*># S tą fm Z d k k f
AMERYKA POŁU D N IOW A
h i t Z toH eif
W I E L K A G E O G R A F J A P O W S Z E C H N A
DR. TADEUSZ DYBCZYŃSKI
1/ :
A M E R Y K A
P O Ł U D N I O W A
Z 4 3 8 IL U S T R A C J A M I I 3 7 M A P A M I
NAKŁADEM TRZASKI, E V E R T A I M I C H A L S K I E G O SP. AKC.
W A R S Z A W A , K R A K O W S K IE PRZEDM IEŚCIE 13, G M A C H H O T E L U EUROPEJSKIEGO
10H5 Czytelnia OgoMa
Nos i b
D R U K A R N I A N A R O D O W A W K R A K O W I E
/ni. Stefom Ż^bięĄt
P R Z E G L Ą D T R E Ś C I
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A . C Z Ę Ś Ć O G Ó L N A Str.
W S T Ę P
Definicja Ameryki Południowej. — Pochodzenie nazwy Ameryka. — Położenie geograficzne. — Gra
nice lądowe i oceaniczne. — Ukształtowanie poziome. — W yspy południowo-amerykańskie. . . . . 3 B U D O W A G E O L O G IC Z N A I U K S Z T A Ł T O W A N I E P IO N O W E A M E R Y K I P O Ł U D N IO W E J Budowa i dzieje geologiczne. — Podział Ameryki Południowej na naturalne krainy. — Ukształtowanie
pionowe. — Bogactwa kopalne. ... 28
K L I M A T A M E R Y K I P O ŁU D N IO W E J
Dane ogólne. — Temperatura: izotermy, izanom ale.— Izobary. — Pasaty. — Wilgotność. — Za
chmurzenie. — Opady. — Krainy klimatyczne. ... 67 O D W O D N IE N IE A M E R Y K I P O ŁU D N IO W E J
Dane ogólne. — Zlewisko atlantyckie. — Zlewisko pacyficzne. — Zlewiska wewnętrzne. . . . 83 Ś W IA T R O Ś L IN N Y A M E R Y K I P O ŁU D N IO W E J
Dane ogólne. — Charakterystyki prowincyj: tropikalnej, podzwrotnikowej, klimatu umiarkowanego,
andyjskiej. ... 121
Ś W IA T Z W IE R Z Ę C Y A M E R Y K I P O Ł U D N IO W E J
Dane ogólne. — Charakterystyka prowincji zoogeograficznej gujano-brazylijskiej. — Charakterystyka
prowincji zoogeograficznej andyjsko-pampasowej... 146
L U D N O Ś Ć A M E R Y K I P O ŁU D N IO W E J
Dane ogólne. — Gęstość zaludnienia. — Cechy rasowe Indjan. — Podział Indjan na plemiona. — Języki Indjan. — Biali mieszkańcy Ameryki Południowej. — M urzyni. — M etysi. — Ludy koloro
we. — Religja... 169 C Z Ę Ś Ć S Z C Z E G Ó Ł O W A . W E N E Z U E L A
W S T Ę P
Nazwa. — Obszar. — Granice. — Położenie. — W ybrzeża. — W yspy. — Krainy naturalne. — Geo- logja. — Stanowisko w Ameryce Pld. ... 184 D ZIEJE O D K R Y C IA I P O W S T A N IA W E N E Z U E L I
Kolum b. — Hojeda. — Założenie miast. — Panowanie Niemców. — Eldorado. — Badania kraju. — Powstania. — Okres walk wewnętrznych. ... 185 C H A R A K T E R Y S T Y K A O B S Z A R U A N D Y J S K IE G O W E N E Z U E L I
Dane ogólne. — Podział orograficzny. — Cordillera de Merida. — Rejon Barquisimeto-Coro. — Ser- rania Costanera. — Serrania del Interior. — Sierra de Cumana. — Nizinna część obszaru. — Hydro- grafja. — Stosunki klimatyczne. — Flora. — Fauna. — Ludność. — Zajęcia... 187 C H A R A K T E R Y S T Y K A O B S Z A R U L L A N O S Ó W W E N E Z U E L I
Dane ogólne. — Podział. — Budowa orograficzna. — Llanos Altos. — Llanos Bajos. — Hydrogra- fja. — Stosunki klimatyczne. — Flora. — Fauna. — Ludność. — Zajęcia. . . . 196 C H A R A K T E R Y S T Y K A O B S Z A R U G U J A Ń S K IE G O W E N E Z U E L I
Dane ogólne. — Podział. — Budowa orograficzna. — Hydrografia. — Stosunki klimatyczne. — Flo
ra. — Fauna. — Ludność. — Zajęcia. ... 201
S T O S U N K I G O S P O D A R C Z E W E N E Z U E L I
Bogactwa kopalne. — Rolnictwo. — Zbieractwo. — Rybołówstwo. — Myślistwo. — Hodowla. —
Przemysł. — Handel. — Komunikacje. . . . 205 O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Ogólne czynniki kultury. — Zabytki dawnych czasów. — Podział administracyjny kraju. — Charakte
rystyka ogólna prowincyj i ważniejszych miast. . . . 213
VI T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
W E N E Z U E L A JA K O P A Ń S T W O str.
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb państwa. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludnościowe. — Stosunki religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata. . . . 219
K O L U M B J A W S T Ę P
Nazwa. — Obszar. — Granice. — Położenie. — Wybrzeża. — W yspy. — Krainy naturalne. — Geo- logja. — Stanowisko w Ameryce Płd. ... 222 D ZIEJE O D K R Y C I A I P O W S T A N IA K O L U M B J I ...224 O B SZ A R A N D Y J S K I K O L U M B JI
Wielkość. — Położenie. — Granice. — Podział. — Góry Goajiry. — Sierra Nevada de Santa Mar
ta. — Sierra de Perija. — Andy Ocana. — Andy Pamplońskie. — Sierra Nevada de Cocui. — Wyżyna Bogocka. — Cordillera Oriental. — Cordillera Central. — Cordillera Occidental. — Serrania del Cho- co. — Obszar trzęsień ziemi. — Wulkany błotne. — Stosunki hydrograficzne. — Klimat. — Świat roślin i zwierząt. — Ludność rdzenna. — Cudzoziemcy. — Zajęcia...226 O B SZ A R L L A N O S Ó W I S E L W Ą S Ó W K O L U M B J I
Wielkość. — Położenie. — Podział. — Granice. — Wzniesienia i grzbiety górskie. — Łączność z G u janą. — Rzeki. — Jeziora. — Stosunki klimatyczne. — Świat roślin i zwierząt. — Ludność. — Zajęcia. 239 Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo i zbieractwo. — Rybołówstwo i myślistwo. — Hodowla. — Prze
mysł fabryczny i domowy. — Handel. — Komunikacje. . . . 244 O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Podział administracyjny Kolum bji. — Ogólne czynniki charakteru ludności. — Departamenty obszaru Andyjskiego. — Departamenty, intendancje i komisarjaty obszaru wschodniego... 252 K O L U M B J A JA K O P A Ń ST W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb państwa. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludnościowe. — Stosunki religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata... 260
E K W A D O R W S T Ę P
Nazwa. — Obszar. — Granice. — Położenie. — Wybrzeża. — W yspy. — Krainy naturalne. — Geo- logja. — Stanowisko w Ameryce Południowej. ... 264 D ZIEJE O D K R Y C I A I P O W S T A N IA E K W A D O R U ...265 C H A R A K T E R Y S T Y K A O B SZ A R U N A D M O R S K IE G O E K W A D O R U
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność rdzenna. — Cudzoziemcy. — Zajęcia lud
ności. . . . ... . . . 266 C H A R A K T E R Y S T Y K A O B SZ A R U A N D Y J S K IE G O E K W A D O R U
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność rdzenna. — Cudzoziemcy. — Zajęcia lud
ności... 269
C H A R A K T E R Y S T Y K A W S C H O D N IE G O O B SZ A R U E K W A D O R U
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Ro
ślinność i fauna. — Stosunki klimatyczne. — Ludność rdzenna. — Zajęcia ludności. — Cudzoziemcy. 274 W Y S P Y G A L A P A G O S
Obszar. — Skład. — Dzieje. — Ludność. — Znaczenie. — Budowa pionowa i geologiczna. — K li
mat. — Flora. — Fauna. — Ludność. — Zajęcia... 276 Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E E K W A D O R U
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo i zbieractwo. — Rybołówstwo i myślistwo. — Hodowla. — Prze
mysł. — Handel. — Komunikacje...278 O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Podział administracyjny Ekwadoru. — Ogólne czynniki charakteru ludności. — Prowincje nadmor
skie. — Prowincje Andyjskie. — Prowincje W schodu... 281
J n i. Stefan
______ A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A________ _____________
E K W A D O R JA K O P A Ń S T W O
strój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno-
°we, religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata. ... .... ...
P E R U W S T Ę P
& ! l T . ? „ bs2ar; ~~ Granice. — Położenie. — Wybrzeża. — W yspy. — Krainy naturalne. — Geo- g) • Stanowisko w Ameryce Południowej...
D Z IE JE O D K R Y C IA I P O W S T A N IA PER U ...
N A D M O R S K I O B SZ A R PER U _ C O S T A
Obszar. — Granice. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki. — Stosunki klimatyczne. — Roślinność. - Świat zwierzęcy. - Ludność. - Zajęcia ludności...
A N D Y J S K I O B SZ A R PER U — SIE R R A
Obszar. Granice. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Stosunki klima
tyczne. Roślinność. — Świat zwierzęcy. — Ludność. — Zajęcia ludności. . . . . . W S C H O D N I O B S Z A R PER U — M O N T A N A
Obszar. — Granice. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Klimat. — Ro
ślinność i zwierzęta. Ludność. — Zajęcia ludności. ...
Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo. — Zbieractwo. — Rybołówstwo i myślistwo.— Hodowla. — Prze- mysł. — Handel. — Komunikacje. . . . . O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Administracyjny podział państwa. — Ogólne czynniki charakteru ludności. — Obszary jednostek administracyjnych i charakterystyka ważniejszych miast...
P E R U , JA K O P A Ń S T W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludnościo
we, religijne i kościelne. — Finanse państwa. — Oświata. ...
B O L I W J A W S T Ę P
Nazwa. — Obszar. — Położenie. — Krainy naturalne. — Geologja. — Stanowisko w Ameryce Po
łudniowej. ... ...
D ZIEJE O D K R Y C I A I P O W S T A N IA B O L I W J I ...
A N D Y J S K I O B SZ A R B O LIW JI
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. —■ Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. — Zajęcia ludności. . ...
N IZ I N N Y O B S Z A R B O LIW JI
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Świat roślin i zwierząt. — Ludność. — Zajęcia ludności. ... . S T O S U N K I G O S P O D A R C Z E BO LIW JI
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo. — Zbieractwo. — Hodowla. — Przemysł. — Handel. — Kom u
nikacje. . .
O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Administracyjny podział państwa. — Ogólne czynniki rozwoju kraju. — Obrazy jednostek admini
stracyjnych z charakterystyką ważniejszych osiedli. ... .... ...
B O L IW JA JA K O P A Ń S T W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno
ściowe. — Stosunki religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata. ...
C H I L E W S T Ę P
Nazwa. — Obszar. — Granice. — Położenie. — Wybrzeża. — Wyspy. — Podział na krainy natu
ralne. — Geologja. — Stanowisko w Ameryce P o łu d n io w e j... ...
V I I
Str.
283
286 289
290
296
306
310
317
331
334 336
337
348
353
359
365
367
V I I I T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
DZIEJE O D K R Y C I A I P O W S T A N IA C H I L E ...
C H IL E P Ó Ł N O C N E
Granice. — Obszar. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. Rzeki. Stosunki kli
matyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. Zajęcia ludności. ... ....
C H IL E Ś R O D K O W E
Granice. — Obszar. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki. — Klimat. — Świat roślinny i zwierzęcy. — Stosunki ludnościowe. Zajęcia ludności. ...
C H IL E P O Ł U D N IO W E
Granice. — Obszar. — Podział. — Ustrój pionowy. — Budowa geologiczna. — Wody. — Klimat. — Świat roślinny i zwierzęcy. — Ludność. — Zajęcia ludności. ...
Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E C H IL E
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo. — Rybołówstwo. — Myślistwo. — Hodowla. — Przemysł. — Handel. — Komunikacje. ...
O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O C H IL E
Podział administracyjny państwa. — Ogólne czynniki charakteru ludności. — Obrazy jednostek ad
ministracyjnych z charakterystyką najważniejszych miast. ...
C H IL E JA K O P A Ń S T W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno
ściowe. — Stosunki religijne i kościelne. — Finanse. — Miary. — Oświata. . . . .
A R G E N T Y N A W S T Ę P
Nazwa. — Obszar. — Granice. — Położenie. — Wybrzeże. — W yspy. — Podział na krainy natu
ralne. — Geologja. — Stanowisko w Ameryce Południowej...
D ZIEJE O D K R YCIAM I P O W S T A N IA A R G E N T Y N Y ...
A N D Y J S K I O B SZ A R A R G E N T Y N Y
O bszar. Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. — Zajęcia ludności... ....
G R A N C H A C O A R G E N T Y Ń S K IE
O b s z a r . — G r a n i c e . — Podział.— Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. Zajęcia ludności. .
P A M P A S Y A R G E N T Y N Y . . . . „
Obszar — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — sto sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. — Zajęcia ludności. .
P A T A G O N JA W S C H O D N IA
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. — Zajęcia ludności. . .
eziora. — Sto-
Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E A R G E N T Y N Y
Bogactwa m i n e r a l n e . — Rolnictwo i sadownictwo. — Przemysł. — Handel. — Komunikacje. . . . O Ś R O D K I Ż Y C IA K U L T U R A L N E G O
Administracyjny podział Argentyny. — Osadnictwo. — Ogólne czynniki charakteru ludności.
Charakterystyka prowincyj i ważniejszych ośrodków miejskich. . . . . A R G E N T Y N A JA K O P A Ń ST W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno
ściowe. — Stosunki religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata i nauka. . ...
U R U G W A J W S T Ę P
N azw a. Wielkość. — Granice. — Położenie. — W ybrzeże. — W yspy. — Podział na krainy natu
ralne. — Geologja. — Stanowisko w Ameryce Południowej... ....
D ZIEJE O D K R Y C I A I P O W S T A N IA U R U G W A JU
Str.
369
371
376
382
387
393
398
401 404
407
414
417
422
425
435
444
447
449
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A IX
C H A R A K T E R Y S T Y K A F IZ J O G R A F IC Z N A U R U G W A JU .
Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Hydrografja. — Stosunki klimatyczne. — Świat roślinny. — Świat zwierzęcy. — Ludność. — Zajęcia ludności. . . . ...
Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E U R U G W A JU
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo. — Hodowla. — Myślistwo. — Przemysł. — Handel. — Kom uni
kacje...
O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Administracyjny podział państwa. — Ogólne czynniki charakteru ludności. Ważniejsze miasta i okolice... ....
U R U G W A J JA K O P A Ń S T W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno
ściowe, religijne i kościelne. — Finanse państwa. — Oświata. . . . .
P A R A G W A J
W S T Ę P
Nazwa. — Wielkość. — Granice. — Położenie. — Podział na krainy naturalne. — Geologja. — Sta
nowisko w Ameryce Południowej... ... ...
D ZIEJE O D K R Y C IA I P O W S T A N IA P A R A G W A J U ...
C H A R A K T E R Y S T Y K A F IZ J O G R A F IC Z N A PA R A G W A JU
Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Klimat. — Roślinność i zwierzęta.
Ludność. — Zajęcia.
Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E PA R A G W A JU
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo. — Zbieractwo. — Sadownictwo. — M yślistwo. — Rybołówstwo.
Hodowla. — Przemysł. — Handel. — Komunikacje . . .
O Ś R O D K I Ż Y C I A K U L T U R A L N E G O
Administracyjny podział państwa. — Ogólne czynniki charakteru ludności. — Obrazy jednostek ad
ministracyjnych z charakterystyką najważniejszych miast. ... ....
P A R A G W A J JA K O P A Ń S T W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno
ściowe, religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata. ...
B R A Z Y L J A
W S T Ę P
N a z w a . — Obszar. — Granice. — Położenie geograficzne. — Podział na krainy naturalne. — Geo
logja. — Stanowisko w Ameryce Południowej. . . . .
d z i e j e o d k r y c i a i p o w s t a n i a b r a z y l j i . ...
A M A Z O Ń S K I O B SZ A R B R A Z Y L JI
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. — Zajęcia ludności. . . . . BR A Z Y L J A P Ó Ł N O C N A
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. — Ludność. — Zajęcia ludności. . . . . B R A Z Y L J A P O Ł U D N IO W A
Obszar. — Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. — Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i świat zwierzęcy. Ludność. Zajęcia ludności... ....
D A L E K I Z A C H Ó D B R A Z Y L JI
O b szar. Granice. — Podział. — Ustrój pionowy i budowa geologiczna. —- Rzeki i jeziora. — Sto
sunki klimatyczne. — Roślinność i zwierzęta. Ludność. Zajęcia ludności* . . . . Ż Y C IE G O S P O D A R C Z E B R A Z Y L JI
Bogactwa mineralne. — Rolnictwo. — Zbieractwo. — Rybołówstwo. — Myślistwo. — Hodowla. — Przemysł. — Handel. — Komunikacje.
Str.
450
452
454
455
457
458
460
463
466
468
469 472
475
483
490
506
515
X T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
O Ś R O D K I Ż Y C IA K U L T U R A L N E G O Str.
Ogólne czynniki kultury i charakter Brazyljan. — Imigracja. — Administracyjny podział kraju. — Ogólna charakterystyka stanów i ważniejszych miast. ... 545 B R A Z Y L JA JA K O P A Ń S T W O
Ustrój państwowy. — Władze. — Herb. — Flaga państwowa. — Wojskowość. — Stosunki ludno
ściowe. — Stosunki religijne i kościelne. — Finanse. — Oświata. . ... 566
P O S I A D Ł O Ś C I K O L O N J A L N E W A M E R Y C E P O Ł U D N IO W E J P O S IA D Ł O Ś C I A N G IE L S K IE
Gujana brytyjska. — Trinidad. — Tobago. — W yspy Falklandzkie. — Południowa Georgja. . . . 572 P O S IA D Ł O Ś C I H O L E N D E R S K IE
Gujana holenderska, czyli Surinam. — Curaęao. — Bonaire. — Aruba. ...5^4 P O S IA D Ł O Ś C I F R A N C U S K I E ...
Z A K O Ń C Z E N I E ... ...
B I B L J O G R A F J A ... 601
AMERYKA POŁUDNIOWA
N A P IS A Ł
D r. T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
AM ERYKA PO Ł U D N IO W A
C Z Ę Ś Ć O G Ó L N A W S T Ę P
Definicja Ameryki Południowej. — Pochodzenie nazwy Ameryka. — Położenie geograficzne. — Granice lądowe i oceaniczne. — Ukształtowanie poziome. — W yspy południowo-amerykańskie.
Powierzchnia kuli ziemskiej, w 71 °0 pokryta oceanami, jak ogólnie wiadomo, składa się z trzech głównych obszarów lądowych: wschodniego, obejmującego Europę, Azję i Afrykę, zwanego Starym Światem, zachodniego, obejmującego Amerykę a nazywanego N ow ym Światem, oraz południowego, obejmującego Australję (i Oceanję) wraz z Antarktydą, ze względu na niedawność ich odkrycia mogącego być nazwanym Światem Najnowszym .
Obszar zachodni został tak określony z tego powodu, że znajduje się całkowicie na terenie półkuli zachodniej od umownie przyjętego powszechnie za zerowy południka, przechodzącego przez Greenwich pod Londynem . Rozciągając się południkowo na olbrzymiej przestrzeni prze
szło 16.000 km, Am eryka, z postaci swej — dwu potężnych trójkątów, złączonych ze sobą stosun
kowo wąskim przesm ykiem, już na pierwszy rzut oka nasuwa wniosek, że stanowi właściwie dwa tylko luźno ze sobą zespolone kontynenty. Istotnie, jeżeli zw ażym y, że Europa w stosunku do A zji może być słusznie uważana tylko za jej półwysep, co zresztą odbija się w nazwie Eurazji, nadawanej łącznie obydw u tym lądom, zwłaszcza przez geologów; jeżeli zw ażym y dalej, że Afrykę oddziela od A zji na przestrzeni ok. 3.000 km — geologicznie pow itały bardzo niedawno — rów tektoniczny, stanowiący dziś morze Czerwone, a istotne połączenie lądowe — przesm yk Sueski, przecięty dziś sztucznym kanałem, którego w rachubę brać nie można, ma 120 km długości, gdy w Am eryce przesm yk Panamski, również przecięty kanałem, w swem najwęższem miejscu (zwę
żenie San Blas) dosięga zaledwie 50 km, niema chyba żadnej wystarczającej podstawy, ażeby przez analogję z częściami Starego Świata nie uważać każdego ze wspomnianych obydw u trójkątów lądowych również za osobne części świata, wyróżniane zresztą na mapach, jako Am eryka Północna i Am eryka Południowa.
Faktyczna odrębność lądowa Am eryki Południowej istniała w rzeczywistości geologicznie bardzo niedawno jeszcze, gdyż dzisiejszy przesm yk Panamski, łączący obydwa lądy, pow itał w drugiej połowie okresu trzeciorzędowego, mianowicie w epoce mioceńskiej. W o wiele dawniej
szych epokach geologicznych obydwie Am eryki miały ze sobą łączność; większa część jednak Am eryki Południowej, mianowicie wschodnia, złączona była z dzisiejszą Afryką, stanowiąc wspólnie z nią główną masę t. zw . Gondw any — jednego z dawmych lądów, który istniał od wczesnego paleozoikum do końca epoki kredowej (w następnym, m ezozoicznym okresie), w czasie której rozpadł się na części i rozsunął w różne strony. T o też więcej wspólnego ma nawet obecnie Ameryka Południowa z A fryką, szczególniej z południową jej częścią, niż z Am eryką Północną, ale z którą również m ożem y się doszukać w ielu wspólnych i bardzo charakterystycznych ogól
niejszego znaczenia rysów. Oto przedewszystkiem i w Północnej, i w Południowej Am eryce mamy w ich zachodnich częściach na całej rozciągłości łańcuchy gór fałdowych nowszego pocho
dzenia, powodujące jednakowe skutki na obydw u kontynentach: i tu, 1 tam system y rzeczne mogły 1
T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
się rozwinąć tylko we wschodniej połaci, natomiast brzegi zachod
nie nie zdołały się dostatecznie rozwinąć i pozostały dość niedo
stępne. Dalej — i w Am eryce Północnej, i w Południowej mamy wielkie w yżyny śródgór- skie w owym łańcuchu fałdowym , następnie tu i tam wschodnie ob
szary zajęte są przez silnie zni
szczone i wyrównane stare masy
w y krystaliczne, a m iędzy niemi i zachodniemi sfałdowanemi łań
cuchami występują rozległe nizin
ne, obficie nawodnione, niecki.
Różnice m iędzy obydwiem a A m e
rykami są też nietyle natury strukturalnej (geologicznej, oro
graficznej), ile pod w zględem kli
matu, który uzależniony jest nie- tylko od budowy lądu, lecz i od położenia geograficznego na glo
bie; także pod w zględem odręb
ności świata organicznego, na któ
rego obecny stan i wygląd, prócz wszystkich wspom nianych już sił, oddziaływały wogóle długie dzieje geologiczne.
Ustalając w ten sposób, co bę
dziem y rozum ieli przez nazwę Am e
ryki Południowej i dlaczego trak
tować ją będziem y jako osobną część świata, stanowiącą odrębną całość pod bardzo wieloma względami, musimy nadmienić tylko jeszcze jedno. Oto do tak poj
mowanej Am eryki Południowej włączamy również wszystkie w yspy, należące do niej z natury rzeczy przez to, że leżą w obrębie t. zw. szelfu, t. j. platformy przybrzeżnej, czyli zatopionej dal
szej części lądu, mniej więcej do 200 m poniżej poziomu oceanu, a poza którą mamy już o wiele bardziej strome zbocza kontynentalne, prowadzące do głębin oceanicznych, ujawniające wła
ściwą cokółowatość lądu; pozatem — włączamy te wyspy, które leżą poza szelfem , ale czyto politycznie, czy względną bliskością swoją muszą być zaliczane do Am eryki Południowej.
Am eryka Południowa pod względem politycznym rozpada się dzisiaj na 10 państw i 3 kolonje europejskie. Państwami temi są rzeczypospolite: Argentyna, Boliwja, Brazylja, Chile, Ekwador, K olum bja, Paragwaj, Peru, Urugwaj i Wenezuela. Kolonjam i są G ujan y: angielska, zwana De- mararą, holenderska — zwana Surinamem i francuska — zwana Kajenną. (Patrz mapkę N r. 1).
H istoryczny odkrywca Am eryki genueńczyk K rzysztof K olum b, stając po raz pierw szy 12 października 1492 r. na wyspie Guanahani, przezwanej następnie przez niego San Salvador, a którą jest dzisiaj prawdopodobnie W atling Island w grupie wysp Bahamskich, na południo-
L i n j a . l i r o p k o w a . n a o z n a c z a q S t o l i c e p a ń s t w o u s t r o j u p r e z y d e n c k i m ( j r a n i c e p a ń s t w o w e ( s y s t e m r z ą d ó w p ó t n o c n o -a m e r y k a ń s k i )
1. Państwa Ameryki Południowej.
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A 5
wschód od półw yspu Florydy w Am eryce Północnej, był przekonany, że dotarł do Indyj W schod
nich a w każdym razie do lądu azjatyckiego, to też dla świeżo odkrytych lądów utarła się nazwa Indyj Zachodnich, albo Nowego Świata. D opiero jednak w sześć lat później, w pierwszych dniach sierpnia 1498 r., podczas swej trzeciej zrzędu podróży, K olum b znalazł się u w ybrzeży wyspy Trinidad i wkrótce potem u ujścia rz. Orinoko, stając się faktycznie pierwszym odkrywcą lądu Am eryki Południowej, o którego ogromie nasunęła mu przypuszczenia olbrzymia mijana delta Orinoka, niosąca wielkie ilości wody słodkiej, które nie mogły przecie pochodzić z terenu jakiejś małej wyspy, podobnej do tych, których już tyle po drodze napotkał. Święcie był jednak przeko
nany, że znajduje się u wschodnich w ybrzeży Azji. Nawet podczas czwartej i ostatniej swej podróży do Am eryki, odkrywszy półwysep Jukatan w Am eryce Środkowej, K olum b przypuszczał, Że natrafił na M alakkę, półwysep południowo-wschodniej części A zji.
Już współcześnie z K olum bem po jego drugiej podróży zaczęły się wyprawy innych odkryw
ców do Am eryki. W sławił się niemi m. i. florentczyk Am erigo Vespucci (ur. 1451 | i5 i 2 ) , Z za
wodu kupiec w służbie żeglarskiej hiszpańskiej i dwukrotnie portugalskiej. Podobnie jak K olum b, odbył cztery podróże do Nowego Świata. W pierwszej (z r. 1497), którą niektórzy kwestjonują, miał zbadać wybrzeża zatoki M eksykańskiej; w drugiej, pod wodzą towarzysza Kolum ba z drugiej wyprawy, Alonsa de Hojeda, w roku 1499 i 1500 zbadał wybrzeża dzisiejszej W enezueli i Gujany aż do ujścia Amazonki i przyległej od południa Rio Para (Tocantins); w trzeciej (1501 1502 r.) i czwartej (1503— 1504 r.) podróży, już na służbie portugalskiej, Vespucci poznał wybrzeża Bra- zylji aż do okolic dzisiejszego stanu Espirito Santo. Ponieważ opisy tych podróży w formie listów do przyjaciela, Pedro Soderiniego, były wydane pod tytułem : „Q uator N a vig atio n s (Cztery w yprawy)“ i zostały przetłumaczone na języki: łaciński, francuski, włoski i niemiecki, sława, jaką zdobył Vespucci, przyćm iła sławę i zasługi Kolum ba.
Roku 1507 w lotaryńskiem mieście St. D ie ukazało się tłumaczenie podróży Vespucciego, poprzedzone wstępem p. t. ,,Cosmographiae introductio (Wstęp do kosmografji). W stęp ten był pióra M arcina W aldseemiillera, znanego wówczas
niemieckiego geografa i kartografa, używającego też pseudonimu Ilacomilus, lub Hylacomilus, a przeby
wającego czasowo w St. D ie. O tóż uczony ten w tym wstępie po raz pierwszy zaprojektował nazwanie no- woodkrytych ziem na Dalekim Zachodzie Ameryką, od imienia Vespucciego, Am erigo, uważając, wbrew prawdzie, jego za odkrywcę Nowego Świata. Pro
pozycja zyskała ogólne uznanie, do czego przyczyniło się w ciągu najbliższych jedenastu lat rozejście się siedmiu wydań tej książki i to, że W aldseemiiller do dzieła Vespucciego dołączył przez siebie opracowaną mapę świata, na której już figuruje nowo odkryty ląd pod nazwą Am eryki. Ponieważ z mapy Waldseemiil- lera nazwa Am eryki przewędrowała do wydanego w r. 1570 pierwszego nowożytnego atlasu geograficz
nego p. t. „T h eatrum orbis terrarum “ , wydanego przez najwybitniejszego po M erkatorze belgijskiego kartografa Orteljusza, tern utrwaliła sobie już na
zawsze i powszechnie swoje prawa obywatelstwa. Budowle palowe Indjan na wybrzeżach 2atokl Jednakże ani K olum b, ani V espucci me zdawali so- Maracaibo w Wenezueli,
bie sprawy, że są odkrywcam i zupełnie nowej części Fot. u . e. w u u c„.
6
świata. Stwierdził to dopiero w r. 1503 Hiszpan Vasco Nu- nez Balboa, jeden ze zdobyw ców Nowego Świata, znalazłszy się nad brzegami oceanu Spo
kojnego, który nazwał morzem Południowem (Mare del Sur), gdzieś w okolicach dzisiejszych granic rzeczypospolitej K olum - bji i Panamy, dokąd był przy
wędrował z zatoki Darien na morzu Antylskiem . T ak więc wielki istotny odkrywca A m e
ryki, K rzysztof K olum b, został przez dzieje pokrzywdzony.
N azwiskiem jego została na
zwana mała tylko cząstka kon
tynentu, który odkrył — dzi
siejsza rzeczpospolita Kolum bijska, gdy jego szczęśliwszy rodak-współzawodnik, Vespucci, zdołał, dzięki coprawda tylko Waldseemüllerowi, uwiecznić swoje imię, Am erigo, w związku z całym lądem Nowego Świata.
W Polsce pierwsze dzieło, które wzmiankuje o Am eryce, na podstawie zresztą prac Waldsee- müllera, wydał roku 1512 w Krakowie profesor tamtejszej W szechnicy, Jan ze Stopnicy.
Ameryka Południowa, jak to już było zaznaczone, leży całkowicie na obszarze zachodniej półkuli ziemskiej. Pod względem położenia równoleżnikowego, znajduje się przeważnie na półkuli południowej, gdyż tylko około 19% obszaru jej przypada na okolice położone na północ od równika.
Najbardziej północnym krańcem Ameryki Południowej jest przylądek Gallinas na półwyspie Goajira w Kolum bji, położony pod i2°3o' szer. płn. (i 7i°3 7' dług. zach.). Najbardziej połud
niowym — przylądek Froward na półwyspie Brunswick w cieśninie M agelana, na terytorjum rzeczypospolitej Chile, pod 53°54' szer. płd. (i 7i°2o' dług. zach.). Przylądek Froward jest koń
cowym cyplem lądu Am eryki Płd. Niektórzy geografowie podają za najbardziej południowy przylądek Hoorn (Cabo de Hornos), położony pod 55^ 9' szer. płd., na wysepce tejże nazwy na południe od Ziemi Ognistej. Nie jest to słuszne choćby dlatego, że nawet wysepka Hoorn nie jest najbardziej południową w tych krainach. O 93 km dalej na południo-zachód znajduje się jeszcze grupa wysepek Diego Ramirez, położonych w obrębie szelfu Am eryki Południowej, które przez to samo nie możemy zaliczać do Antarktydy. O tóż długość Am eryki Południowej wynosi więc od przylądka Gallinas do Frowarda 66°24', t. j. około 7.360 km, a warto zaznaczyć, że obydwa te przylądki leżą prawie na tym samym południku (różnica 17').
Najbardziej wschodnim cyplem Am eryki Południowej jest przylądek Branco na w ybrzeżu brazylijskiego stanu Parahyba pod 34°4 6' dług. zach. (i 7 °i5 ' szer. płd.), a najbardziej zachodnim — przylądek Parinas — w departamencie Piura (Peru północne), pod 8i°i8 ' dług. zach. (i 4°4o' szer. płd.). Największa zatem szerokość Ameryki Południowej wynosi 46" 32', co daje przy średnio obliczonym równoleżniku około 5.160 km.
D la orjentacji warto zaznaczyć, że od przylądka Branco do najbliższych brzegów A fryki jest przeszło 2.800 km, od przylądka Parinas do Australji — około 15.000 km, do A zji zaśok. 19.000 km.
Ameryka Południowa, będąc przez przesmyk Panamski a właściwie południowo-wschodnią Przylądek Hoorn — południowy kraniec Ameryki Południowej.
Fot. Agostini.
7
część jego, zwaną przesmykiem Darień- skim, związana z Am eryką Północną (w części jej, nazywanej Am eryką Środ
kową), posiada jedynie tutaj granicę lą
dową, stosunkowo bardzo krótką, bo mającą 235 km długości, co stanowi za
ledwie 0.9% obwodu całej Am eryki Po
łudniowej. Granica ta biegnie od anty- lomorskiego przylądka Tiburon na pół
nocy, grzbietami Sierra del Darien, ku południo-zachodow i. G óry te tworzą wielki łuk, wklęsłą stroną zwrócony, ku środkowo-amerykańskiej rzeczypospolitej Panamie a wypukłą ku południowo-am e
rykańskiej K olum bji. W odległości 35 km od Pacyfiku granica zbacza na południe, biegnąc między Altos de Aspave i Cerro Jurado, skręcając następnie na zachód i kończąc się nad oceanem na w ybrzeżu Aguaguate niedaleko przylądka M arżo.
Opisana granica stanowi granicę pań
stwową między Panamą a K olum bją. Ściśle biorąc, za istotną granicę m iędzy Am eryką Środkową a Południową należy uważać rzekę Atrato z dopływem Truando, od którego zaledwie 25 km do Pacyfiku. Na tej linji granica byłaby prawie prostolinijna i nieprzekraczająca 150 km. Ponieważ jednak trudno jest dzielić K olum bję między dwa lądy, zw ażyw szy, że tylko znikoma (0,13%) część tego kraju położona jest za rz. Atrato, t. j. w przesm yku Darieńskim , granice państwowe przyjm ujem y równocześnie za granice m iędzy obydwiem a Am erykam i.
D ługość w ybrzeży, t. j. linja brzegowa Am eryki Południowej, dosięga 25.430 km, z czego blisko 67%, t. j. około 17.030 km przypada na ocean Atlantycki, reszta, t. j. 33%, czyli 8.400 km na ocean Spokojny. Stosunek ten wynika z kształtów kontynentu, który jest ku wschodowi silnie
* w ygięty a cokolwiek zaledwie wklęsły od strony zachodniej, mało przytem posiada w ygięć w po
staci zatok i półwyspów. Ponieważ powierzchnia Am eryki Południowej dosięga 18,290.732 km kwadratowych (powierzchnia Europy stanowi 59% Am eryki Płd.), 1 km w ybrzeża przypada więc na 719 km 2 lądu. K orzystniejszy stosunek pod tym względem przedstawia już Australja, w której mamy 1 km w ybrzeża na 596 km 2 lądu, Am eryka Północna — z 1 km na 4 10 km- i najbardziej Europa, w której przypada 1 km brzegów tylko na 280 km2 powierzchni. G orszy stosunek mamy w A zji: 1 na 728 i w A fryce: 1 na 1.145.
Pod w zględem obszaru Am eryka Południowa zajmuje czwarte zkolei miejsce na globie ziem skim. Przewyższają ją: Azja (4 4>I7°*000 km 2), A fryka (30,052.000 km-) 1 Am eryka Północna (24,115.000 km2). M niejsze są: niezbadana bliżej i tern samem ściślej nie wym ierzona Antark
tyda (ok. 14,000.000 km2), Europa (10,776.000 km2) i Australja z Oceanją (8,962.500 km 2).
Granice morskie — obydwa oceany: Atlantycki i Spokojny — wskutek słabego rozczłonkowania Am eryki Południowej przy brzegach jej nie tworzą nigdzie mórz, z wyjątkiem jednym na pół
nocy. M am y tu mianowicie morze Antylskie, czyli Karaibskie, o powierzchni 1,869.230 km2, odgraniczone od Atlantyku łańcuchem W ielkich i M ałych A ntylów , a które to wyspy, jak i znaczną część północnych okolic Am eryki Południowej, zamieszkiwał niegdyś szczep Karaibów , od któ
rego pochodzi właśnie nazwa morza. M orze Antylskie wraz Z jeszcze bardziej na północ położoną Granica lądowa Ameryki Południowej.
8 T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
zatoką Meksykańską tworzy t. zw. morze Śródziemne Amerykańskie. M orze Antylskie po
siada głębie oceaniczne — ponad 4.000 m. Atlantyk takie głębie posiada od brzegów Am eryki Południowej naogół bardziej oddalone, niż ocean Spokojny. N ajbliższe, nawprost przylądka San Roque, pod 50 szer. południowej w Brazylji, oddalone są niespełna 100 km i odsuwają się stop
niowo do 700 km na szerokości południowej 30o, zbliżając się znowu falistą linją aż do równoleż
nika 40o i następnie znowu oddalając. Ocean Spokojny od 34 do 30 szer. południowej, a więc na przestrzeni przeszło 3.400 km, nietylko prawie przylega (50 150 km) do zachodnich brzegów Am eryki Płd. takiemisamemi (>4.000 m) głębiami, ale jeszcze m iędzy 27° 1 15° szer. płd. po
siada kilka zapadlisk (t. zw. rów tektoniczny podmorski Atakama), w których głębokość dosięga 7.600 m przy szerokości dochodzącej kilkudziesięciu km. (Patrz mapkę N r. 11).
W zdłuż wschodnich, t. j. atlantyckich, wybrzeży Am eryki Południowej w związku z panują
cym pasatem od okolic równika mamy dwa prądy (patrz mapkę N r. 14), idące od strony A fryki.
Południowy prąd Równikowy, kierując się wzdłuż północno-zachodnich w ybrzeży, częściowo wtłacza się w morze Antylskie, częściowo omija od wschodu Antyle, łącznie z prądem w ypływ a
jącym z zatoki Meksykańskiej, dając następnie początek słynnemu ciepłemu prądowi, zwanemu Golfsztrem em. Druga gałąź prądu Równikowego zbacza ze środka Atlantyku ku południowi, omywając brzegi Brazylji i Argentyny pod nazwą prądu Brazylijskiego. Na wysokości mniej więcej 45 równoleżnika południowego prąd ten spotyka się z zimnym , płynącym z okolic A ntark
tydy, prądem Falklandzkim i, ustępując mu miejsca, skierowuje się ku połudm o-wschodowi.
Na oceanie Spokojnym u brzegów Ameryki Południowe) widzim y odwrotne zjawisko. Od za
chodu zbliża się ku jej południowym krańcom zimny prąd Zachodni, który ku wschodowi czę
ściowo łączy się z prądem Falklandzkim, głównie jednak zakręca ku północy 1 aż do samego prawie równika, omywając wybrzeża zachodnie Am eryki Południowej pod nazwą prądu Peru- wjańskiego, skręca ku zachodowi, za wyspami Galapagos zlewając się z południowym prądem Równikowym oceanu Spokojnego.
W związku z przedstawionym dopiero co rozkładem prądów morskich temperatura obydwu w ybrzeży pod temi samemi szerokościami i w tym samym czasie bardzo się różni. W ybrzeża Atlantyku koło Am eryki Południowej (z wyjątkiem okolic Patagonji na samem południu), dzięki ciepłym prądom, są dużo cieplejsze od w ybrzeży oceanu Spokojnego, które, z wyjątkiem części równikowej, mrozi zimny prąd Peruwjański. D ow odzi tego rozkład izoterm, czyli linij, łączących punkty o jednakowej w tym samym czasie temperaturze. Oto np. styczniowa (letnia) izoterma (patrz mapkę Nr. 17) + 2 5 0 na w ybrzeżu atlantyckiem Am eryki Płd. przechodzi pod mniej więcej 30o szer. południowej, na wybrzeżu oceanu Spokojnego — pod 7" szer. płd. Izo
terma + 200 — na atlantyckiem pod 420, — na pacyficznem pod 230 szer. płd. I tu, i tam różnica na odległość 19— 23 stopni szerokości, t. j. 2.100— 2.500 km. Rozkład izoterm lipcowych (zimowych) (patrz mapkę N r. 16) wykazuje również, choć nieco mniejsze, różnice temperatur pod temi samemi szerokościami geograficznemi obydwu w ybrzeży Am eryki Południowej.
W spom nimy dalej o zasoleniu obydwu oceanów (Patrz mapkę N r. 2) w pobliżu w ybrzeży Am eryki Południowej. Jest ono większe na Atlantyku wogóle, niż na Pacyfiku, wzrasta zwłaszcza ku zwrotnikom. Szczególniej słony (powyżej 3.7%) jest Atlantyk w pasie przybrzeżnym między 50 a 20° szerokości płd. Pacyfik jest najbardziej słony (3.5— 3.6%) koło w ybrzeży Peru. W pływ y obydwu oceanów na Amerykę Południową są bardzo znaczne, o czem wspom nim y jeszcze we właściwych miejscach, zwłaszcza, gdy mowa będzie o klimacie, w pływ y te jednak są rozłożone bardzo nierównomiernie wskutek osobliwej budowy pionowej. D zięki swym kształtom Am eryka Południowa nie posiada jednak znacznych obszarów zbyt oddalonych od oceanu, jak np. Azja.
Z mapy ekwidistant (patrz m apk’ N r. 2), wskazującej miejsca oddalone od oceanu na jednakową odległość, widzim y, że więcej niż połowa (52%) obszaru Am eryki Południowej, t. j. ok.
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A
9.500.000 km2, mieści się w pasie 500-kilometrowej szerokości od brzegów oceanicznych, około 31%, t. j. 5,670.000 km2 — w pasie od
dalonym od 500— 1.000 km od w ybrzeży i ok. 17% , t. j. blisko 3.100.000 km2 — w pasie oddalo
nym od 1.000— 1.500 km. Powyżej 1.500 km oddalone są dwa nie
wielkie tereny w środkowej Brazy- lji: jeden z centrum pod 5 szer.
pld. i 64° dl. zach. w pobliżu Am a
zonki, drugi z ośrodkiem pod 13 szer. pld. i 56° dl. zach. na w yży
nie M atto Grosso. O bydwa te te
reny zajmują ok. 50.000 km - a więc zaledwie 0,29% obszaru Am eryki Południowej. W Euro
pie — nie licząc wschodniej Ro
sji — najdalej od morza odsunięty teren mamy w trójkącie Tatry—
L w ów i D ebreczyn (na W ęgrzech).
Ekwidistanta tu równa się 600 km.
W skazuje to nietylko na małość Europy, ale i na silne rozczłonko
wanie jej w ybrzeży w porównaniu Z Am eryką Południową.
Pobieżny nawet rzut oka na mapę Am eryki Południo
wej pozwala nam łatwo stwierdzić, że ląd ten ma w grubych zarysach postać prostokątnego trójkąta. K ą tem prostym trójkąt ten
Zwrócony jest ku wschodowi. Przeciwprostokątna stanowi zachodnie wybrzeże. O lbrzym i ten trójkąt jeszcze bardziej prawidłowo zarysowuje się, gdy dołączym y do zarysów lądu obszerne po obydw u, zwłaszcza atlantyckich, bokach tereny szelfowe, koło wysp Falklandzkich odsuwające się od brzegów Patagonji na odległość 800 km! (Patrz mapę N r. 10).
M ając scharakteryzowane najogólniej granice Am eryki Południowej, rozejrzym y się teraz nieco bliżej w poziomem ukształtowaniu tego lądu, t. j. w ważniejszych danych zarysu owych 25.430 km jego w ybrzeży. Szczegóły pewne, stosownie do potrzeby, zostaną uwzględnione późnie]
we w łaściw ych miejscach.
Na zarysy w ybrzeży wpływa przedewszystkiem rzeźba lądu (poczęści wraz Z szelfem). O rzeź
bie i jej podłożu — geologicznej budowie Am eryki Południowej będzie obszerniej jeszcze mowa.
Tutaj pragniem y zaznaczyć, że istnieją dwa typy w ybrzeży morskich, właśnie od budowy geolo
gicznej i rzeźby powierzchni odpowiednio uzależnionych. O bydwa występują w Am eryce Po
łudniowej. D o pierwszego typu, zwanego pacyficznym , należy całe wybrzeże zachodnie. D o dru-
E k w i d i s t a n t y co 5 0 0 k m
~\<500km ^ ^ > 5 0 0 km
I 30-32?, 132-3
Z a s o l e n i e o c e a n ó w 435-36% 3
EE
powyżej 37%2. Mapka ekwidistant (linij równych odległości od morza) Ameryki Połud
niowej i zasolenia okrążających ją oceanów.
T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
giego — atlantyckiego — w y
brzeże wschodnie. Pacyficzny typ w ybrzeży cechuje to, że ich przebieg w ogólności jest zupełnie zgodny, czyli równole
gły do grzbietów i całych pasm górskich, oraz ciągnie się w zdłuż linij tektonicznych. T y p atlan
tycki jest przeciwieństwem pierwszego. K ierunek grzbie
tów górskich, linje zrębów, uskoków, zapadlisk i t. d. — nie mają żadnego związku z kie
runkiem i postacią wybrzeża i stykać się mogą ze sobą pod różnemi kątami.
O ile rzeźba lądu wpływa przedewszystkiem na kształty w ybrzeży, to działalność mórz i oce
anów nieustannie zmierza do zmniejszenia wytworzonych przez rzeźbę zakrętów wybrzeża. Nie są też one czemś stałem w swej postaci. Takie, jakie są w danej chwili, możemy rozpatrywać pod różnemi względami.
Nasamprzód pod względem kształtu. M am y więc wybrzeża proste i rozczłonkowane, czyli rozwinięte. Idealnie prostych niema, chyba gdzieś na stosunkowo niewielkim odcinku. Jeżeli brać zgrubsza — za proste można w Am eryce Południowej uważać niemal połowę (północną) wybrzeża chilejskiego, nieujawniającą ani większych zatok, ani półwyspów, idącą równolegle do nadbrzeżnego pasa Andów. Rozczłonkowane jest zato nadzwyczajnie w ybrzeże Patagonji, zwłaszcza od strony Pacyfiku, mniej — wybrzeża K olum bji i W enezueli. Dalej mamy w y
brzeża wysokie i niskie. W ysokie (powyżej 200 m nad poz. morza) znajdują się w niektórych częściach Kolum bji, w południowem Peru 1 wschodniej Patagonji. W zachodniej — od 4 10 szer.
na południe aż do krańców Ziem i Ognistej — wybrzeża sterczą ponad 500 m n. p. m., podobnie jak w północnem Chile. Rozróżniamy następnie wybrzeża strome 1 płaskie. D o stromych należą wogóle wybrzeża Patagonji na bardzo znacznej przestrzeni, zresztą wiele pomniejszych odcinków wszędzie. Płaskiemi wybrzeżam i na większych obszarach są wybrzeża Argentyny i Urugwaju, Brazylji — na terenie między wyżyną Brazylijską i Gujańską, w samej Gujanie i Wenezueli.
M ożem y następnie rozpatrywać w ybrzeża pod względem , w jaki sposób powstały, 1 rozróżniamy tu dwa typy w ybrzeży: abrazyjne i napływowe. Abrazyjnem i nazywam y takie, które utworzyły się przez niszczące działanie fal morskich, zwłaszcza silnych kipieli, połączonych z potężnemi wiatrami. D o tego typu należy znaczna część w ybrzeży, przedewszystkiem wszystkie strome.
Napływowe wybrzeża mamy w okolicach ujść wszystkich rzek, szczególniej wpadających do płytkiego morza, gdzie powstają delty, jak np. delta rz. Św. M agdaleny w K olum bji, Orinoka w W enezueli, Parany w Argentynie, pomijając mnóstwo ujść rzek mniejszych i takich olbrzym ów, jak Amazonka, ale której ujście pozornie tylko przedstawia się jako delta, w istocie bowiem sta
nowi inny typ ujść — ujście lejkowate, czyli t. zw. estuarjum.
Nakoniec dzielim y wybrzeża morskie — ze w zględu na ruchy skorupy ziemskiej — na w yn u
rzone i zanurzone. D o wynurzających się należą obecnie w ybrzeża zachodnie Am eryki Połud
niowej Z wyjątkiem peruwjańskich, do zanurzających się — południowo-wschodnie. W większych rozmiarach typ wybrzeża zanurzonego już silnie przedstawia zachodnia Patagonja, której
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A
zalane przez morze doliny rzeczne i lodowcowe utw orzyły mnóstwo fiordów i cieśnin, na czele Z słynną cieśniną M agelana, powstałą z połączenia się dwu przeciw ległych fiordów.
Po tych ogólnych uwagach o ukształtowaniu poziomem Am eryki Południowej okrążmy cały ten ląd, zwracając uwagę na kierunek jego w ybrzeży, ważniejsze ich cechy w postaci osobliwszej rzeźby, form półw yspow ych i zatokowych, następnie na w yspy szelfowe, t. j. takie, które są ściśle związane z samem w ybrzeżem . Zaczniem y od północnej granicy lądowej między Kolum bją a Panamą.
W y b r z e ż e K o l u m b i j s k i e . Jak już wspomniano w rozdziale o granicach, mamy na- samprzód zatokę Uraba w kształcie zakrzywionego lejka, wcinającego się w głąb lądu na przeszło 80 km. Zatoka ta, mająca po stronie zachodniej u wejścia przylądek Tiburón, po wschodniej zaś przylądek Caribana, przy największej szerokości około 50 km, zwęża się ku swemu wierzchołkowi, mając najmniejszą szerokość (10 km) nieco bliżej, wskutek sporej delty, utworzonej przez wpada
jącą tu rz. Atrato. U raba stanowi część znacznie większej zatoki morza Antylskiego — Darieńskiej, mającej ok. 200 km szerokości. Dalej ku północo-wschodowi mamy drugą, jeszcze mniej wgłę
bioną, choć szerszą zatokę M orosquillo z usianemi przed nią drobnemi wysepkami San Bernardo.
W ybrzeże zmierza stąd w kierunku północnym , tworząc zatokę Barbacoas i wyspę de Baru, następnie półkolem skręca ku wschodowi, cechując się, wskutek wpadającej tu do morza rz. M agda
leny, obecnością licznych wysepek deltowych, haczykowatego kształtu mierzei, jak np. (największa) Salamanca, czasem zamienionych na wyspy, oraz bagnistych, o zm iennym stanie w ody, zalewów, t. j. lagun (t. zw . ciénagas), z których największy — Ciénaga de Santa M arta ma przeszło 600 km 2 powierzchni i jest właściwie zatoką. W ybrzeże tu, znowu jak z zatoki M orosquillo, prawie pod prostym kątem skręca ku północy, omijając wznoszące się w tej okolicy potężnej w y
sokości (do 5.300 m) zaśnieżone pasmo Sierra Nevada de Santa M arta. Prawie równolegle do tego pasma, którego środek przebiega zaledwie o 40 km od morza, na przestrzeni ok. 100 km mamy prawie proste, w wielu miejscach strome i bardzo wysokie w ybrzeże, idące ku wschodowi, prze
chodzące następnie w duży pagórowaty półwysep Goajira ok. 15.000 km 2, o długości 120 a szero
kości ok. 80 km. Na półwyspie tym mamy wspomniany już przylądek Gallinas — najbardziej północny kraniec Am eryki Południowej. Półwysep Goajira u południowo-wschodniej swej pod
stawy kończy wybrzeża kolumbijskie.
W y b r z e ż e W e n e z u e l s k i e . Położony o 90 km na wschód od G oajiry półwysep Paraguana oddziela rozszerzająca się ku połud
niowi zatoka M aracaibo. W najszer- szem miejscu — m iędzy wybrzeżem Calabozo u nasady G oajiry a czworo
kątną zatoką Coro, za którą wąski (10 km) i stosunkowo długi (35 km) przesmyk de M edaños łączy półw y
sep Paraguana z lądem — zatoka M a
racaibo (ok. 18.700 km 2) liczy (od tego przesmyka) ok. 250 km. Oso
bliwością jej jest to, że łączy się ona od strony południowej z wgłębiają
cym się w ląd na przeszło 200 km G ran Lago de M aracaibo (wielkie jezioro M aracaibo), słodkowodnym
Z b io rn ik ie m o p o w ie r z c h n i o k . W ybrzeże Wenezueli pod Macuto, koło m. Guaira.
11.800 k m2 a n a jw ię k s z e j g łę b o k o ś c i F o t - A - M u l l e r -
T A D E U S Z D Y B C Z Y Ń S K I
250 m. Połączenie stanowi cieśnina długości 65 km, w najwęższem miej
scu szerokości 10 km, gdyż zwężają ją ciągnące się u wylotu zewnętrz
nego poprzeczne wysepki nasypo
we. Półwysep Paraguana dosięga
3.000 km2. Od przesm yku M edanos
wybrzeże kieruje się ku wschodowi a potem południo-wschodowi, zała
mując następnie ku zachodowi w dość szeroką zatokę Yaracuy. Stąd zaraz mamy kierunek wysokiego już w y
brzeża wschodni — na przestrzeni zgórą 240 km, t. j. do przylądka Co- dera, równoległy do nadbrzeżnego dość wysokiego pasma Serram a Costanera; dalej nastę
puje powtórne załamanie ku południowi i znów kierunek wschodni teraz płaskiego w y
brzeża z lagunami przybrzeżnemi, lekkim łukiem ciągnący się pod nazwą zatoki Barcelon- skiej przeszło 250 km do wąskiej 1 długiej (60 km) zatoki Cariaco. Oddziela ona długi (przeszło 270 km) a wąski (do 20 km) górzysty półwysep, w zachodniej części zwany Araya a we wschodniej Pana (ok. 5.000 km2). Półwysep t e n - o kierunku równoleżnikowym - od strony południowo-wschodniej ma drugą obszerną zatokę, która go tw orzy, zwaną też Pana.
Zatoka ta oddziela istniejącą po stronie wschodniej wielką przybrzeżną wyspę Trim dad.
Cieśnina między tą wyspą a półwyspem Paria ma nazwę Boca de Dragos, albo z angielska Dragons M outh. Południowa — między wyspą a lądem — Boca de la Sierpe, po angielsku Ser- pents M outh. Szerokość obydwu cieśnin mniej więcej jednakowa, ok. 20 km w najwęższych miejscach. Od zatoki Paria wybrzeże spada na południo-wschód coraz silniej, w ychodząc już bez
pośrednio na Atlantyk, gdy dotąd było wybrzeżem tylko morza Antylskiego. Pod 6 i° dł. zach.
zaczyna się niska i płaska, bagnista i usiana licznemi wysepkami lesista właściwa delta rzeki Ori- noko. Kilkadziesiąt kilometrów za mą na południo-wschód kończy się wybrzeże wenezuelskie, mało co tutaj różniące się od samej delty Orinoka.
Prawie na całej długości wybrzeża wenezuelskiego — od półwyspu Paraguana do pół
wyspu Paria, t. j. na przestrze
ni Zgórą 800 km — ciągnie się niezbyt daleko od brzegów łań
cuch wysp, zwanych Wyspami pod W iatrem. Łańcuch ten składa się z trzech większych w ysp: Oruba (165 km2), Cu- raęao (550 km2) i Bonaire (245 km2) lub Buen-Ayre, oraz z wielu maleńkich wysepek, two
rzących z niemi wspólnie ho
lenderską prowincję kolonjalną Curaęao; dalej — należące już do rzeczypospolitej W enezu
Jezioro asfaltowe La Brea na wyspie Trinidad koło W enezueli.
Fot. Doubleday Page & Co.
Sunda-Bay, osada trędowatych na wysepce Chacachacan koło w. Trinidad.
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A 13
elskiej — w yspy: Los Roques, Orchilla, Blanquilla, Los Hermanos, del Pico, La Tortuga (230 km2), największa — Santa M argarita (1.250 km2), Los Frai
les, Los Testigos, La Cuagua i L a de Coche. W szystkie te w yspy są stosun
kowo niezbyt odległe od brzegów W e
nezueli (10— 130 km) i, z wyjątkiem O ruby, oraz położonych na wschód od T ortugi, leżą już poza szelfem, choć na dorównywających mu wzniesieniach podwodnych. Osobne stanowisko zaj
mują dwie wyspy, położone na rozsze
rzającym się w tern miejscu bardzo znacznie szelfie. Są to: Trinidad i T o bago (lub Tabago), obydwie należące
do Anglji. Jak pierwsza (4.822 km2), należąca do największych w Am eryce Południowej, tak i druga (295 km2) wyspa, łącznie z W yspami pod W iatrem, zaliczane bywają do M ałych A ntylów ; tem samem mogłaby być kwestjonowana ich przynależność do Am eryki Południowej. Bezpo
średnie sąsiedztwo jednak z tym lądem, dowody, że stanowią dawną jego część, zniszczoną przez działalność morza i innych czynników geologicznych, a zwłaszcza dla części ich przyna
leżność państwowa do W enezueli, przesądzają tę sprawę.
W y b r z e ż e G u j a ń s k i e . Gujańskie wybrzeże Am eryki Południowej, tak jak i wenezuelskie na południe od delty Orinoka, bez większych zagięć, prawie prosto, niskiemi bagnistemi brze
gami ciągnie się w dalszym ciągu na południo-zachód; mija przeszło 30-kilometrowej szero
kości deltę rz. Essequibo, największej w Gujanie angielskiej, zatokę Berbice, u ujścia rzeki tejże nazwy, lejkowatą zatokę ujściową rz. Corentyne, oddzielającej Gujanę angielską od holender
skiej, i tu, na przestrzeni zgórą 300 km, kieruje się ku wschodowi, tworząc dwie większe zatoki ujściowe rzek Coppename i Surinam u, oraz trzecią, bardzo wydłużoną — rz. M aroni (po holen- dersku M arowijne), oddzielające) Gujanę holenderską od francuskiej. Stąd w ybrzeże Atlantyku znowu niskiemi brzegami skierowuje się na południo-wschód coraz silniej, tw orzy niewielkie Zatoki pod m. Kajenną (Cayenne), m. Approuague i ujściową rz. Oyapock, stanowiącej granicę
Z B ra z y lją . . . . .
W y b r z e ż e B r a z y l i j s k i e . W ybrzeże to, najdłuższe w całej Am eryce Południowej (około 7.920 km), gdyż zajmuje przeszło 30% całego jej obwodu, zaczyna się od przylądka Orange nad zatoką Oyapock. W dalszym ciągu płaskie bagniste wybrzeże coraz bardziej kieruje się ku południowi aż do olbrzym iego (300 km szerokości) wspólnego ujścia rz. Am azonki i Para (rz.
Tocantins), mijając po drodze sporą przybrzeżną wyspę M aracá (ok. 900 km2), oddzieloną od lądu wąską (10 km) cieśniną Carapaporis. W ybrzeże w okolicach tej w yspy ma szereg przybrzeżnych lagun i jezior. W ujściu wspólnem Am azonki i Para, obejmującem powierzchnię przeszło 100.000 km2, znajdują się setki wysp i wysepek. Największe z nich to: Ilha de Marajo (42.000 km2), Ilha Grande de G urupa (ok. 3.900 km2), I. Caviana (ok. 2.300 km2), I. de Serraría (ok. 1.300 km2) i I.
M exiana (800 km2). „W ysp a" a właściwie półwysep Marajo oddziela ujście rz. Para od ujścia Amazonki, składającego się z labiryntu kilkudziesięciokilometrowej szerokości odnóg rzeki, będących estuarjami, gdyż wspomniane i inne w yspy, leżące w ujściu, nie są w ytworem deltowym , mimo swego nizinnego charakteru. Są one częścią starej geologicznie tarczy krystalicznej brazy
lijskiej, która w tem miejscu wyjątkowo została zrównana do poziom u oceanu, czy też zatrzy- Z delty Rio Orinoco w Wenezueli.
Fot. R . Zuber.
14
mana na tym poziomie mimo ru
chów, które spowodowały powstanie niecki amazońskiej. Samo ujście rz. Para ma blisko 70 km szerokości.
W ybrzeże za niem skręca ku połud- nio-wschodowi, posiada dużo drob
nych choć mocno wgłębionych zatok (największa Tury-Assu) ¿przylądków (najznaczniejszy — T ury) i usiane jest mnóstwem w jego pobliżu nie
wielkich 1 płaskich, jak wybrzeże, wysepek. Największe — Piria i Sao Joao. Ostatnia znajduje się w pobliżu zatoki Tury-A ssu. Od w yspy tej w y
brzeże załamuje się silnie na połud
nie, tworząc coraz bardziej wcinające się w ląd zatoki: Cábelo da Velha, de Cuman i de Sao M arcos. Ostatnia — o powierzchni ok.
2.000 km2 — posiada prawie trzecią część tej powierzchni zajmującą wyspę przybrzeżną de Sao L uiz de Maranhao. We wschodniej części zatoka ta nazywana jest zatoką Sao Jose. O bok mej jest jeszcze niewielka (ok. 100 km2) wysepka de S. Ana. Dalej w ybrzeże wygina się lekkim lukiem ku wschodowi na przestrzeni około 400 km ; pośrodku, u deltowatego ujścia rz. Parnahyba, mamy dużo drobnych płaskich wysepek, wysuwających się przed linję w ybrzeża. M niej więcej od 40o południka dl. zach. niskie płaskie wybrzeże bez większych wcięć skręca znowu ku po- łudnio-wschodowi aż do przylądka dos Cajuaes,
tu, tworząc dwa większe wcięcia ujściowe, po raz ostatni biegnie dalej ku wschodowi, za mia
stem Touros załamując się zdecydowanie na po
łudnie i podnosząc aż do najbardziej wschodniego przylądka Ameryki Południowej — Branco. Od ujścia Parnahyby aż do Rio S. Francisco wzdłuż całego wybrzeża ciągnie się szereg pojedyńczy, albo kilka równoległych szeregów raf koralowych i ławic piaszczystych, szczególniej wyraźnie ob
nażających się podczas odpływów morza a zdra
dzających jakby ludzką rękę w ich utworzeniu prawidłowem, szczególnie; w okolicach Pernam- buco. Rafy te mają średnio od 30— 60 m szerokości i powodują kipiele. Szczególniej w rafy a nawet najprawdziwsze atole obfituje okolica przylądka Sao Roque. A tol de las Rocas ma wewnątrz je
zioro o obwodzie 10 km. Kilkadziesiąt km dalej za przyh Branco, na południe od małej wysepki przybrzeżnej Itamaraca, wybrzeże w dość prostej linji skręca na południo-zachód, formując nie
wielką zatokę Manguaba, potem ujściową wielkiej rzeki S. Francisco i, stąd 500 km jeszcze dalej na południo-zachód, dużą ok. 1.300 km 2 zatokę
Widok na górę Pao de Assucar w Rio de Janeiro (Brazylja). Fot. R . Forbes.
Wysepka Paąueta w zatoce Guanabara koło Rio de Janeiro w Brą
zy 1)i. Z B . T. Lepeckiego.
A M E R Y K A P O Ł U D N I O W A !5
Widok portu Rio de Janeiro w Brazylji.
Z B . T. Lepeckiego.
W szystkich Św iętych (Bahia de Todos os Santos) z urwiste- mi brzegami skalnemi, usianą drobnemi wysepkami, oraz ma
jącą u wejścia większą wyspę Itaparica (ok. 250 km2). Od malowniczej, dzięki okolicz
nym nadbrzeżnym wzgórzom , zatoki tej znowu pół tysiąca km wybrzeże ciągnie się prawie prostopadle na południe, po
czątkowo mając kilka niewiel
kich ujściowych zatok, a prawie pod 180 szer. płd., w odległości 10— 60 km od wybrzeża, wielką ilość drobnych i płaskich o po
szarpanych brzegach wysepek koralowych, zwanych Abrolhos
de S. Barbara, których nazwa (Abrolhos — otwórz oczy!) przyjęła się jako ogólna dla tego rodzaju grzybowatego kształtu raf koralowych. Jeszcze dalej w ybrzeże skręca coraz bardziej na południo-zachód. M am y tu przylądek Św . Tom asza i za nim przyl. Frio a następnie spore jezioro lagunowe Feia. W stronach tych do samego morza podchodzi krystaliczny masyw brazylijski, wśród rozm ytych i zniszczonych a zaniesionych nowszego pochodzenia napły
wami części sterczący nieraz dość wysokiemi osobliwszej form y pojedyńczemi skałami i ich grupami, nadając malowniczość wybrzeżu. W idzim y tu szereg niezbyt zresztą wielkich zatok i ostrych przylądków (jak np. Frio), oraz drobnych i większych wysepek, również szcząt
ków masywu. Najważniejszą i najpiękniejszą zarazem zatoką tutaj jest zatoka „R zeki S tycz
niowej" — Rio de Janeiro, nad którą leży miljonowa stolica Brazylji o tejże nazwie. Za
toka ta, zwana dawniej Guanabarą, o powierzchni 429 km2, ma postać trójkąta o mocno poszar
panych bokach, jednym z kątów zwróconego ku Atlantykowi. W ejście do zatoki nie dosięga nawet 2 km szerokości i znajduje się między dwoma skalistemi półwyspam i. N a zachodnim wznosi się słynna Pao de Assucar, 387 metrowej wysokości granitowa skała w kształcie głowy cukru, od czego zawdzięcza swą nazwę. Zatoka ma 36 km długości, 24 km szerokości i posiada kilkadziesiąt wysepek, z których największa I. do Governador ma ok. 15 km długości. W ysoki, poszarpany i górzysty z małemi przerwami brzeg ciągnie się w dalszym ciągu ku południo-zacho
dowi, tworząc szereg zatok, jak de Sepitiba i da Ilha G randę, wskutek istnienia łańcucha w yd łu
żonych w ysp, będących, tak samo jak skalice pod Rio de Janeiro, resztkami starych skał masywu krystalicznego. Z wysp tych w ym ienim y: Ilha Grandę (ok. 200 km2) i dwa razy większą da Sao Sebastiao, z najwyższym szczytem górskim, 1.379 m wysokim. Sto kilometrów dalej ku zacho
dowi kończy się nadbrzeżne pasmo gór M ądre, w ybrzeże jednak bardzo się nie zmienia i tworzy niezbyt wielką rozwidloną zatokę Santos z portem tejże nazwy, największym na świecie punktem wywozowym kawy. W ybrzeże dalej ciągnie się lekkim lukiem , skierowując się stopniowo bardziej ku południowi. Na tej ok. 500 km długiej przestrzeni obramowanego mieliznami w ybrzeża brak już w pobliżu większych pasm górskich. Największa, otoczona błotami wśród skał, zatoka — Para- nagua sięga w głąb lądu na 40 km i ma szereg wysepek, z których największa — Ilha des Peęas (ok. 100 km2) i I. do M el (ok. 20 km2) znajdują się u wejścia do cieśniny. O d zatoki Paranagua wybrzeże usiane jest drobnem i wysepkam i, w odległości 40 km posiada zatokę Guaratuba a dalej
