n y j d u c h („ d u c h je d n o c z ą c y ”, e w e n tu a ln ie ,.d u ch je d n o ś c i”) d z iw o lą g a „d u c h z je d n o c z o n y ” (s. 43) r ó w n ie ż n ie ś w ia d c z y o k o m p e te n c ji ję z y k o w e j. N o ta b e n e u szło u w a d z e a u to r k i, iż o b j e d n u w a l n y j d u c h f u n k c jo n u je w h is to r io g r a f ii u k r a iń s k ie j w s e n s ie p e jo r a ty w n y m ja k o z a r z u t pod a d re s e m z w o le n n ik ó w w s p ó łp r a c y u k r a i ń s k o - r o s y js k ie j (tzw . m a ło ro s y js tw o ). W śró d ta k ic h u s te r e k n ie r o b i ju ż w ra ż e n ia p r z y ta c z a n ie w c u d z y s ło w ie (a w ię c p o z o rn ie d o sło w n ie ) fr a g m e n tó w ź ró d e ł b ą d ź m o cn o o c e n z u ro w a n y c h p rz e z a u to r k ę , b ą d ź w rę c z c d n o w a p rz e z n ią n a p is a n y c h , ja k n p . in s tr u k c j a n a s e jm 1632 r. (s. 6 1 )27 lu b fr a g m e n t z „ L ith o s u ” (s. 111)“ . T e n o s t a tn i u k a z u je n ie r z e te ln o ś ć w s to s u n k u do m a te r i i ź ró d ło w e j. P rz y to c z o n y w te k ś c ie p a s s u s „ s ta r o ż y tn ą s z la c h e c k ą k r w ie R u s in a ty tu ło w a ć się n ie w s ty d a ” w c a le n ie je s t in w e k ty w ą a d r e s o w a n ą do K a s - ja n a S a k o w ic z a , o d s tę p c y o rto d o k s ji (s. 111), a le p o c h o d z i z d e d y k a c ji p o św ię c o n e j „ sta te c z n e m u s y n o w i c e r k w ie ś w ię te j” p o d s to le m u k ijo w s k ie m u M a k s y m ilia n o w i B r z o z o w s k ie m u 29, g o rliw e m u w y z n a w c y r e lig ii p r a w o s ła w n e j i s ta n o w i w y r a z u z n a n ia d la je g o p o s ta w y . U w a g i p o św ię c o n e s t r o n ie ź ró d ło w e j r o z p r a w y tr z e b a z a m k n ą ć je d n y m jeszcze sp o s trz e ż e n ie m : a u to r k a w ie lo k r o tn ie w y k o r z y s tu je a r c h a ic z n e , n ie je d n o k r o tn ie b a rd z o złe e d y c je ź ró d ło w e ig n o r u ją c w y d a n ia n o w sz e i p o p ra w n ie js z e " . P rz e c h o d z ą c do w y k o r z y s ta n e j w p ra c y l i t e r a t u r y p rz e d m io tu n a le ż y w id z ie ć n ie p o k o ją c y s y m p to m ju ż w p o w ie rz c h o w n y m u s to s u n k o w a n iu się p rz e z C h y n - c z e w s k ą -H e n n e l do k a p ita ln e g o d o ro b k u M ic h a ła H r u s z e w s k i e g o , a szczeg ó l n ie IX i X to m u je g o m o n u m e n ta ln e j „ I s to r ii U k r a in y - R u s y ” , W p ra c y p o z n a je m y go r a c z e j p rz e z n ie z b y t u d a n e p r o d u k ty je g o n a s tę p c ó w i e p ig o n ó w w r o d z a ju I. K r y p j a k i e w i c z a . Z d z iw ie n ie ró w n ie ż b u d z i p o m in ię c ie części d o ro b k u h is t o r io g r a f ii r a d z ie c k e j — w y s ta r c z y w s p o m n ie ć o to c z ą c e j się w la ta c h 1965— 1966 n a ła m a c h „ U k ra iń s k o h o Is to ry c z n o h o Ż u r n a łu ” d y s k u s ji z u d z ia łe m I. B o j k o , E. A p a n o w i c z i I. K r y p ja k ie w ic z a , a p o ś w ię c o n e j w ła ś n ie k w e s tii ś w ia d o
28 P o r. S. G o ł u b i e w , K i e w s k i j m e t r o p o l i t P i e t r M o g iła i je g o s p o d w i ż n i k i t. I, K y iw 1883, s. 550.
27 B O ss, rk p s 3566/11, f. 42.
28 „ P ro ro c tw o zbś tw o je ” — p is a ł a u to r „ L ith o s u ” — o u p a d k u R u si, p rę d z e j się n a tw o ją g ło w ę o b ró c i, n iż e li n a r ó d p r a w o w ie r n y R u s k i” — A J R cz. I, t. IX , K ije w 1893, s. 379. 29 T am że, s. 1—2. 30 O p ró cz w s p o m n ia n e g o w p rz y p . 23 a k a d e m ic k ie g o w y d a n ia p o e z ji u k r a i ń s k ie j n a le ż y p o le c ić u w a d z e a u to r k i m ię d z y in n y m i: I w a n W j s z e n ś k y i , T w o r y , w s tu p n a , s t a t t j a i u p o r ia d k i, I. ' Í . J e r o m i n , K y iw 1959; P u t i e s z e s t w i j e a n t i o c h i j - s k o g o p a tr i a r c h a M a k a r i j a w R o s s i ju w p o ł o w i n i e X V I I w . w y p . 1—5, M o sk w a 1896— 1900 (e d y c ja z n a c z n ie le p sz a od p o s ia d a ją c e g o o b e c n ie w y łą c z n ie w a rto ś ć b ib lio f ils k ą w y d a n ia lo n d y ń s k ie g o z 1828 r.).
O U K R A I Ń S K I E J Ś W IA D O M O Ś C I N A R O D O W E J X V I I W IE K U
339
m o ści u k r a i ń s k ie j w X V II w . S1. P r z e m ilc z e n iu te j części d o ro b k u h is to r io g r a f ii to w a rz y s z y b a rd z o s z e r o k ie u w z g lę d n ie n ie s ta n o w is k W. L i p i ń s k i e g o i I. K r y p ja k ie w ic z a , a ta k ż e p rz e d s ta w ic ie li u k r a i ń s k ic h k rę g ó w e m ig ra c y jn y c h . P r a c e L ip iń s k ie g o p is a n e w o k re ś lo n y m m o m e n c ie h is to ry c z n y m i z w y r a ź n ie n a k re ś lo n y m c e le m p o lity c z n y m n ie są w o ln e od te n d e n c y jn o ś c i i m a ło o d p o w ia d a ją w y m o g o m w s p ó łc z e s n e j n a u k i. N ie m n ie j, m im o w c z e ś n ie js z e j m e tr y k i, w y w o d y L ip iń s k ie g o są z n a c z n ie b a r d z ie j w ia r y g o d n e n iż tw ó rc z o ś ć K r y p ja k ie w ic z a . D o ro b e k te g o o s ta tn ie g o n ie s ta n o w i z re s z tą ta k je d n o r o d n e j m a te r ii, ja k m o ż n a by w n o sić z w y ło ż o n y c h w te k ś c ie p ra c y jeg o p o g lą d ó w (s. 41, 134). A u to r te n , w y
s tę p u ją c y ta k ż e p o d p s e u d o n im e m Iw a n C h o łm s k ij, co n a jm n ie j t r z y k r o tn i e (tj. ja k o o b y w a te l p o ls k i w o k re s ie II R z e c z y p o sp o lite j, ja k o p o d d a n y I I I R z e sz y i w re s z c ie ja k o o b y w a te l ra d z ie c k i) w y k ła d a ł sz e ro k o s w o je r a c je , d o k o n u ją c k a ż d o ra z o w o to ta ln e j r e w iz ji g ło sz o n y c h u p rz e d n io p o g lą d ó w , n ie p r z y d a tn y c h w jeg o n o w y m p o lity c z n y m w c ie le n iu . W d z ia ła ln o ś c i te g o ty p u d o sz e d ł do n ie la d a p e r fe k c ji, s k o ro n ie m a l ró w n o c z e ś n ie p o tr a f ił z a p re z e n to w a ć d w a d ia m e tr a ln i e ro z b ie ż n e s ta n o w is k a w ty c h sa m y c h k w e s tia c h : m ia n o w ic ie ja k o a u to r w y d a n e j n a e m ig ra c ji i p od p s e u d o n im e m ,.Is to rii U k r a in y ” (1949) i o p a tr z o n e j w ła s n y m n a z w is k ie m p o k a ź n y c h r o z m ia r ó w r o z p r a w y „ B o h d a n C h m e ln y ć k y j” (K y iw 1954).
W śró d in n y c h a u to r y te tó w d a rz o n y c h p rz e z a u to r k ę sz c zeg ó ln ą a te n c ją n a p ie rw s z e m ie js c e w y s u w a ją się h is to ry c y u k r a iń s c y : O. P r i t s a k , F. S y s y n i P. I s a j i w . P ie r w s z y z n ic h to bez w ą tp ie n ia u c z o n y ś w ia to w e g o f o r m a tu a le — b a g a te la — s p e c ja lis ta w d z ie d z in ie a łta jo lo g ii. N a le ż y w ię c z p e w n y m d y s t a n se m o d n o sić się do jeg o n ie z b y t z re s z tą c z ę s ty c h i n o sz ą c y c h p o p u la r y z a to r s k i c h a r a k t e r w y c ie c z e k n a o b s z a r h is to r ii n o w o ż y tn e j. S y s y n n a le ż y do g ro n a m ło d szy ch u c z o n y c h H a r v a r d U k r a in ia n R e s e a rc h I n s tit u te . J e g o d o ro b e k w c h w ili p o w s ta w a n ia o m a w ia n e j p r a c y o g ra n ic z a ł się do 2— 3 a r ty k u łó w , m ó g ł się j e d n a k s ta ć d o g o d n y m p u n k te m w y jś c ia d a ls z y c h b a d a ń 32. N a o so b n e p o tr a k to w a n ie z a s łu g u je tw ó rc z o ś ć Is a jiw a , s p r o w a d z a ją c a się z re s z tą do je d n e j ty lk o p o z y c ji33. Z e n tu z ja s ty c z n ą o c e n ą te g o d z ie ła d o k o n a n ą p rz e z C h y n c z e w s k ą -H e n n e l n ie sp o sób się zgodzić. Piraca t a p o s łu g u je się b a ła m u tn y m i „ r e k o n s tr u k c ja m i” n ie z a is t- n ia iy c h w y d a r z e ń , a n a d o d a te k n a c e c h o w a n a je s t g łę b o k im sz o w in iz m e m . I s a jiw ig n o r u je p r a w ie c a ły d o ro b e k h is to r io g r a f ii tr a k t u j ą c e j o p a ń s tw ie k ijo w s k im i h a lic k o -w o ły ń s k im , o ile n ie w y sz e d ł on sp o d p ió r a u k r a iń s k ic h e m ig ra n tó w . W b re w o c z y w is ty m ś w ia d e c tw o m ź ró d e ł ro z ta c z a on p rz e d c z y te ln ik ie m w iz ję s p is k u n ie m a l c a łe g o śre d n io w ie c z n e g o ś w ia ta z B iz a n c ju m n a czele, P o ls k ą i k o c z o w n ik a m i p rz e c iw R u s i (c z y ta j U k ra in ie ), s t a r a ją c się je d n o c z e ś n ie w y k a z a ć rz e k o m ą s ta ro ż y tn o ś ć z w ią z k ó w U k r a in y ze S to lic ą A p o sto lsk ą . K s ią ż k a r o i się od p s e u d o f a k tó w , k tó r y m i Is a jiw u s iłu je u d o w o d n ić s w o je o b se s je : a to d o w o d z i k o r o n a c ji W ło d z im ie rz a W ie lk ie g o i I z a s ła w a - D y m itr a , a to k a ż e K a z im ie rz o w i
31 E. M. A p a n o w у с z, N a c i o n a l n o - w y z w o l n i w i j n y w e p o c h u feodaliz m u,, ..U k ra in ś k y j Is to r y c z n y j Ż u r n a ł” 1965, n r 12, s. 29— 38; I. P. K r y p j a k i e w i c z , Do p y t a n n j a p r o n acio v/aln u s a m o s w i d o m i s ť u k r a i n ś k o h o n a r o d u w k t n c i X V I — w p o c z ą t k u X V I I st., ta m ż e . 1966, n r 2, s. 82— 84; I. D. B o j k o , S z c z e r a z p ro c h a r a k t e r n a c i o n a l n o - w y z w o l n y c h w o j e n w e p o c h u f e o d a l i z m u , ta m ż e , s. 84—87. 3S W r e c e n z o w a n e j p ra c y w y k o rz y s ta n o : F. S y s y n , A d a m K y s i l a n d t h e S y n o d s o f 1629; A n A t t e m p t o f O r t h o d o x - U n i a t e A c c o m o d a t i ö n i n th e R e i g n o f S i g i s m u n d I I I , „ H a r v a r d U k r a in i a n S tu d ie s ” (cyt. d a le j: H U S) t. I l l — IV , 1979— 1980, p. II, s. 826— 842; t e n ż e , S t o s u n k i u k r a i ń s k o - p o l s k i e w X V I I w i e k u . R o la ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j i k o n f l i k t u n a r o d o w o ś c i o w e g o w p o w s t a n i u C h m i e l n i c k i e g o ,
„ O d ro d z e n ie i R e f o r m a c ja w P o ls c e ” t. X X V III, 1982, s. 67—92; w y d a je się, że is to t n ie js z e z p u n k tu w id z e n ia te m a tu są p r a c e te g o a u to r a w y m ie n io n e w p rz y p . 64 i 66.
33 P . I s a j i w , P r y c z y n y u p a d k u u k r a i n ś k o j d e r ż a w y w k n j a z i i k o z a c k i
340
S Ł A W O M IR G A W L A S , H IE R O N IM G R A L AW ie lk ie m u d o p u śc ić się m o r d u n a B o le sła w ie — J e r z y m T ro jd e n o w ic z u , a o s t a t n im R o m a n o w ic z c m A n d rz e jo w i i L w u g in ą ć w w a lc e z T a ta r a m i ( z a m ia s t z L i tw ą ). Z g o n y Ig o r a i O le g a , w b r e w r z e te ln e m u ś w ia d e c tw u „ P o w ie śc i d o ro c z n e j” tłu m a c z y a u t o r in s p ir a c j ą d y p lo m a c ji b iz a n ty ń s k ie j, k tó r e j a g e n te m m ia łb y by ć s ły n n y w o je w o d a S w e n a ld — b ą d ź co b ą d ź b lis k i w s p ó łp r a c o w n ik O lg i i w y c h o w a w c a Ś w ia to s ła w a Ig o ro w ic a , o k ry ty c h w a łą w a lk R u s i z J a n e m T z im isk e s e m (czyli z B iz a n c ju m ) o p a n o w a n ie n a d B u ł g a r i ą u . O p ie ra n ie się n a t a k w y b ió rc z o p o tr a k to w a n e j li te r a t u r z e p rz e d m io tu w p o łą c z e n iu z le d w ie p o b ie ż n ą le k t u r ą p r z y p a d k o w o z e s ta w io n e j b a z y ź ró d ło w e j i n i e z n a jo m o ś c ią p r a c d o ty c z ą c y c h e p o k i p rz y n io s ło o p ła k a n e e fe k ty w p o s ta c i o g ro m n e j liczb y b łę d ó w m e r y to r y c z n y c h d y s k r e d y tu ją c y c h k o m p e te n c je a u to r k i. P o n i żej p r z e d s ta w io n y r e j e s t r o m y łe k lu b co n a jm n ie j u p ro s z c z e ń je s t d a le k i od w y c z e rp a n ia .
L e k tu r a p a r t ii p o św ię c o n y c h r o li w sp ó ln o ty ję z y k o w e j (s. 56— 57) w s k a z u je n a n ie r o z ró ż n ia n ie p rz e z a u to r k ę p o ję ć „ ję z y k r u s k i ”, „ ję z y k s t a r o u k r a i ń s k i” i „ ję z y k s ta r o - c e r k ie w n o - s ło w ia ń s k i” . „ Ś la d y ję z y k a r u s k ie g o ” n ie m o g ły s ię p o ja w ić d o p ie ro „w X I I i X I I I - w ie c z n y c h te k s ta c h c e r k ie w n o - s ło w ia ń s k ic h p o w s ta ły c h n a o b sz a rz e p a ń s w ta h a li;k o - w o ły ń s k ie g o ” ju ż c h o ć b y d la te g o , ż e p a ń s tw o to p o w s ta ło n a jw c z e ś n ie j w 1198 r. P r z y o k a z ji ro d z i się p o d s ta w o w e p y ta n ie o ję z y k w ja k im b y ła p is a n a l i t e r a t u r a R u s i X I —X II w . W e d łu g z n a w c ó w p rz e d m io tu ję z y k ów w o d ró ż n ie n iu od s ta r o - c e r k ie w n o - s ło w ia ń s k ie g o n a z y w a ć m o ż n a p r a r u s k im (W ła d y s ła w K u r a s z k i e w i с z), b ą d ź p r z y n a jm n ie j r u s k ą r e d a k c j ą ję z y k a sos (L e sz e k M o s z y ń s k i ) 35. Z r e s z tą je ż e li p o w a ż n ie tr a k to w a ć n a k r e ś lo n y p rz e z a u to r k ę z a się g te r y to r i a ln y o w eg o ję z y k a (s. 57), to ja k im ję z y k ie m p o s łu g iw a ła się R u ś B ia ła , C z a rn a i Z a le s k a w X I I I —X V w .? J a k im ję z y k ie m m ó w io n o w ó w c z a s w N o w o g ro d z ie W ie lk im i w p a ń s tw ie m o s k ie w s k im ? P o w a ż n ie m y li się a u to r k a s ą d z ą c , że p ro c e s ro z w o jo w y ję z y k a ru s k ie g o z o s ta ł z a h a m o w a n y po w e jś c iu zie m r u s k ic h w s k ła d p a ń s tw a lite w s k ie g o (s. 57) — a c z k o lw ie k lo sy p o lity c z n e zie m ru s k ic h w X IV —X V I w . s p r z y ja ły w y k s z ta łc a n iu się o d rę b n o ś c i m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i o b s z a r a m i ję z y k o w y m i (B ia ło ru ś, U k ra in a ) . T rz e b a p a m ię ta ć , że ję z y k r u s k i w p a ń s tw ie O lg ie rd o w ic z ó w z ro b ił z a w r o tn ą k a r i e r ę , s ta ją c się o fic ja ln y m ję z y k ie m k a n c e l a r ii w ie lk o k s ią ż ę c e j i w a r s t w o św ie c o n y c h . A n a lo g ic z n e z ja w is k o m ia ło m ie js c e n a d w o ra c h h o s p o d a r ó w w o ło sk ic h i m o łd a w s k ic h . W m ie js c e s k ą d i n ą d b a rd z o in s p ir u ją c y c h s tu d ió w R. P i c c h і о, p o ś w ię c o n y c h o g ó ln ie p o ję te j w s p ó ln o c ie ję z y k o w e j S ło w ia n i ję z y k o w i s t a r o b u łg a r s k ie m u , n a le ż a ło b y a u to r c e p o lecić p o d s ta w o w e p o d r ę c z n ik i filo lo g ii s ło w ia ń s k ie j *·.
N ie p o ro z u m ie n ie m w y d a je się p rz y p is y w a n ie u n ito m o b a w y p rz e d p o m ó w ie n ie m o o d s tę p s tw o n a ro d o w e ja k o c z y n n ik a d e te r m in u ją c e g o ich s iln ie js z e n iż p ra w o s ła w n y c h tr w a n ie p rz y m o w ie p rz o d k ó w (s. 58). O b ie u c z e stn ic z ą c e w s p o r z e w y z n a n io w y m s tr o n y i t a k n ie sz c zęd ziły so b ie ta k ic h za'rzu tó w , a p o n a d to z n a m y tr w a ją c y c h p rz y o jc z y s ty m ję z y k u R u s in ó w — w y z n a w c ó w r e lig ii r e f o r 34 P o r. P. I s a j i w , op. cit., s. 78. 111— 112, 118— 119; w z a c ie trz e w ie n iu a u to r p o s u w a się do ta k ic h w y p o w ie d z i ja k p ró b y z d y s k r e d y to w a n ia n ie k w e s tio n o w a n eg o a u to r y te t u F. J . U sp ie ń s k ie g o w z a k re s ie b iz a n ty n is ty k i, z a rz u c a ją c jeg o k a p it a ln e j I s t o r i i w i z a n t i j s h o j i m p e r i i — „b ezb o żn o ść” (s. 116). 35 W. K u r a s z k i e w i c z (W s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i e j ę z y k i i ich n a r z e c z a , [w :] S S S t. V I, W ro c ła w 1980, s. 620—621), u ż y w a te r m i n u p r a r u s k i d la X I — X II w ., d la X I I —X V w . z aś te r m i n u s ta r o r u s k i; p o r. L. M o s z y ń s k i , S t a r o c e r k i e w n o
-s ł o w i a ń -s k i j ę z y k , S S S t. V, 1975, -s. 399— 401. W y d a je -się, że w e d łu g ty p o lo g ii
M o szy ń sk ieg o ję z y k , k tó r y C h y n c z e w s k a -H e n n e l n a z y w a n ie p r e c y z y jn ie r u s k im ( s ta ro r u s k im ) n a le ż a ło b y n a z w a ć Г u k r a i ń s k ą r e d a k c ją ję z y k a ses (s. 400).
38 L. M o s z y ń s k i , W s t ę p d o filo lo g ii s ł o w i a ń s k i e j , W a rs z a w a 1984 (tu d a ls z a lite r a tu r a ) . A u to rz y p r a g n ą p o d z ię k o w a ć za s z e re g u w a g filo lo g ic z n y c h m g r M. Iw a n k o w i z K a te d r y F ilo lo g ii U k r a iń s k ie j U n iw e r s y te tu W a rs z a w sk ie g o .
