R EFERE N T KOLEJOWY EMYSï.,OWO-HAr
W KRAKOWIE
IZBY PRZEM YSŁOW O -H ANDLOW EJ
ROZW ÓJ KOLEJNICTWA M AŁO P O L
SKIEGO W OKRESIE 80-LECIA (1-850- i 93o) DZIAŁALN OŚCI KRAKOWSKIEJ I Z B Y P R Z E M Y S Ł O W O - H A N D L O W E J
ORAZ
P R Z E B I E G STAR AŃ O W Y K O N A N IE U S T A W Y K O E R B E R O W S K I E J O BU
D OWIE D RÓ G WODNYCH
R EFER EN T KOLEJOWY IZBY PRZEM YSŁOW O -H ANDLOW EJ
W KRAKOWIE
RO ZW Ó J KOLEJNICTWA M AŁO P O L
SKIEGO W OKRESIE 80-LECIA (1850- 1930) D ZIAŁALNOŚCI KRAKOWSKIEJ I Z B Y P R Z E M Y S Ł O W O - H A N D L O W E J
ORAZ
P R Z E B I E G STARAŃ O W Y K O N A N IE U S T A W Y K O E R B E R O W S K I E J O BU
DOWIE DRÓG WODNYCH
k o w ie s k re ślił je j r e fe r e n t k o le jo w y p . In s p . B u n d r o zw ó j k o le jn ic tw a M a ło p o lskieg o w ty m o k re sie . R e fe r a t te n za w ie ra ją c y c e n n e d a ty i o b ra z w sp ó łp ra c y I z b y na p o lu k o m u n ik a c y j k r a jo w y c h p o d a je m y ja k o ivstąp sp ra w o zd a n ia z czyn n o śc i iz b y w r o k u ju b ile u szo w y m .
•*
P r z y s tę p u ją c do k r e ś le n ia ro zw o ju k o le jn ic tw a m a ło polskiego w o k re sie 80-lecia (1850— 1930) działalności K ra k o w s k ie j Izb y p rz e m y sło w o -h a n d lo w e j ze szczególnem u w z g lę d n ie n ie m jej w s p ó łp r a c y w tej dziedzinie g o s p o d a r stw a społecznego, w y p a d a mi p rz e d e w s z y s tk ie m u stalić p u n k t z w ro tn y , od k tó r e g o w pływ c i a ł p r a w o d a w c z y c h a t e m s a m e m i s a m o rz ą d ó w g o sp o d a rc z y c h na to k ty ch s p ra w m ógł w ogóle się u jaw n ić.
N a s tą p iło to d o p ie ro d n ia 5. p a ź d z ie r n ik a 1863 r., gdy R z ą d a u s tr ja c k i w niósł n a R a d ę p a ń s tw a p r o j e k t ustaw y o u d zielić się m a ją c y c h u d o g o d n ie n ia c h dla b u d o w y kolei ze Lw ow a do C zerniow iec. Był to b o w ie m pierw szy w A u s tr ji w y p a d e k u d z ie le n ia k o n c e sji n a b u d o w ę ko lei n a p o d s t a w i e u s t a w y u c h w a lo n e j p rzez ciało p ra w o d a w c ze .
W czasokresie od p o w o ła n ia Izby do życia ro z p o r z ą d z e n ie m z d n ia 26. m a rc a 1850 r. aż do czasu u d z ie le n ia po w y ż
szej k o n c e sji w jesien i 1863 r., rz ą d ab so lu ty sty c z n y u d z ie lał p r a w a n a p ro w a d z e n ie p rz e d s ię b io s tw k o le jo w y c h d e k r e ta m i n a d w o r n y m i i ta k im też d e k r e t e m z d n ia 4. m a r c a 1836 r o k u n a d a ł g r u p ie fin a n so w e j R o ts c h ild ó w w yłączny p rz y w i
lej na b u d o w ę kolei z W ie d n ia do B o c h n i z o d g ałęzien iam i
8
do B ielska, B iałej i W ieliczki, k t ó r a to linja d o p ie ro z k o ń c e m r. 1855 do K r a k o w a d o ta rła .
Aż do tego czasu r u c h p ocztow y, osób i to w a ró w z za
c h o d n im i k r a ja m i niem iecko-czeskim i p o d tr z y m y w a n y był k ołow o, w y b u d o w a n y m jeszcze w r. 1784 g ościńcem b ity m , t. zw. t r a k t e m cesarskim .
P ie rw s z ą zaś n a te r e n ie m a ło p o ls k im o tw a r tą koleją b y ła linja K r a k ó w — T r z e b in ia — Mysłowice z o d g ałęzien iem ze Szczakow ej do G ra n ic y (M aczki), z b u d o w a n a p rzez p r u skie T o w a rz y stw o ko lei G ó rn y Śląsk— K r a k ó w ( 0 . S. E.) na m ocy u d z ie lo n e j w r. 1844 p rzez W o ln e M iasto K r a k ó w k o n cesji. D ro g ą tą aczk o lw iek o k rę ż n ą , p r o w a d z ą c ą p rz e z tery- t o r ju m p r u s k i e n a M ysłow ice-Bogum in, u zy sk ał K r a k ó w już w r. 1848 p o łą c z e n ie z Z a c h o d e m a szczególnie z W ie d n ie m .
P o łą c z e n ie K r a k o w a z W ie d n ie m b e z p o ś re d n io , d rogą K o le i P ó ł n o c n e j n a s tą p iło d o p ie r o w 8 la t p ó źn iej, t. j. 1.
m a r c a 1856 r.
R u c h z W ie d n ia aż do B o g u m in a K o le ją P ó łn o c n ą p o d ję to już 1. m a ja 1847 r o k u . Z w ło k a w dalszej b u d o w ie aż do u k o ń c z e n ia łą c z n ik a z B o g u m in a do Oświęcimia d n ia 1. m a rc a 1856 r. s p o w o d o w a n a była o p o r n e m sta n o w isk ie m K o le i P ó ł n o c n e j w s p ra w ie w yw iązania się z n a ło ż o n y c h n a nią o b o w iązków b u d o w y , u d z ie lo n ą jej w r. 1836 ko n cesją. O p ó r te n u z a s a d n io n o rz e k o m o n ik ły m i w id o k a m i re n to w n o ś c i dalszego o d c in k a za B o g u m in e m ze w zględu n a istn ie ją c ą już ró w n o le g łą linję p r u s k ą z K r a k o w a p rzez T r z e b in ię — Mysło
wice do B o g u m in a .
P o zaję c iu K r a k o w a p rz e z A u s tr ję linja K r a k ó w — T r z e b in ia — M ysłowice z o d g a łę z ie n iem Szczakow a— G ra n ic a p r z e szła w d ro d z e k u p n a z d n ie m 30. k w ie tn ia 1850 r. z r ą k O. S. E. w p o s ia d a n ie p a ń s tw a , k t ó r e po o tw a rc iu d n ia 17.
m a ja 1851 r. D y re k c ji ru c h u w K ra k o w ie , objęło w e w łasny z a rz ą d ru c h n a tej linji ja k o na „C. K. W sc h o d n ie j Kolei P a ń s tw o w e j“ z d n ie m 1. stycznia 1852 r.
W ty m s a m y m d n iu ro zp o c z ę ła też swe czynności u r z ę d o w e J e n e r a l n a I n s p e k c ja a u s tr ja c k ic h k o le i ja k o w ładza n a d z o rc z a i t a k został z a in a u g u ro w a n y pierw szy o k re s a u-
j e d n a k długo n ie trw ał.
K o le j P ó łn o c n a tym c z a se m n ie u sta w a ła w zabiegach o z w o ln ie n ie od p rz y m u s u b u d o w y dalszych linij i o sta te c z nie p a ń s tw o zw olniło ją z ty ch o b o w iązk ó w k o n c e sy jn y c h pod w a r u n k i e m w y b u d o w a n ia do d n ia 4. m a rc a 1856 r. o d c in k a B o g u m in — Oświęcim w raz z od g ałęzien iem z D ziedzic do B ielska, co też te rm in o w o n a stą p iło .
B u d o w y o statn ieg o o d c in k a łącznikow ego O św ięcim — T rz e b in ia oraz b u d o w y linji K r a k ó w — Lw ów dla uzy sk an ia p o łączen ia z p r o j e k t o w a n e m i już wówczas lin ja m i do B r o dów i do C zerniow iec m usiało się p a ń s tw o sam o podjąć.
T e p rzedsięw zięcia na szero k ą skalę ożywiły zn aczn ie życie go sp o d a rc z e , ale ró w n o c z e śn ie t. j. w la ta c h 1848 do 1854, wzrósł n i e d o b ó r s k a r b u p a ń s tw a n a przeszło 315 miljo- n ó w g u ld e n ó w m o n . konw .
W o b ec p o d o b n e g o s ta n u fin an so w eg o i ró w n o czesn y ch za w ik la ń w o jn y k ry m s k ie j n ie było sposobu, j a k u rz e c z y w istnić u s ta n o w io n y z k o ń c e m r. 1854 p r o g r a m b u d o w y n o wych kolei.
W p r o g r a m i e ty m , ogłoszonym w „ W i e n e r Z e itu n g “ z d n ia 10. lis to p a d a 1854 r. z n a jd o w a ły się m ię d z y in n e m i n a s tę p u ją c e linje m a ło p o lsk ie :
O św ięcim — P o d g ó r z e , K r a k ó w — P r z e m y ś l *— L w ó w — B ro d y , L w ó w — C zerniow ce do g ra n ic y m o łd aw sk iej (Ic k a n y ).
Św iadom ość, że u rz e c z y w istn ien ie tego p r o g r a m u nie- tylko p r z e c h o d z i siły p a ń s tw a , a le że s k a rb p a ń s tw a p rz y w s p o m n ia n y m deficycie p o t r z e b u je raczej n a d z w y czajn eg o zasiłku, n a s u n ę ła myśl b u d o w y n o w y c h linij p r z y p o m o c y k a p i t a ł u p r y w a t n e g o a w dalszych k o n s e k w e n c jach p o s tę p u ją c y c h po sobie w y d a rz e ń i myśl w yzbycia się istn iejącej ju ż sieci k o le i p a ń s tw o w y c h n a w e t za ce n ę niepo- zostającą w o d p o w ie d n im s to s u n k u do w łasn y ch k o sz tó w za
kład o w y ch .
K ro c z ą c d alej tą d ro g ą pogodziły się n a s t ę p n i e s fe ry d e c y d u ją c e ta k ż e z m yślą p rz y z n a n ia g w a r a n c j i d o ch o d ó w
I O
tw orzyć się m a ją c y m dla p r z e p r o w a d z e n ia p r o g r a m u b u d o w y s p ó łk o m a k c y jn y m , gdyż bez n iej n i k t o k o n c e sje n i e z a b ie
gał. N a d ecyzję tę w płynęło z a p a tr y w a n ie , że p o d o b n a g w a ra n c ja , w obec sp o d z ie w a n e j r e n to w n o ś c i p r o j e k to w a n y c h linij, długo n ie b ęd zie trw a ła i że b ę d z ie p r a w d o p o d o b n i e w y r ó w n a n a p o d a t k a m i ja k ie p a ń s tw o z tych ko lei uzyska. P o cieszano się p o z a te m u z y s k a n ie m a c z k o lw ie k w o d d a lo n e j przyszłości o b je k tó w w arto ści s e te k m iljonów , gdy te n o w e linje po w ygaśnięciu 90-letniej k o n c e sji p r z y p a d n ą kiedyś p a ń s tw u bez wszelkiego o d s z k o d o w a n ia .
Z asadniczo u s ta n o w io n o d w o ja k ie fo r m y gw aran cji.
J e d n ą , na m ocy k t ó r e j g w a r a n to w a n o z g ó r y o z n a c z o n e m u na b u d o w ę i w y p o sażen ie d a n e j k o le i k a p ita ło w i, cy fro w o u s ta lo n e o p ro c e n to w a n ie ,
d ru g ą , n a m ocy k t ó r e j g w a r a n to w a n o rzeczywiście w y d a ne m u , z a te m po o tw a rc iu d a n e j linji u s ta lo n e m u k a p i tałowi, p e w ie n czysty d o ch ó d .
W to k u p e r t r a k t a c y j o u d z ie le n ie p o szczególnych kon- cesyj, u b ieg ający się w y ta rg o w a li na rz ą d z ie jeszcze dalsze ró ż n o r o d n e u d o g o d n ie n ia j a k zw o ln ien ia p o d a t k o w e i nale- żytościowe, p rz y z n a n ie p r a w a u sta n o w ie n ia ta r y f m a k s y m a l
nych, p o z w o le n ie na w ypuszczenie obligacyj pierw szeństw a, o p u s t cła dla s p ro w a d z ić się m a ją c y c h m a te r ja łó w b u d o w l a nych i p rz e d m io tó w u rz ą d z e n ia linij, p r a w o pierw szeń stw a wobec osób trzecich przy e w e n tu a ln e m p r o j e k t o w a n i u linij ró w n o leg ły ch o ra z odgałęzień i t. p.
Nie m o żn a się też dziw ić, że w obec t a k zasadniczej z m ia n y w a r u n k ó w k o n c e s jo n o w a n ia , r z ą d był f o r m a ln ie za- sy p y w a n y p r o j e k t a m i no w y ch linij, a p o n ie w a ż k ie ro w a ł się p rz y u d z ie la n iu ko n cesy j — rz e c m o ż n a — p r a w ie że k a r y g o d n y m o p ty m iz m e m , p o w sta w a ły o b o k ko lei isto tn ie p o trz e b n y c h i r e n to w n y c h , linje, k tó r y c h d o c h o d y nie p o k r y wały n a w e t k o sztó w e k sp lo a ta c ji, tak , że w obec p rz y z n a n y c h g w a ra n c y j s ta ć się m usiały o b c ią ż e n iem s k a r b u p a ń s tw a prze- ch o d z ą c em jego siły.
Działo się to p rz e z ja k ie 20 lat, aż się u ja w n iły b a rd z o p r z y k r e n a s tę p s tw a , k t ó r e s p o w o d o w ały n a jp ie r w wkroczę-
n ie r z ą d u w d r o d z e u staw o d aw czej a n a s tę p n ie w y k u p n o ko lei i p o w r ó t do p o rz u c o n e g o w r. 1856 z a rz ą d u p a ń s tw o wego.
J a k w in n y c h k r a j a c h k o r o n n y c h , ta k i w M ało p o lsce ro z począł się o k re s k o n c e s jo n o w a n ia n ow ych k o le i w pow yżej p o d a n y sposób w r. 1856, t. j. z chw ilą ro zpoczęcia p e r tr a k - tacyj o s p rz e d a ż k o le i pań stw o w y ch .
W ow ym czasie ro z p o rz ą d z a ł r z ą d a u s tr ja c k i n a te r e n ie m a ło p o ls k im lin ja m i: Mysłowice— T r z e b in ia — K ra k ó w , Szcza
k o w a — G ra n ic a i K r a k ó w — D ębica.
O d gałęzienia B ież a n ó w — W ieliczka, P o d lę ż e — N ie p o ło m ice by ły blisko uk o ń czen ia.
N a o d c in k u D ęb ica— R zeszów ro b o ty ziem n e d a le k o p o s tą p iły a b u d o w a łą c zn ik a O św ięcim — T rz e b in ia była p ra w ie p r z e d u k o ń c z e n ie m .
G dy K o lej P ó ł n o c n a , b ro n ią c a się do ty ch czas t a k za
wzięcie przeciw b u d o w ie dalszych linij, d o w iedziała się o p e r t r a k t a c j a c h r z ą d u o s p rz e d a ż ko lei p aństw ow ycłi, wniosła o f e r tę na dziprżaw ę tychże, ale było ju ż zapóźno.
W m iędzyczasie b o w ie m k ilk u o b y w ateli m ało p o lsk ich , n a k t ó r y c h czele sta n ą ł n ajw y b itn ie jsz y ks. L e o n S apieha, k t ó r y wyszedł ze szkoły m in is tr a s k a r b u K ró le s tw a P o lsk ieg o ks. L u b e c k ie g o , p o sta n o w iło stw o rzy ć sp ó łk ę u b ie g a ją c ą się o k o n c e sję na lin je z Oświęcim a po P rz e m y ś l o r a z z P r z e m y śla do L w o w a, B ro d ó w i do C zerniow iec — c e 1 e m z a p o b i e g a n i a d a l s z e j i n w a z j i n i e m c z y z n y d o M a ł o p o l s k i .
R z ą d , k t ó r y p rz e jrz a ł p o b u d k i spółki, . p rz y z n a ł linję Ośw ięcim — P rz e m y ś l z o d g ałęzien iam i K o lei P ó łn o c n e j, p o l skiej spółce zaś udzielił p o s ta n o w ie n ie m z d n ia 27. m a rc a 1856 r. ko n cesji tylko n a lin je z P rz e m y ś la do L w ow a, do B r o d ó w o ra z poza C zerniow ce aż do g ra n ic y m o łd aw sk iej.
A le los inaczej zrządził.
K ry zy s fin an so w y , ja k i w m iędzyczasie zn o w u w y b u c h nął, s p o w o d o w a ł K o le j P ó łn o c n ą , b ac z ą cą p r z e d e w s z y s tk ie m na swój in te re s, do w niesienia p ro ś b y o z w o ln ie n ie o d p r z e jęcia linji m ało p o lsk ie j i to m im o w y d a n e j już p o d ó w czas na
i a
p r z e d w s tę p n e ro b o ty b u d o w la n e k w o ty 1.5 m iljo n a g u ld e n ó w m o n . ko n .
U k o n s ty tu o w a n a p o d m ia n e m „G alic y jsk a K o le j K a ro la L u d w i k a “ sp ó łk a poszła za p rz y k ła d e m K o le i P ó łn o c n e j i ośw iadczyła ró w n ie ż rządow i, że w o b ec p o ło ż e n ia g o s p o d a r czego skorzysta z u d z ie lo n e j jej k o n c e sji tylko p o d w a r u n k ie m p rz y z n a n ia g w a ra n c ji d o c h o d ó w dla p r o j e k t o w a nych linij.
R z ą d p rz y stą p ił ted y z k o n ie c z n o śc i do n o w y c h p e r t r a k - tacyj t a k z K o le ją P ó łn o c n ą , j a k z K o le ją K a r o la L u d w ik a i p rzy d zielił z d n ie m 1. stycznia 1858 r. K o le i P ó łn o c n e j o d cin k i Oświęcim— T rz e b in ia — K r a k ó w w r a z z d w o r c e m k r a k o w s k im i z o d g ałęzien iam i T r z e b in ia — M ysłowice— Szczako
w a— G ran ica (M aczki); k o le i K a r o l a L u d w ik a zaś, o tw a r tą p o d ó w czas ju ż lin ję K r a k ó w — D ębica z o d g a łę z ie n iam i do W ieliczki i do N ie p o ło m ic o raz z n a jd u ją c y się w b u d o w ie o d c in e k z D ębicy do R zeszow a w raz z t a b o r e m i in w e n ta r z e m za cenę 13,189.842 gid. m. k. ja k o ry c z a łto w e w y n a g ro d z e n ie p o n iesio n y ch p rz e z p a ń stw o do k o ń c a p a ź d z ie r n ik a 1858 r.
k osztów .
N ow a k o n c e s ja K o le i K a r o l a L u d w ik a z d n ia 7. k w ie tn ia 1858 r. objęła ty lk o lin ję z K r a k o w a do L w ow a w raz z o d g a
łęzieniam i.
B u d o w a dalszych linij do B r o d ó w i do C zerniow iec p o z ostaw iona była późniejszej decyzji k o n c e sjo n a rju sz ó w , p r z y z n a ją c im w n a d a n e j k o n c e sji p ie rw sz e ń stw o w o b ec e w e n tu a ln y c h nowycłi o f e re n tó w .
K o n c e s ja na o b ję te lin je o p iew ała n a 90 lat, licząc od d n ia 1. stycznia 1862 r. z p r a w e m w y k u p n a p rz e z p a ń stw o już po 30 ła ta c h p o d u s ta lo n y m i zgóry w a r u n k a m i.
G w a ra n c ja w ynosiła 5% n a o p ro c e n to w a n ie i 0.2% na a m o rty z a c ję r z e c z y w i ś c i e w łożonego k a p ita łu .
R u c h objęła sp ó łk a dnia 1. s ie rp n ia 1858 r. po u s k u te c z n io n y m p o d ziale w sp o m n ia n y c h linij p a ń s tw o w y c h m iędzy n ią a K o le ją P ó łn o c n ą .
P o o tw a rc iu ru c h u na o d c in k u P r z e m y ś l— Lw ów dnia
15. lis to p a d a 1861 r. p rz e n ie sio n o d y r e k c ję ru c h u z K r a k o w a do L w o w a o raz u tw o rz o n o J e n e r a l n ą D y re k c ję we W ied n iu .
W y n ik i e k s p lo a ta c y jn e p ierw szy ch la t 1859— 1866 były b a r d z o p o m y śln e. W y p ła c o n o o p ró c z 5% od k a p i t a ł u a k c y j
nego, s u p e r d y w id e n d y w k w o cie od 2 do 8 zlr. M imo to r a d a n a d z o rc z a n ie m o g ła się zd e c y d o w a ć do k o rz y s ta n ia z n a d a n e j jej f a k u l t a t y w n i e k o n c e sji n a b u d o w ę dalszych linij do B r o d ó w i C zerniow iec, j a k k o lw ie k w ydała ju ż dość z n aczn e k w o ty na ich tra so w a n ie .
N a s ta r a n ia Izb y h a n d lo w e j w B r o d a c h r a d a n a d z o rc z a ośw iadczyła n a w e t gotow ość p o p ie r a n ia każd eg o k o n s o rc ju m , k t ó r e b y się p o d ję ło b u d o w y linji do B ro d ó w , d a ją c te m s a m e m do z ro z u m ie n ia , że c h ę tn ie o d s tą p i od n a d a n e g o jej k o n c e sją p r a w a p ie rw sz e ń stw a do b u d o w y tej linji.
I n n e stan o w isk o zajęła zaś r a d a n a d z o rc z a w obec d r u giego p r o j e k t u : b u d o w y d ro g i żelaznej do C zerniow iec. S tw o rz o n o k o m ite t b u d o w y sk ła d a ją c y się z w y b itn y c h członków r a d y n a d z o rc z ej a k o m i t e t t e n po w ierzy ł s ta r a n ia ó k a p ita ł z a g ra n ic zn y ó w czesn em u in s p e k to r o w i k o le i K a r o l a L u d w ik a W ik to ro w i O ffenhciinow i.
Z tą chw ilą w s tę p u je n a a r e n ę p u b lic z n ą działacz, k t ó rego p rz e z n a c z e n ie m było s ta ć się sp ra w c ą w ielk ich m a t e r ia l n y c h i jeszcze w iększych m o r a ln y c h k rz y w d społeczeństw a
polskiego.
O f fe n h e im o w i u d a ło się p o zy sk ać w s p ó łp ra c ę k a p i t a ł u angielskiego w osobach W. R. D r a k ę , L. M. R a t e i T h o m a s a B ra s s e y ’a, k tó r z y po o tr z y m a n iu cesji om ó w io n eg o pow yżej p r a w a p ie rw sz e ń stw a do b u d o w y tej linji od kolei K a r o la L u d w ik a p o d ję li s ta r a n ia u r z ą d u o n a d a n i e im k o n cesji b u dow y k o le i ze L w ow a do C zerniow iec w zględnie do g ra n ic y m o łd aw sk iej.
N a s k u t e k tych s ta r a ń r z ą d w niósł d n ia 5. p a ź d z ie rn ik a 1863 r. na R a d ę P a ń s tw a p r o j e k t u sta w y o u d zielić się m a ją cych u d o g o d n ie n ia c h dla b u d o w y ko lei c z e m io w ie ck ie j.
P r z e d ło ż e n ie p rz y ję to m im o b a rd z o p o w a ż n y c h głosów o strzegaw szych p rzeciw f o r m ie p rz y z n a ć się m a ją c e j g w a r a n cji d n ia 11. stycznia 1864 r. i tego sam ego d n ia też ud zielo n o
14
k o n c e sji na b u d o w ę tej linji k o n s o r c ju m s k ła d a ją c e m u się z ks. L e o n a S apiehy, h r. W ło d z im ie rz a B o rk o w sk ie g o i wyżej w y m ie n io n y c h p rz e d się b io rc ó w angielskich.
C h a r a k te r y s ty c z n e m było dla całej akcji, że już n a dwa la ta p r z e d u z y sk a n ie m k o n c e sji a u s trja c k ie j, k o n s o r c ju m p o siadało k o n c e s ję ru m u ń s k ą n a b u d o w ę linji z G ałaczu do Ro- m a n u i że n a ty c h m ia s t po u z y sk a n iu k o n cesji a u strja c k ie j j e d e n ze w s p ó ln ik ó w p. T h o m a s B rassey za w a rł u m o w ę z spólw łaścicielam i k o n c e sji o o d d a n ie m u p rzez k o n s o r c ju m b u d o w y całej linji.
P. T h o m a s B rassey p rz e p ro w a d z ił swe z a d a n ie p o d w yłącznym k ą t e m w id zen ia in te re su .
W obec tego, że g w a ra n c ja r z ą d o w a o p iew ała n a r y c z a ł t o w y k a p ita ł z a k ła d o w y w k w ocie 29 m iljo n ó w zlr.
z z a g w a r a n to w a n y m czystym zyskiem r o c z n y m zlr. 1,500.000, zysk zależny był od tan io ści b u d o w y . T o te ż c elem zaoszczę
d zenia in t e r k a l a r j ó w b u d o w ę linji o długości 266.6 k m . r o z ło żo n ą w p r o je k c ie rz ą d o w y m na 3 lata w y k o n a n o w p r z e ciągu 16 miesięcy, ta k , że już 1. w rz e śn ia 1866 r. *linja o t w a r t ą została.
P o ś p ie c h t e n i n i e r z e te ln e oszczędności p rz e d s ię b io rc y o d b ić się m usiały na jak o ści b u d o w y i stało się, że w p ó łto r a r o k u po o tw a r c iu linji (4. m a r c a 1868 r.) za ła m a ł się p o d p o ciągiem m o s t n a P ru c ie .
T e i dalsze w y p a d k i sp o w o d o w ały r z ą d do w p ro w a d z e n ia d n ia 7. p a ź d z ie r n ik a 1872 r. s e k w e s tra c ji linji, a po p r z e p r o w a d z e n iu ścisłej k o la u d a c ji p rz y ró w n o c z e s n e m b a d a n i u r a c h u n k ó w b u d o w y do uw ięzienia J e n e r a l n e g o D y r e k to r a O ff e n h e im a w r a z z d w o m a wyższymi u r z ę d n ik a m i a w k o ń c u do p r z e p r o w a d z e n ia głośnego wówczas p rocesu.
B u rz a ja k a przeszła n a d K o le ją C zern io w ie c k ą nie o m i
n ę ła i k o le i K a r o l a L u d w ik a w o b ec f a k t u , że w ra d z ie n a d z o r czej j e d n e j i d ru g ie j k o le i zasiadali ci sami ludzie.
O k azały się b o w ie m ró ż n e n ie d o k ła d n o ś c i w r a c h u n k a c h g w a ra n c y jn y c h i tej kolei, co s p o w o d o w ało p r z e p r o w a d z e n ie ścisłej rew izji w J e n e r a l n e j D y re k c ji K o le i K a r o la L u d w ik a ,
w n a s tę p s tw ie k t ó r e j w ytoczno d y s c y p lin a rk ę jen . d yr. H e r- zowi i z m ie n io n o s k iad r a d y n a d z o rc z ej.
N a je n e r a ln e g o d y r e k t o r a w m iejsce H e r z a p o w o łan o j a k o m ę ż a z a u fa n ia rz ą d u c e n tra listy c zn e g o , jen. s e k r e ta r z a Czeskiej K o le i Z a c h o d n ie j D r a E d w a r d a S ochora, k t ó r y za
in a u g u ro w a ł z w alczan ą ta k żywo w p ra s ie k r a jo w e j ( „ S tr a ż n ic a “ Gniewosza) b ezw zg lęd n ą g e rm a n iz a c ję i p rzyczynił się od chw ili objęcia u rz ę d o w a n ia swą uległością w obec w szel
k ich życzeń rz ą d u do o b n iż e n ia jej re n to w n o ś c i i p rz e d w c z e snego w y k u p n a ko lei po u pływ ie p rz e w id z ia n eg o w koncesji trzydziestolecia.
L in ję K r a k ó w — K r a s n e — Złoczów z o d g ałęzien iem K r a sne— B r o d y o tw a r to d n ia 12. lipca 1869 r., Złoczów — T a r n o p o l d n ia 1. sie rp n ia 1871 r. a T a r n o p o l — P o d w o lo c z y s k a — G ra n ic a P a ń s tw a dnia 4. p a ź d z ie rn ik a tegoż sam ego ro k u .
P o łą c z e n ie ze siecią ko lei rosyjskich p o d R ad ziw iłło w em n a s tą p iło d o p ie ro 27. sie rp n ia 1873 r.
U zy sk an o p rz e to z n a c z n e przew o zy t r a n z y to w e zboża rosyjskiego, k t ó r e w p ły n ę ły d o d a tn io na dalszy rozwój d o chodow ości K o le i K a r o l a L u d w ik a .
L in je do B ro d ó w i P o d w o lo c z y sk były rów nież b u d o w a n e za g w a ra n c ją p a ń stw o w ą , k t ó r a w ynosiła 50.0 00 złr.
rocznego czystego zysku od k a ż d e j mili p rz y ró w n o c z e sn e m p r z y z n a n iu 9-cio letniego zw olnienia od p o d a tk ó w .
N ajbliższem p rzed sięw zięciem r z ą d u na p o lu dalszej r o z b u d o w y k o le i o szczególnem z n a c z en iu dla życia g o s p o d a r czego M a ło p o lsk i był p r o j e k t linji P rz e m y ś l— Ł u p k ó w , k t ó r a m iała s tw o rzy ć p ierw sze p rzejście p rz e z K a r p a t y i stan o w ić te m s a m e m p ierw sze b e z p o ś re d n ie p o łą c z e n ie k o le jo w e m iędzy M a ło p o lsk ą i W ęg ram i.
I tej lin ji p rz y z n a n o g w a ra n c ję w ynoszącą 5% czystego zysku w r a z z a m o r ty z a c ją w k w o cie 955.000 g u ld e n ó w (n o m i
n a ln y c h ) od mili w raz z 9-cio le tn ie m z w o ln ie n ie m p o d a tk o - wem. O tw a rc ie tej linji odbyło się e t a p a m i w czasie od 13.
m a ja do 18. g r u d n ia 1872 r.
J u ż p o d czas p r o j e k to w a n ia P ie rw sz e j W ęgiersko-G ali- cyjskiej K o lei Ż e lazn ej rozw ażono d ru g ie p rzejście do W ę g ie r
i6
p rzez B e sk id p rz y ró w n o czesn ein p o łą c z e n iu o b y d w ó ch linij, istn iejącej P rz e m y ś l — Ł u p k ó w i p r o j e k t o w a n e j L w ów — S try j— Ł aw oczne, linją p o p rz e c z n ą sięgającą po S tanisław ów p r z e z C h y ró w — S tryj z o d g ałęzien iem z D ro h o b y c z a do B o r y sławia, gdzie w r. 1866 u k a z a ły się p ierw sze ź ró d ła n a f to w e o p r o d u k c ji n a d a ją c e j się do p rz e w o z u kolejow ego.
D o b u d o w y tej linji z C hyrow a do S try ja w ra z z odn o g ą z D ro h o b y c z a do B o ry sła w ia przy w iązy w ał rz ą d w ielk ą wagę.
W m e m o r ja le z d n ia 12. m a r c a 1869 r. p rz e d ło ż o n y m R a d z ie P a ń s tw a a t r a k t u j ą c y m o k o n ie c z n o śc i u z u p e łn ie n ia sieci k o le jow ej m o w a też je s t i o tej linji a p o t r z e b ę ry c h łe j b u d o w y te jże u z a sa d n io n o j a k n a s tę p u je :
„ P o n ie w a ż p r o j e k t o w a n a u p o d n ó ż a K a r p a t linja p rz e jd z ie prze? u r o d z a jn ą okolicę, połączy saliny, d o b ra k a m e r a l n e i fa b r y k ę t y to n iu a um ożliw i też i wywóz ma- te rja łó w z oko liczn y ch d rz e w o sta n ó w , ja k o te ż p r o d u k tó w ź ró d e ł n a fto w y c h , p o n ie w a ż d alej linja ta p ołączy obie k o le je p r o w a d z ą c e do W ę g ie r ( P rz e m y ś l— Ł u p k ó w i L w ó w — S try j— B eskid) zasłu g u je o n a n a szczególne p o p a r c i e r z ą d u “ .
P rz y z n a ć trzeb a, iż w te m u z a s a d n ie n iu p rz e d ło ż e n ia rząd o w eg o je st z a w a rty d o k ła d n y o b ra z przyszłego znaczenia g o sp o d arczeg o tej kolei. W o b e c tego s ta ra ją c y c h się o k o n cesję b u d o w y było więcej a o trz y m a ł ją d n ia 5. w rześnia 1870 r. J a n h r . K ra sic k i, k tó r e g o k o n s o r c ju m , in s p ir o w a n e p rzez ów czesnego k o n s u le n ta K o le i P ó łn o c n e j Speil-O stheim a z a bieg ająceg o o p o s a d ę d y r e k t o r a przyszłej tej k o le i nie żą
d ało z p e w n ą dozą le k k o m y śln o śc i o d r z ą d u ż a d n e j g w a r a n cji, ty lk o 30-to letn ie g o u w o ln ie n ia o d p o d a t k ó w i należytości.
K a p i t a ł z a k ła d o w y o z n aczo n y został na k w o tę 12 miljo- n ó w g u ld e n ó w dla całej linji. N a p o d s ta w ie p r z y ję te g o p rzez r z ą d s t a t u t u u k o n s ty tu o w a ła się sp ó łk a a k cy jn a, k t ó r a w y
d a ła 24.000 akcyj po 200 g u ld e n ó w i 24.000 p r j o r y t e t ó w po 3 0 0 g u ld e n ó w .
W a lo ry te, w yłożone d n ia 12. w rześnia 1871 r. do su b s k r y p c ji przy n io sły przy b r a k u w szelkiej g w a ra n c ji ty łk o 62%
za a k c je i 72% za p r jo r y te ty .
Z p o c z ą tk ie m k w ie tn ia 1872 r. ro z p o c z ę to b u d o w ę a u k o ń c z o n o ją z k o ń c e m tego sam ego ro k u .
P rz e d s ię b io rs tw o , n a k tó r e g o czele s ta n ą ł rzeczywiście ów S p eil-O sth eim śniło o złotej przyszłości. S n u to p la n y ro z b u d o w y k o le i z j e d n e j s tr o n y aż po H u s ia ty n a z dru g iej s tr o n y aż po B iałę (przyszła k o le j tr a n s w e rs a ln a ) z w y ra ź n y m z a m ia r e m k o n k u r o w a n i a z je d y n ą linją p r o w a d z ą c ą w ty m sa m y m k i e r u n k u t. j. z K o le ją K a r o la L u d w ik a . W silnem p r z e k o n a n i u ś w ie tn e j przyszłości o d rz u c o n o p ro p o z y c ję P ie rw s z e j W ęgiersk o -G alicy jsk iej K o lei o fu z ję z tern T o w a rzy stw em . T y m c z a s e m przyszło n a w iosnę 1873 r. p rz e sile n ie g o s p o d a rc z e a d n ia 1. lipca tego r o k u n ie było już czem za
p ła c ić zap a d łe g o k u p o n u .
S t a r a n ia o p o m o c u r z ą d u n i e odniosły żad n eg o s k u tk u . S ta r a n ia p r z e d s ię b io rs tw a r a to w a n ia się w e w n ę trz n e in i za
rz ą d z e n ia m i: r e d u k c j ą k o s z tó w e k s p lo a ta c y jn y c h , zniesieniem d y re k c ji we W ied n iu , ogó ln ą r e d u k c j ą p e r s o n a l u i t. p. nie o d n io sły ta k s a m o s k u tk u . O siąg n ięte oszczędności n ie w y s ta r czyły n a p o k ry c ie n ie d o b o ru . D o c h o d y w ynosiły b o w ie m 19.277 g u ld e n ó w za m ilę a p o trz e b o w a n o 60.750.
G d y w szelkie dalsze s ta r a n ia o r a t u n e k zawiodły, zaw ie
szono k u r a t e l ę a gdy k ło p o ty fin a n s o w e d alej rosły, k u r a t o r z aw arł 8. lis to p a d a 1875 r. na w łasn ą r ę k ę z rz ą d e m u m o w ę 0 s p rz e d a ż za 2,100.000 guld en ó w !
A k c jo n a r ju s z e p o s ta w ie n i p r z e d f a k t e m d o k o n a n y m m im o w szelkich p r o te s tó w s tracili 5/6 k a p i t a ł u zakładow ego.
1 t e n . s a m rząd , k t ó r y o ty m sa m y m czasie o k azał tyle w zględów dla z a c h o d n ic h s p e k u la c y j g r y n d e r s k ic h , p o s tą p ił w ty m w y p a d k u z b r u t a l n ą b ezw zg lęd n o ścią i „ w y k u p i ł “ ko lej d w u n a s to m iljo n o w e j w a rto śc i po s t r ą c e n iu d łu g u bieżącego w k w o cie 300.000 g u ld e n ó w za 1,764.000 g u ld e n ó w , n a r a ż a jąc właścicieli p r j o r y t e t ó w na s tr a t ę 7 3 .7 % , właścicieli akcyj zaś, na s tr a t ę tylko 9 9.25% swego k a p ita łu , p o n iew aż „ d a r o w ał“ a k c jo n a rju s z o m po złr. 1.50 za k a ż d ą akcję!
W t e n sposób rz ą d a u s tr ja c k i p o w e to w a ł sobie po części s e tk i m iljo n ó w s t r a t p o n ie sio n y c h przy w y k u p n ie zach o d n ic h k o le i p o w s ta ły c h podczas rz e k o m e g o „ r o z w o ju g o s p o d a rc z e
i 8
g o “ , nazw an eg o z w iększą ra c ją erą g ry n d e r s k ą , na p r z e d s ię b io rstw ie m ało p o lsk ie m .
I p o w e to w a ł sobie tę s tr a t ę p rz e z to w y k u p n o N ad d n ie - strz a ń s k ie j k o le i rzeczywiście. U zyskał b o w ie m o d r a z u trz o n 0 przeszło 100 k m . długości przyszłej k o le i t r a n s w e rs a ln e j, k t ó r e j p r o j e k t y już o d w ielu lat p o k u to w a ły w b i u r a c h M ini
s te rs tw a H a n d lu .
W k ilk a la t później p rz y n io sła już „C. K. K o le j Nad- d n ie s tr z a ń s k a “ zn a c z n e d o c h o d y z p rz e w o z u d rzew a p o c h o dzącego z w łasnego o b sz a ru ciążenia, się gającego po prz e łę c ze k a r p a c k i e p o d W o ło saty m , U ż o k ie m i B e s k id e m oraz z linji S try j— S tanisław ów , d alej z p rz e w o z u b y d ła w y p asan eg o na p o la n a c h k a r p a c k ic h . N ie b a w e m zaczął się też ru c h p r z e m y słowy n a j p i e r w e k s p lo a ta c ją w o sk u ziem nego a p o t e m r o p y n a f t o w e j 'w Z a g łę b iu B o ry sław sk iem , a gdy w r. 1894 dowier- cono się szybu J a k ó b a w Schodnicy, to od tego czasu aż do chw ili ro z e rw a n ia a u s trja c k ie j w spólności k o lejo w ej, t. j.
p rz e z ćw ierć w ie k u ta b ie d n a za b e z c e n w y k u p io n a ko lej ga
licyjska stała się ożyw czem źró d łe m d o c h o d u dla całej sieci k o lei p ań stw o w y c h , zasilając roczn ie 60.000 w a g o n a m i sam ej r o p y w j e d n y m k i e r u n k u i całein z a p o tr z e b o w a n ie m ru c h u w ie rtn ic z e g o , j a k węgiel, r u r y w ie rtn icze, n a rz ę d z ia , a r ty k u ły a p ro w iz a c y jn e i t. d. w p r z e c iw n y m k i e r u n k u , r u c h a temsa- m e m i r e n to w n o ś ć trw a le b i e r n y c h linij k o le i p a ń stw o w y ch .
Sposób z ałatw ien ia się z k o le ją N a d d n i e s t r z a ń s k ą św iad
czy o zaciekłości ów czesnego rz ą d u cen tra listy c zn e g o , ale 1 n ie m n ie j o z m n iejszo n y m w pływ ie p o ls k im po zajściach z K o le ją C z e rn io w ieck ą i K a r o la L u d w ik a .
P o s m u tn e m z a k o ń c z en iu w y p ra w y po p o sa d ę d y r e k t o r a K o le i N a d d n ie s tr z a ń s k ie j w zględnie p rzyszłej ko lei od B ia łej po H u s ia ty n p. S peil-O stheim ja k o p u p il r z ą d u d o sta ł p o sad ę zastępcy je n c ra ln e g o d y r e k t o r a ko lei K a r o l a L u d w ik a p. S o ch o ra, z a m ia n o w a n eg o po tra g ic z n e j śm ierci H e rz a , aby w ra z ze sw oim szefem aczkolw iek m n ie j śm iałem i p r z e d s ię w zięciam i, ale zato więcej sy ste m a ty c z n ie r u jn o w a ć K o lej K a r o l a L u d w ik a .
N a s tę p n ą linją w y b u d o w a n ą po k o le i z C hy ro w a do
S try ja była lin ja Lw ów — S try j— (Beskid) z o d g ałęzien iem S try j— S tan isław ó w o długości L w ó w — S try j 73.448 k m ; S try j— S tanisław ów 107.504 k m . O ba te o d c in k i z n a n e są p o d m ia n e m K o lei A lb re c h to w s k ie j.
U sta w ę o b u d o w ie tej lin ji z r. 1870, p rzy jęła R a d a P a ń stwa w m a r c u 1871 r. a k o n cesji u d z ie lo n o ks. K a lik sto w i P o n iń s k ie m u d n ia 22. p a ź d z ie r n ik a 1871 r. Losy ty c h linij u k s z ta łto w a ły się p o d o b n ie n ie p o m y ś ln ie j a k losy k o le i Nad- d n ie s trz a ń s k ie j, m im o że K o le i A lb re c h to w s k ie j p rz y z n a n o dale k o id ą c e u d o g o d n ie n ia g w ara n c y jn e .
N a d y r e k t o r a p o w o ła n o n a d i n s p e k t o r a ck o le i St. E. G.
W ład y sław a S zczepanow skiego.
U z y sk a n e k o r z y s tn e w a r u n k i k o n c e s y jn e z m a rn o w a n o po części p rz y p u sz c z e n iu w obieg akcyj i p r j o r y te tó w . U zy
skano tylko 80, w zg lęd n ie 8 4 .5 % .
L in ję L w ó w — S tryj u k o ń c z o n o d o p ie ro w 6 m iesięcy po u sta n o w io n y m t e r m in ie a p rz y b u d o w ie linji S try j— S tan isła
w ów n a p o t y k a n o n a t a k d uże tru d n o ś c i, że p rz e d s ię b io rs tw o b u d o w la n e zerw ało u m o w ę i m u sia n o b u d o w ę u k o ń c z y ć we w łasn y m zarządzie. S tr a ty w s t o s u n k u do k a p i t a ł u z a k ła d o wego były duże. O b u d o w ie o d c in k a S try j— B e sk id m o w y już nie było. P i ę c io g u ld e n o w y k u p o n p ła tn y 1. lipca 1875 r. w y k u p io n o k w o t ą złr. 2.95, za n a s tę p n y k u p o n zaś p ła c o n o już tylko po 1 gu ld en ie.
S anacja, o k t ó r ą z a b ieg an o p r z e c ią g n ę ła się do r. 1879.
P o w o ła n o r o k u n a s tę p n e g o n a j e n e r a ln e g o s e k r e t a r z a p ó ź n ie j
szego szefa sekcji ta ry fo w e j L ih a r z ik a a 17. lip ca 1880 r.
K o lej A l b r e c h to w s k a p rzeszła p o d z a rz ą d p a ń stw a .
Pisząc o w p ro w a d z e n iu w r. 1856 sy ste m u g w a r a n c y j
nego p r z y k o n c e s jo n o w a n iu now ych linij w sp o m n ia łe m , że w ybujałości system u tego d o p ro w a d z iły do p rz y k r y c h n a stęp stw , k t ó r e sp o w o d o w a ły n a j p i e r w w k ro c z e n ie rz ą d u w d ro d z e u sta w o d a w c z e j a n a s tę p n ie %vykupno trw a le b i e r n y ch k o le i p r y w a tn y c h .
Była to u sta w a t. zw. s e k w e s tra c y jn a z d n ia 14. g r u d n ia 1877 r., m o cą k t ó r e j r z ą d m ó g ł w ziąć p o d z a rz ą d p a ń s tw o w y te linje, k tó r y c h n ie d o b ó r e k s p lo a ta c y jn y m u siał p o k r y w a ć
2*
20
s k a rb p a ń s tw a lub k t ó r y m w y p łacał p rzez 5 la t więcej niż p ołow ę g w a ra n to w a n e g o k o n c e s ją czystego d o c h o d u . W p r o w a d z o n y na m ocy tej u staw y z a rz ą d p a ń s tw o w y m ógł trw a ć d o p ó k i d a n a kolej nie b ę d z ie w y m ag ać przez trzy po sobie n a s t ę p u j ą c e la ta p o m o cy fin a n so w e j p a ń stw a .
P ie rw sz ą k o le ją w M ałopolsce, w obec k tó r e j sto sow ano powyższą u staw ę tuż po jej s a n k c jo n o w a n iu b y ła w łaśnie K o lej A lb re c h to w s k a . I z tą chw ilą r z ą d a u s tr ja c k i w rócił zn o w u na d ro g ę g o s p o d a r k i p a ń stw o w e j, o b e jm u ją c j e d n ą po d r u giej kolej p r y w a t n ą i b u d u j ą c n a s t ę p n e linje na r a c h u n e k p a ń s tw a . ®
B u d o w ę n a s tę p n e g o p rzejścia p rz e z K a r p a t y z T a r n o w a do g ran icy w ęgierskiej p o d L e lu c h o w e m (Muszyną) do Epe- ries z a m ie rz o n ą od r. 1854 m u sia n o w obec z d y s k re d y to w a n ia w szelkich k o le jo w y c h p rz e d się w z ięć b u d o w la n y c h w M a ło polsce w y k o n a ć k o s z te m p a ń stw a . N a k i l k a k r o t n e ro zp isan ia b u d o w y n ie w p ły n ę ły b o w ie m o fe rty . R z ą d zw lekał z p o d j ę ciem b u d o w y we w ła sn y m zarządzie, ale gdy d n ia 1. m aja 1873 r. o tw a rto po w ęg iersk iej s tro n ie linję łączn ik o w ą O rlo — E p e rie s , m u siał p rz y s tą p ić do b u d o w y . O tw a rc ie e ta p a m i n a s tą p iło o sta te c z n ie dnia 18. s ie rp n ia 1876 r. P r o w a d z e n ie r u c h u o d d a n o P ie rw sz e j W ęgiersko-G alicyjskiej K o le i Ż elaznej ju ż d n ia 10. k w ie tn ia 1876 r., k t ó r a też p ro w a d z iła już ru ch na w y k u p io n e j K o le i N a d d n ie s tr z a ń s k ie j.
W s p o m n ie ć m i jeszcze w y p a d a o p rz e d łu ż e n iu linji D ziedzice— B ielsko do Żywca z z a m ia r e m późniejszego d o p ro w a d z e n ia jej p rzez Z w a r d o ń do w ęg iersk iej stacji Csacza ja k o dalszego przejścia do W ęgier.
P r z e d w s t ę p n e j k o n c e sji n a te n o d c in e k o długości 20.306 k m u d z ie lo n o K o le i P ó ł n o c n e j jeszcze w r. 1868. S p raw ę p o d ję to na now o w r. 1871, p r z y z n a ją c 25-letn ie zw olnienie od p o d a t k ó w p o d w a r u n k i e m w y k o n a n ia b u d o w y do 5-ciu lat.
D o p rzy śp ieszen ia b u d o w y p rzyczynił się a rcy k siążęcy z a rz ą d k a m e r a l n y w Żywcu p r z y z n a n ie m s u b w en cji w kw ocie 500.000 g u ld e n ó w .
B u d o w ę p o d j ę t ą 11. g r u d n ia 1876 r. u k o ń c z o n o 18. s ie r p nia 1878 r.
R o k 1878, w k t ó r y m o tw a r to o sta tn ią linję o m aw ian eg o o k re su , był r o k ie m p rz e ło m o w y m w h is to r ji A u strji.
W czerw cu 1878 r. o b ra d o w a ł K o n g r e s B e rliń sk i, na k t ó r y m n a d a n o A u s tr ji m a n d a t do o k u p a c ji B ośni i H erco g o - winy. Sposób w ja k i się u s to s u n k o w a ła w iększość c e n tr a li
styczna R a d y P a ń s tw a do w y p ra w y b o ś n iack iej, sp ow odow ał p o d a n ie się do d ym isji m in is te rs tw a A u e r s p e r g a , co stało się p o c z ą tk ie m k o ń c a r z ą d ó w n ie m ie c k o -c en tra listy c z n y c h .
Z tą chw ilą zm ieniło się n a lepsze s tan o w isk o delegacji p olskiej (K oła polskiego) w R a d z ie P a ń s tw a , ta k , że w r. 1879 w stą p iło się w o k res in te n z y w n e j p r a c y k u p o d n ie s ie n iu a u to n o m ji k r a j u a t e m s a m e m i jego życia gosp o d arczeg o .
P rz e c iw ie ń s tw a p o lity c z n e zaś ja k ie się od K o n g r e s u B erliń sk ie g o u ja w n iły m ię d z y R o sją a A u s trją , stały się p r z y czyną, że od tego czasu w szystkie dalsze lin je k o le jo w e w Ma- łopolsce p r o je k to w a n o i b u d o w a n o p o d k ą t e m w idzenia p r z y szłej w o jn y z R o sją i że r u c h n a k a ż d e j b e z w y ją tk u linji i b ez w zględu na to czyją w łasność stanow iła, był p ro w a d z o n y w y łącznie p rz e z Z a rz ą d kolei p ań stw o w y c h . T e m s a m e m rz ą d a u s tr ja c k i w s tą p ił znow u, p r z y n a jm n ie j w M alopolsce, w o k res b u d o w y k o le i p rzez p a ń s tw o i w k o n s e k w e n c ji tego w o k res w y k u p n a linij z n a jd u ją c y c h się w p o s ia d a n iu to w a rz y s tw p r y w a tn y c h .
W o b e c t a k p rz e ło m o w e j chwili w y p a d a m i p r z e jr z e ć m in io n y o k res i w s p o m n ie ć o w s p ó łp r a c y Iz b y h a n d lo w e j, je d y n e j w ty m czasokresie in s ty tu c ji g o sp o d a rc z e j, p o w o ła nej u sta w o w o do w s p ó łp r a c y n a p o lu ro zw o ju k o m u n ik a c y j w ogóle a k o le jn ic tw a w szczególności.
Izb a h a n d lo w a i p rzem y sło w a w K r a k o w ie p o d ję ła swe czynności 18. lis to p a d a 1850 r. a dnia 17. m a ja 1851 r.
ot-warto w K r a k o w ie D y re k c ję ru c h u c. k. W sc h o d n ie j kolei p a ń stw o w e j, o b e jm u ją c ą (o tw a rtą w r. 1847) linję K r a k ó w — T r z e b in ia — M ysłow ice i Szczakow a— G ra n ic a a n a d z o r u ją c ą b u d o w ę linji K r a k ó w — D ębica, T r z e b in ia — Oświęcim , B ie ż a nów — W ieliczka, P o d łę ż e — N iep o ło m ic e i D ęb ica— Rzeszów.
Rzecz jasn a, że Izb a ja k o wówczas j e d y n e ciało g o sp o d a rc z e u staw o w o do w s p ó łp ra c y po w o łan e, m a ją c do s p e łn ie
22
n ia z a d a n ie p r z e p r o w a d z e n ia życzeń k r a jo w y c h i m iejscow ych ćzy to p o d w zg lęd em p ro w a d z e n ia trasy, czy z a k ła d a n ia sta- cyj i d ró g dojazd o w y ch , czy dostaw , p o zo sta w a ła w trw a ły m a ścisłym k o n ta k c ie z u rz ę d u ją c ą w K r a k o w ie D y re k c ją k o lejow ą.
A g e n d y te wzrosły jeszcze więcej po p r z e p r o w a d z e n iu ro z d z ia łu linij m iędzy K o le ją P ó łn o c n ą a k o le ją K a r o la L u d w ika na 1. stycznia 1858 r., p o n iew aż od tego czasu Izb a za
ła tw ia ć m u siała w s p o m n ia n e sp ra w y z j e d n e j s tr o n y w D y r e k cji K o le i P ó łn o c n e j we W ie d n iu , z d ru g ie j po u k o ń c z e n iu b u do w y linji do L w ow a t. j. od lis to p a d a 1861 r. w D y re k c ji k o lejow ej we Lwowie.
N ie od rzeczy b ę d z ie p r z y p o m n ie ć p rz y te m , że działo się to w erz e p r z e d k o n s ty tu c y jn e j, gdy języ k iem u r z ę d o w y m w ład z i d y re k c y j k o le jo w y c h był w yłącznie ję z y k niem ieck i, tak, że o b r o n a in t e r e s a n t a k ra jo w e g o , u ie w la d a ją ce g o często ję z y k ie m u r z ę d o w y m w ym agała te m w iększego n a k ł a d u p ra c y p r z y n ie u s ta ją c e j p r a w ie in te rw e n c ji osobistej członków P re - z y d ju m Izby.
Sądzę, że w z m ia n k a ta zw alnia m n ie od szczegółowego op isu ty c h s ta r a ń , k t ó r y nie p rz e d s ta w ia ją c po 60 latach a k tu a ln e j w artości, p r z e k r o c z y łb y r a m y tego r e f e r a tu .
W r a c a ją c do k re ś le n ia dalszego ro zw o ju k o le jn ic tw a za
znaczyć m i w y p a d a , że w ażniejsze k w e s tje o z n a c z en iu ogól- n o p a ń s tw o w e m o d su n ęły sp ra w ę b u d o w y k o le i w k r a j u na ja k ie 3 la ta z p o r z ą d k u d ziennego.
W a ż n y m w y p a d k ie m , k tó r e g o p o m in ą ć n ie mogę, była u p r a w i a n a w ty m czasie k o n f is k a ta w a g o n ó w ko lejo w y ch przez Rzeszę n ie m ie c k ą , k t ó r a zm usiła K o lej K a r o la L u d w ik a do p rz e ła d o w y w a n ia w szystkich z Rosji i R u m u n ji p r z e c h o dzących p rz e sy łe k do w ra c a ją c y c h w p r ó ż n y m s ta n ie -wagonów n iem ieck ich . P r z e ła d o w y w a n ie o dbyw ało się głów nie na s ta cja c h Lwów , P o d łę ż e , B ie ż a n ó w i w. i.
P rz y c z y n a k o n f is k a ty w ag o n ó w , k t ó r a tyle k ło p o tó w sp ra w iła k o le jo m m a ło p o ls k im była n a s tę p u ją c a :
P o z a p r o w a d z e n iu u siebie w a lu ty zło tej z je d n o s tk ą m o n e t a r n ą m a rk i, Rzesza n ie m ie c k a p rz y z n a ła swym s ta ry m
t a l a r o m s r e b r n y m w a rto ś ć trz e c h m a r e k (złotych), n ie u z n a ją c n a t o m i a s t a u s tr ja c k ic h g u ld e n ó w s re b r n y c h jak o s re b r n e j m o n e ty p e łn o w a rto ś c io w e j p r z y w y k u p n ie k u p o n ó w p rjory- te tó w a u s tr ja c k ic h kolei, o p ie w a ją c y ch na w y p ła tę w srebrze.
P rzyszło z tego p o w o d u do s p e k u la c y jn e g o w y k u p y w a n ia k u p o n ó w , a p o t e m do p ro c e só w p ien iack ich .
Sądy a u s tr ja c k ie w yp o w ied ziały się za p r a w e m w y p ła ty g u ld e n a m i s r e b r n y m i zgo d n ie z te k s te m o d n o ś n y c h p a p ie ró w w arto ścio w y ch . Z d a n ia sądów Rzeszy były p o d zielo n e. A m im o że o sta te c z n ie i f a k u l t e t p ra w n ic z y w H e id e lb e r g u s tan ął ogłoszoną o p in ją po s tro n ie A u strji, B is m a rc k z a rząd ził k o n f is k a tę a u s trja c k ic h w a g o n ó w dla z a b e zp ieczen ia p r e te n s y j n ie m ie c k ic h właścicieli k u p o n ó w a u s tr ja c k ic h p r j o r y t e t ó w kolejo w y ch .
B e z w zg lęd n e to z a rz ą d z e n ie w czasie zbliżenia się p o li
tycznego, k t ó r e w jesien i 1879 r. d o p ro w a d z iło n a w e t do z a w arcia p rz y m ie rz a, zmusiło A u s tr ję do w niesienia ustaw y o b u d o w ę K o le i A r u la ń s k ie j c elem s tw o rz e n ia sobie drogi b e z p o ś re d n ie j do S zw ajcarji i F r a n c j i b ez przejścia przez te- r y t o r j u m niem ieck ie.
P r z y d ru g ie m c z y tan iu p rz e d ło ż e n ia u staw ow ego na d n iu 13. m a r c a 1880 r., zw alczanego p rz e z lewicę n ie m ie c k ą p o d p r e t e k s t e m w ą tp liw e j re n to w n o ś c i i bralcn d o k ła d n y c h o b li
c zeń co do b u d o w y t u n e l u 19 k m długiego a w łaściw ie ze w zględów czysto p a r ty jn o -o p o z y c y jn y ch , o b r o n y p rz e d ło ż e n ia rządow ego p o d ję ło się K olo po lsk ie ze w zg lęd u na ju n c tiin m ię d z y tern p r z e d ło ż e n ie m a p r z e d ło ż e n ie m w nieść się w ła śnie m a ją c e m o b u d o w ie kolei tra n s w e rs a ln e j. W y z n aczo n y ja k o m ó w ca poseł O tto n H a u s n e r w skazał m ię d z y in n e m i na ż y w o tn y in te r e s p a ń s tw a s tw o rz e n ia d ro g i w yw ozu z p o m in ię ciem t e r y t o r j u m „ u n s e re s W aggons k o n f is z ie r e n d e n N a c h b a r s “ .
U staw ę w ty m d n iu w d ru g ie m i trz e c ie m cz y ta n iu p rz y ję to . K o n f i s k a t a w ag o n ó w została w k r ó tc e z łag o d zo n a a o sta teczn ie d o p ie ro w r. 1886 m ię d z y n a ro d o w o z a k a z an a .
J a k o p ierw sze d zia ła n ie zm ie n io n y c h s to s u n k ó w p o lity c z n y c h n a le ż y uw ażać w niesienie ustawry o b u d o w ie kolei t r a n s
24
w e rsa ln e j, z a m ie rz o n ej od r. 1872, na d n iu 5. k w ie tn ia 1881 r.
a m ian o w icie o b u d o w ie o d c in k ó w łą c z n ik o w y c h : Żywiec—
N o w y Sącz, G ry b ó w — Z agórz, Stanisław ów — H u s ia ty n kosz
te m 24 m iljo n ó w na r a c h u n e k p a ń s tw a . D la z o r je n to w a n ia się n a d m ie n ia m , że do czasu w niesienia te j u sta w y w y b u d o w an y był o d c in e k N ow y Sącz— G ry b ó w ja k o część kolei pań stw . T a r n ó w — L e lu c h ó w , o d c in e k Z ag ó rz— C hy ró w ja k o część P ie rw s z e j G alicyjsko-W ęgierskiej K o le i Ż elazn ej; o d ci
n e k C h y ró w — S try j ja k o w y k u p io n a K o le j N a d d n ic s tr z a ń s k a a o d c in e k S try j— Stanisław ów ja k o część K o le i A lb re c h to w - skiej.
O u z y s k a n ie k o n c e s ji na p o szczególne o d c in k i p r o j e k t o w a n e j k o le i tra n s w e r s a ln e j toczyła się z akulisow a w a lk a m ię dzy istn ie ją c e m i w M ało p o lsce k o le ja m i p r y w a t n e m i m ięd zy sobą a n a d t o z p r z e d s ię b io r s tw a m i z a g ra n ic zn e m i.
Z istn ie ją c y c h k o le i p r y w a t n y c h k a ż d a chciała w b u d o w a ć się m a ją c e j p rzez nią na w łasny r a c h u n e k części linji tra n s w e r s a ln e j zyskać a lim e n ta c y jn ą k o le j d o w ozow ą a r ó w n o cześn ie p r z e s z k o d z ić b u d o w ie lin ji tra n s w e r s a ln e j w całości c elem u c h r o n ie n ia się od g ro źn eg o k o n k u r e n t a . Zwyciężył j e d n a k d o m in u ją c y już wówczas w p ły w K oła p olskiego, k t ó r e p o p i e r a j ą c p e ty c je Iz b y h a n d lo w e j k r a k o w s k ie j i lw ow skiej o raz s tan o w isk o W y d z ia łu k ra jo w e g o p rzy cz y n ia jąc e g o się do b u d o w y k w o tą 1,100.000 g u ld e n ó w w y je d n a ło b u d o w ę poinie- n io n y c h o d c in k ó w k o s z te m p a ń s tw a n a w e t p r z y rów nocze- su e m u z u p e łn ie n iu ich d alszem i łin ja m i O św ięcim — P o d g ó rz e i Żywiec— Z w a r d o ń , k t ó r e m im o d ość p o w a ż n y c h t r u d ności te re n o w y c h z b u d o w a n o w całej rozciągłości o d Z w a r d o nia po H u s ia ty n do k o ń c a 1884 r.
O d g ałęzien ie Z a g ó rz a n y — G orlice o tw a r to w k w ie tn iu 1885 r.
P r z y p o m n i e ć tu m o ż n a w y stą p ie n ie Czechów, n a le ż ą cych przecież ró w n ież do „ p r a w i c y “ t. j. do s tro n n ic tw a pro- rz ą d o w e g o , k t ó r z y z a w a ru n k o w a li swe glosow anie za p r z e d ł o że n ie m od p rz y rz e cz e n ia rz ą d u w y b u d o w a n ia k o s z te m p a ń stw a czesko-m oraw skiej k o le i tr a n s w e r s a ln e j — ja k o „ o d s z k o d o w a n ie “ .
W p o d o b n y sposób p o s tę p o w a li Czesi od tego d n ia aż do u p a d k u A u s tr ji p rz y k a ż d y m d alszy m w n io sk u rz ą d u o ro z
b u d o w ę sieci k o le jo w e j w M alo p o lsce — o ile w ogóle się nie ośw iadczali w rę c z p rzeciw b u d o w ie ze w zględu n a m ożliw e u m o c n ie n ie p a ń s tw a p rz e c iw Rosji.
R e z u l t a t tego p o s tę p o w a n ia byl, że z k o ń c e m r. 1912 było w A u s tr ji w ogóle 22.879 k m . k o le i p r z y o b szarze 300.007 k m 2;
w k r a j a c h czeskich 9.545 k m p rz y o b szarze 79.314 k m 2, a w M alo p o lsce tylko 4.128 k m p rz y obszarze 78.492 k m 2.
N a 100 k m 2 p o s ia d a ła A u s tr ja w o g ó le 7.6 k m ko lei Czechy 13.5 ,, „ a M ało p o lsk a tylko 5.4 „ „ W sp o m n ie ć jeszcze n ależy, że po u c h w a le n iu u staw y o b u d o w ie k o le i t r a n s w e r s a ln e j zo rg a n iz o w a n o z a rz ą d k o le i p ań stw , a u s tr ja c k ic h w J e n e r a l n ą D y re k c ję , na k t ó r e j czele s ta n ą ł z d n ie m 24. czerw ca 1882 r. A lojzy Czedik.
N o m in a c ją tą sp ra w io n o srogi zaw ód je n e r a l n e m u d y r e k to ro w i K o le i K a r o la L u d w ik a Sochorow i, k t ó r y uw ażał u z y s k a n y m a n d a t p o selsk i w B r o d a c h za p e w n ą o d sk o czn ię dla zdobycia tego stan o w isk a. Z a w o d u tego te m m n ie j się sp o dziewał po swojej b e z g ra n ic zn e j uległości w o b ec rz ą d u kosz
t e m ży w o tn y c h in te r e s ó w k ie r o w a n e j p rz e z niego K o le i K a rola L u d w ik a . N a s tą p iło od tej chwili p e w n e otrzeźw ienie, tak, że po p rz e ję c iu p rz e z B ilińskiego u r z ę d u p re z y d e n ta Je- n e r a ln e j D y re k c ji ko lei p a ń s tw o w y c h od C zedika na d n iu 1.
stycznia 1892 r. przy ró w n o c z e s n e m p rz e ję c iu u p a ń s tw o w io n e j wówczas K o le i K a r o la L u d w ik a zaszła ta n ie s p o d z ia n k a , że m u sia n o spalić 1000 w agonów K o le i K a r o la L u d w ik a n ie z d a tn y c h a n i do u ż y tk u ani do n a p ra w y .
Z aw ió d ł się ted y S o c h o r n a rządzie, ale i rząd na So- oliorze.
P r o w a d z e n ie ru c h u na poszczególnych lin jach p a ń s tw o wych p rz e ję ła u s ta n o w io n a z d n ie m 1. s ie rp n ia 1884 r. Je- n e r a ln a D y re k c ja k o le i p ań stw o w y c h , u k t ó r e j b o k u s ta n ę ła p o w o ła n a do życia P a ń s tw o w a R a d a K o le jo w a ja k o ciało d o radcze.
26
N a r. 1884 p r z y p a d a jeszcze o tw a rc ie linji lo k a ln e j J a rosław — Sokal w y b u d o w a n e j p o d n a c is k ie m rz ą d u ze wzglę
dów stra te g ic z n y c h p rzez K o le j K a r o la L u d w ik a niby k u p o d n ie s ie n iu sp a d ły c h w m iędzyczasie zn a c z n ie do ch o d ó w .
Ś r o d e k t e n n ie s te ty zawiódł.
K o le j K a r o la L u d w ik a w zięta b y ła wówczas w dw a ognie.
R u c h tra n z y to w y z R osji zan ik ł p ra w ie całk iem s k u tk ie m z a in a u g u r o w a n e j n a rosyjskiej K o le i P o łu d n io w o -Z a c h o d n ie j p rz e z D re y fu s a a p r z e p r o w a d z o n e j do o s ta tn ic h k o n se k w e n - cyj p rz e z jego n a s tę p c ę , późniejszego m in is tr a s k a r b u W itte- go, p o lity k i ta ry fo w o -p rz ew o z o w e j; z R u m u n j i zaś s k u tk ie m p o lity k i a g r a r n e j u p r a w ia n e j p o d n ac isk ie m W ę g ró w p rzez A u strję .
Z R osji p rzew o zy sk ie ro w a n e zostały z am iast K o le ją K a r o l a L u d w ik a w lasn em i lin ja m i głów nie do O dessy i do L ihaw y. K o le i K a r o l a L u d w ik a p o zo stały zaledw ie dowozy k o lejo w e i k o ło w e z najbliższego o b sz a ru gran iczn eg o .
Z R u m u n ji szły głó w n e tr a n s p o r t y do p o r tó w M orza Czarnego.
W ru c h u m iejscow ym ta r y f y u s ta n o w io n e p rzez kolej p a ń s tw o w ą były ta k o b n iżo n e, że k o n k u r o w a ły s k u teczn ie z p r z e w o z a m i n a w e t k ró ts z ą r u t ą K o le i K a r o l a L u d w ik a .
P rz e w o ź n e n. p. z S ądow ej W iszni do T a r n o w a 214 km.
w y p a d a ło taniej p rz y s k ie ro w a n iu p rz e s y łk i p rzez P r z e m y ś l—
C h y ró w — N ow y Sącz do T a r n o w a o k rę ż n ą 286 k m długą.
T r ó j k a W itte k , C zedik, L ih a r z ik ro zp o częła wówczas k r o k i p r z e d w s tę p n e do ak cji u p a ń s tw o w ie n ia k o le i p r y w a t n y c h — ta n im ko sztem . Szczególnie p rzez d o tk liw e o b n iżen ie ich d o c h o d o w o śc i za p o m o c ą n a jd a le j idącego o b n iżen ia ta r y f k o n k u r e n c y j n y c h k o le i p a ń s tw o w y c h p r z y r ó w n o c z e sn e m wy
m u s z a n iu w o k re s ie p o p r z e d z a ją c y m u p a ń s tw o w ie n ie p r z e ró ż n y c h św iadczeń, p o łą c z o n y c h ze zn a c z n y m i w y d a t k a m i za- p o m o c ą ra b u listy czn eg o i n t e r p r e t o w a n i a w ż a d n y m n ie ste ty w y p a d k u jasn y c h p o s ta n o w ie ń k o n ce sy jn y c h .
M e to d y te daw ały się j e d n a k stosow ać ze s k u tk ie m tylko w o b ec m a ło p o ls k ic h k o le i fin an so w o słabych lub w obec kolei, k t ó r y c h n a c z e ln e k ie ro w n ic tw o , n ie p o m n e swych o bow iązków
w o b ec p o w ie rz o n e j jego pieczy in sty tu cji, ulegało za o d z n a czenia i ty tu ły w p ły w o m rz ą d u .
W o b ec K o le i P ó łn o c n e j, k t ó r e j u p a ń s tw o w ie n ie weszło w łaśnie na p o r z ą d e k d zienny, m e to d y te zu p e łn ie zawiodły.
S p ra w ę u p a ń s tw o w ie n ia p rz y p o m n ia n o rz ą d o w i podczas dy sk u sji b u d ż e to w e j w r. 1881.
P rz y w ile j z d n ia 4. m a r c a 1836 r. gasn ąć m iał po u p ł y wie 50-lecia w r. 1886.
K o le j P ó łn o c n a zabiegała o p rz e d łu ż e n ie, lud n o ść, Izby h a n d lo w e , szczególnie K r a k o w s k a i wszystkie in n e k r a jo w e k o ła g o sp o d a rc z e u p o m in a ły się głośno o cofnięcie p rzy w ileju t. j. o u p a ń stw o w ie n ie .
R z ą d , k t ó r y m oże ra d był u p a ń s tw o w ić u a jin tr a tn ie js z ą kolej a u s tr ja c k ą , bo zyskałby p rz e z to i łączn ik swych dw óch w e W ie d n iu p rzez K o lej P ó łn o c n ą p r z e g r o d z o n y c h sieci k o lejow ych, z a c h o d n ie j i m a ło p o ls k ie j, s ta n ą ł w o b ec z a g a d n ie n ia k o n cesy jn eg o , na k tó re g o sposób ro zw iązan ia n ajceln iejsi p r a w n ic y zgodzić się ze sobą n ie mogli.
Chodziło głów nie o p u n k t 10 d e k r e t u z r. 1836, k t ó r y u stan o w ił, że po w ygaśnięciu przy w ileju , p rz e d się b io rc a (u p rzy w ile jo w a n y ) ja k o w ł a ś c i c i e l k o l e j o w e g o m a j ą t k u n i e r u c h o m e g o i r u c h o m e g o m o ż e n i m d o w o l n i e d y s p o n o w a ć , m o że o jego k u p n o ze rz ą d e m j a k i z osobą trzecią tr a k t o w a ć a o ileby się sam lub n o w o n a b y w c a m a j ą t k u ko lejo w eg o s ta r a ł o d a l sze p ro w a d z e n ie p rz e d s ię b io rs tw a a doty ch czaso w e p r o w a d z e n ie tegoż o k a z a ło b y się ja k o poży teczn e, z a rz ą d p a ń s tw a nie om ieszka p r z e d łu ż y ć przyw ileju.
R o z s trz y g a ją c em w e w e n tu a ln y m sp o rz e o p rz e d łu ż e n ie p rz y w ile ju m ogła z a te m b y ć po p ierw sze okoliczność, że w r.
1836 d an o przyw ilej ty lk o na p r o w a d z e n i e p r z e d s ię b io rstw a , k tó r e g o f u n d u s i n s tru c tu s był i po zo stał p r y w a tn ą w łasnością u p rzy w ile jo w a n e g o , po d ru g ie u z n a n ie lu b z a p r z e czenie, „ d ass die U n t e r n e h m u n g sich .alle n ü tz lic h b e w ä h r t h a t “ , że p rz e d się b io rstw o okazało się ja k o użyteczne.
W łasn o ść ko lejo w eg o m a j ą t k u n ie ru c h o m e g o i r u c h o m ego w y n ik ała z a te m jasno z osnowy p rzy w ileju a na p r o w a
28
d zen ie d o w o d u u ży teczn o ści swych linij, p rz y g o to w y w ała się K o le j P ó łn o c n a od 50 lat. W szak właściciele K o le i P ó łn o c n e j byli ró w n o c z e śn ie w łaścicielam i a co n a jm n ie j w spółw łaści
cielam i p ra w ie wszystkich* p rz e d s ię b io rs tw i z a k ła d ó w p r z e m ysłow ych p o w stały ch w ty m czasokresie a ro zsian y ch w zdłuż linji głów nej od W ie d n ia po K r a k ó w i w zdłuż p ra w ie w szystkich odgałęzień.
K o le j P ó łn o c n a mogła z a te m w y p r a c o w a n ą h is to r ją ro z w o ju i p r a c y sw ych linij u d o w o d n ić i u d o w o d n iła też, że b y ła rzeczyw iście uży teczn ą — a o to czy dla w szystkich — n ie p y ta n o .
D la M ało p o lsk i b y ła n a jd o tk liw s z ą z a p o r ą jej ro z w o ju go
spodarczego.
W łaściciel z a k ła d ó w p rzem y sło w y ch b ę d ą c y ró w n o c z e śnie w łaścicielem n ajsk u te c z n ie jsze g o w d z ia ła n iu i n s t r u m e n tu : k o le i żelaznej n ie ty lk o , że u s ta n a w ia ł dla swych p r z e m ysłów sto so w n e t a ry fy , ale w yposażał je n a d t o w t a k d a le k o id ące u d o g o d n ie n ia u su w a ją c e się z p o d k o n t r o l i w ładzy n a d zorczej j a k n. p. t a jn e czy ja w n e re f a k c je d o s tę p n e tylko p r z y n a d a w a n iu p e w n e j z góry z a w a r u n k o w a n e j ilości w agonów , p rz y sto so w a n e j ściśle do p r o d u k c j i dan eg o z a k ła d u p r z e m y słowego lub w y b u d o w a n ie to ró w p rzem y sło w y ch k o sz te m ko lei p r z y p r z y z n a n iu zn ik o m o niskiej n ależy to ści przystaw - czej i t. p., i t. p.
P o w s ta w a n ie p o k r e w n y c h p rz e m y słó w w M ałopolsce, o d d a lo n y c h od węgla i surow ców , n ie k o rz y s ta ją c y c h z p o d o b n y c h u d o g o d n ie ń a zawisłych p o z a te m od k o le i p a ń stw o w y ch , k ie ru ją c y c h się zasadą a u s tr ja c k ą , że nie p o w in n o się p o p i e r a ć tw o rz e n ia n o w y c h z a k ła d ó w m a ją c y c h k o n k u r o w a ć z p o k r e w n y m i sta ry m i — stało się p rz e to n iem ożliw em .
T a r y f y w ęglow e d la p rzy w o zu czy to z Zagłębia m o raw - sko-śląskiego, czy to z górn o śląsk ieg o u z n a w a n e były przez k o la g o s p o d a rc z e i rz ą d ja k o t a k d alece w y g ó ro w a n e , że w p ó źn iej u d z ie lo n e j now ej, k o n c e sji z a strzeżo n o w y raźn ie u s ta n o w ie n ie no w y ch ta r y f w ęglow ych o całk iem in n e j k o n s tru k c ji.
W Z agłębiu K r a k o w s k ie m d o s tę p n ą p r z y te m b y ła w ów
czas ty lk o k o p a l n i a ja w o rz n ic k a . I n n e k o p a ln ie o ile były czynne, n ie m ia ły p o łą c z e n ia kolejo w eg o . K o le j S k aw ce—
T r z e b in ia o tw a rto d o p ie ro w 14 la t p ó źn iej d n ia 15. sie rp n ia 1899 r. a k o le j P ila — J a w o r z n o d o p ie ro 27. p a ź d z ie r n ik a 1900 r. t. j. o r o k później. W ęgiel z ty ch k o p a l ń m a ło k a lo ry c z n y nie n a d a w a ł się p r z y te m dla całego szereg u p rz e m y słó w szczególnie też p rz e z to, że w ow ym czasie n a u k a c ie p ln ik o w a n ie sta ła n a o b e c n y c h w y ż y n a c h a ówczesna b u d o w a k o tłó w i p a le n is k rów nież u n iem o ż liw ia ła użycie tego p aliw a.
Z d ru g ie j s tro n y u s ta n o w io n e by ły n a K o le i P ó łn o c n e j dla w szelak ich g otow ych p r o d u k t ó w z a k ła d ó w p o ło ż o n y c h p r z y jej lin ja c h t a k n isk ie ta ry fy , że k o n k u r e n c j a z a k ła d ó w m a ło p o ls k ic h n a w e t w w ła sn y m k r a j u b y ła p r a w ie w y k lu czona. D la p r z y k ł a d u p rz y p o m in a m ty lk o ta r y f ę w y ją tk o w ą na p rz e w ó z c u k r u r a fin o w a n e g o do M ałopolski, k t ó r a u t r u d n iała d o tk liw ie b y t f a b r y c e w P r z e w o r s k u .
T a r y f y by ły w t e n sposób k o n s tr u o w a n e , że przew ó z m e try c z n e g o c e t n a r a c u k r u z P r z e w o r s k a k osztow ał
do dla cukru kojetańskiego dla cukru przeworskiego P rz e m y ś la 24 h a le r z y 41 h a le rz y
L w o w a 60 „ 94 „
T a r n o p o l a 110 „ 165 „
K o lo m y ji 128 ,, 189 „
P ła c o n o więc za p rz e w ó z w łasnego p r o d u k t u we w ła
sn y m k r a j u znacznie drożej aniżeli płacił p r o d u k t obcy.
A m im o liczn y ch i n a jtro s k liw ie j u z a s a d n io n y c h p r z e d s ta w ie ń ta k ze s tr o n y in te r e s a n tó w j a k i czy n n ik ó w p o w o ła n y c h do o c h r o n y k ra jo w e g o p rz e m y słu nie u z y sk a n o aż do u p a ń s t w o w ien ia K o le i P ó łn o c n e j r e f o r m y ty ch ta ry f.
T a k sam o ta r y f y w ęglow e r e k o n s t r u o w a n e zostały na ta r y f y p rz e r a c h o w a n e d o p ie ro w 13 lat po p r z e d łu ż e n iu k o n cesji t. j. od 1. lip ca 1898 r., n a s k u t e k u siln y ch s ta r a ń D y re k c ji k o le i p a ń s tw o w y c h we Lw ow ie, celem u m o żliw ien ia d o ta rc ia g ó rn o śląsk ieg o węgla na P o d o l e i W ołyń, ogołoconych już wówczas z d rz e w a opalow ego.
P o d o b n e s to su n k i pam rw ały też w p rz e m y ś le ceramicz-
![Biuletyn Izby Przemysłowo-Handlowej w Gdyni. 1935 [całość]]()