Motylewicz, Jerzy
"Russkij gorod (Probliemy
gorodoobrazowanija)", pod red. W. L.
Janina, Moskwa 1980 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 4 /1 ,166-169 1983
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
S z e ro k ie ro z u m ie n ie p o ję c ia c h a r i v a r i — n ie p o r z ą d e k o b rz ę d o w y ja k o u s a n k c jo n o w a n ie lu b n a g a n a d la n ie p o r z ą d k u sp o łe c z n e g o — w y d o b y w a w n im n a p ie r w sz y p la n o śm ie sz e n ie i o s tra c y z m , w ś la d za E. P. T h o m p so n e m . D o ty czy to ró ż n y c h s y tu a c ji, k tó r e w s p ó ln o ta t r a k t u j e ja k o n a ru s z e n ie n o rm i n a k tó r e o d r e a g o w u je in w e r s ją sy m b o lic z n ą . P o z a ję z y k ie m s y m b o li — h a ła s u , m a s e k , p se u d o - p rz e m ó w ie ń , p o d a rk ó w — d o strz e c n a le ż y f u n k c ję g łę b o k ą , z a le ż n ą od s t r u k tu r y d a n e g o sp o łe c z e ń s tw a , t a k ja k C liffo rd G e e r t z p o d te k s te m w a lk i k o g u tó w n a B a li d o s z u k iw a ł się d e e p p la y . C h a r i v a r i ja w i się w ó w c z a s ja k o i n s ty t u c ja o c h ro n y ś w ia ta u p o rz ą d k o w a n e g o — w r e la c ja c h m ię d z y m ę ż c z y z n ą a k o b ie tą , je d n o s tk ą a g ru p ą , sp o łe c z e ń s tw e m a w ła d z ą . W y m a g a to je d n a k u k ie r u n k o w a n ia i n t e r p r e ta c ji, w z a le ż n o śc i o d p r z y p a d k u , w s tr o n ę d e m o g ra fii, o b y c z a jó w d z ie d z ic z e n ia , c h a r a k t e r u ro d z in y , g ru p w ie k u , w sp ó ln o ty w ie js k ie j, s to s u n k ó w m ię d z y m i a s te m a w sią , g r u p y lo k a ln e j w m ie śc ie i n a w si, u c z e s tn ic tw a w s i w ży ciu p o li ty c z n y m . C h a r iv a r i ja w i się j a k ja k o r y t u a ł p o lise m ic z n y .
A k ta p a r y s k ie j k o n fe r e n c ji są k s ią ż k ą c ie k a w ą , to p e w n e . J e s t w n ie j k ilk a a r ty k u łó w z n a k o m ity c h . L u k s u s e d y to r s k i z d a je się je d n a k p r z e r a s ta ć z a w a rto ś ć tre ś c io w ą . P e w n e z n ie c ie rp liw ie n ie c z y te ln ik a b u d z i w e rb a liz m in t e r p r e ta c ji i o b ję to ść p o w tó rz e ń . P o w ta r z a ją się p o k ilk a ra z y t e sa m e te k s ty (np. opis T h ie rs a ), p o w ta r z a j ą się te sa m e in t e r p r e ta c je i h ip o te z y p o d ró ż n y m i p ió ra m i. P r o to k ó ły z d y s k u s ji n ie p o z w a la ją o d tw o rz y ć w o k ó ł ja k ic h i n t e r p r e t a c j i i h ip o te z w y tw a r z a ł się c o n s e n s u s , ja k ie p y ta n ia m o ż n a u z n a ć za ro z w ią z a n e , ja k i e s t a ją p rz e d b a d a c z a m i p rz y s z ły m i. W s p o m n ia n e n a w s tę p ie ro z p r a w y N a ta lie D a v is i E. P. T h o m p s o n a s ta n o w ią n a d a l, ró w n ie ż po o p u b lik o w a n iu teg o to m u , n a jw a ż n ie js z e p ró b y h is to ry c z n o -e tn o lo g ic z n e j in t e r p r e t a c j i fe n o m e n u ch a r i v a r i. M oże je d n a k w y n ik a to z lo g ik i p o s tę p u n a u k i — i p rz y s z łe b a d a n ia u k a ż ą z a p ła d n ia ją c e zn a c z e n ie s e s ji p a ry s k ie j. B r o n i s ł a w G e r e m e k R u s s k i j g o ro d ( P r o b l i e m y g o ro d o o b r a z o w a n ija ) , p o d re d . W . L. J a n i n a , w y p u s k 3, I z d a tie ls tw o M o sk o w sk o g o U n iw e r s itie ta , M o sk w a 1980, s. 268, il. 62.
O d p o c z ą tk u l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h w h is to rio g ra fii ra d z ie c k ie j p o św ię c o n e j d z ie jo m m ia s t m o ż n a z a u w a ż y ć o d e jś c ie od d a w n y c h s z ty w n y c h sc h e m a tó w m e to d o lo g ic z n y c h . W y ra z e m te g o je s t sz e rs z e s p o jrz e n ie n a m ia s to i o b s e r w o w a n ie go p rz e z p r y z m a t zło żd n y c h p ro c e s ó w , o b e jm u ją c y c h c a ło k s z ta łt je g o ro z w o ju . W c e n tr u m u w a g i h is to ry k ó w ra d z ie c k ic h — o p ró cz p ro b le m ó w e k o n o m ic z n y c h — z n a la z ły się sz e ro k o r o z u m ia n e z a g a d n ie n ia z d z ie d z in y ż y c ia sp o łeczn eg o , p o lity c z nego, a ta k ż e k u lt u r y i d e m o g ra fii. T e n d e n c je te w y s tą p iły n a jp e łn ie j w s e r y jn y m w y d a w n ic tw ie p t. „ R u ssk ij g o ro d ” . Z a d a n ie m w y d a w c ó w b y ło — j a k w y n ik a ze w s tę p u — p u b lik o w a n ie p ra c z ró ż n y c h d z ie d z in n a u k i d o ty c z ą c y c h p ro b le m ó w m ie js k ic h i p rz e ś le d z e n ie p ro c e s ó w u r b a n iz a c y jn y c h o ra z ró ż n y c h a s p e k tó w ro z w o ju ż y c ia m ie js k ie g o . A r ty k u ły z e sz y tu trz e c ie g o d o ty c z ą z a g a d n ie ń m e to d o lo g ic z n y c h i e fe k tó w b a d a ń szczeg ó ło w y ch . Z e sz y t te n s ta n o w i ja k b y s y n te z ę d w ó c h p o p rz e d n ic h — p ie r w szy p o św ię c o n y b y ł w y łą c z n ie m e to d o lo g ii, a d ru g i b a d a n io m sz c zeg ó ło w y m >.
Z s ie d m iu a r ty k u łó w h is to r y k a m ia s t d o b y ś re d n io w ie c z a i c z a só w n o w o ż y t n y c h z a in te r e s u ją d w a : p ie r w s z y N .lf t . G o l i k o w a d o ty c z y s t r u k t u r y ro s y js k ie g o k u p ie c tw a w d ru g ie j p o o łw ie X V II i p ie r w s z e j ć w ie rc i X V II I w ie k u , d ru g i W . W. K a r ł o w a je s t p ró b ą o d p o w ie d z i n a p y ta n ie o p o ję c ie w c z e s n o fe u d a ln e g o m ia
sta i je g o ty p ó w w ra d z ie c k ie j h is to rio g ra fii. W ty m to b o w ie m c z a sie h a n d e l o d g ry w a ł p rz o d u ją c ą ro lę w g o s p o d a rc e p a ń s tw a ro s y js k ie g o i o s ią g n ą ł ta k i зіо - p ie ń ro z w o ju , k tó r y u m o ż liw ił u k s z ta łto w a n ie się w s z e c h ro s y js k ie g o r y n k u . J e d n ą i. z a s a d n ic z y c h c e c h ro s y js k ie g o h a n d lu b y ł m a ły w n im u d z ia ł k u p c ó w p o s ia d a ją c y c h w ie lk ie k a p it a ły i d y s p o n u ją c y c h ś r o d k a m i tr a n s p o r tu . Z d a n ie m a u to r k i p o w o d ó w te g o sz u k a ć n a le ż y w ro z le g ło śc i te r y to r ia ln e j R o sji, u t r u d n ia j ą c e j ro z w ó j w ie lk ie g o h a n d lu . T rz e b a j e d n a k z w ró c ić u w a g ę n a z b y t je d n o s tr o n n e p o tr a k to w a n ie p rz y c z y n te g o z ja w is k a . W ie m y b o w ie m , że d la k u p c ó w X V II і X V III w. w ię k s z e p r z e s tr z e n ie n ie s ta n o w iły ju ż z a s a d n ic z e j p rz e s z k o d y w r o z w ija n iu d a le k o się ż n e g o h a n d lu , m im o w ie lu n ie d o g o d n o ś c i i n ie b e z p ie c z e ń s tw z n im z w ią z a n y c h . O d p o w ie d n ia o rg a n iz a c ja h a n d lu , o p a rc ie się n a lic z n y c h fa k to r ia c h , p o z w a la ło n a p ro w a d z e n ie w y m ia n y n a w e t m ię d z y k o n ty n e n ta ln e j. P o m in ę ła ró w n ie ż a u to r k a w y k a z a n y ju ż w lite r a tu r z e h is to ry c z n e j n ie d o ro z w ó j g o sp o d a rc z o -s p o łe c z n y p a ń s tw a ro s y js k ie g o w ty m c z a sie , s ła b o ś ć p ro c e s ó w u r b a n iz a c y jn y c h , ro s n ą c ą a g r a r y z a c ję g o s p o d a r k i i w k o ń c u , p o z o s ta ją c e w z w ią z k u z p o w y ż sz y m , n ie k o rz y s tn e r e la c je m ię d z y n a tu r a ln y m i c z y n n ik a m i r e g u la c ji r y n k u , tj . p o d a ż ą i p o p y te m . Z ty c h to p o w o d ó w z a s a d n ic z y m s ty m u la to r e m o b ro tu p ie n ię ż n e g o b y li k u p c y o ś r e d n ic h k a p ita ła c h , a w z n a c z n y m s to p n iu i m a ły c h , n ie w y c h o d z ą c y c h w k o n ta k t a c h h a n d lo w y c h p o za re g io n . T a k i u k ła d sił w h a n d lu p o w o d o w a ł z a a n g a ż o w a n ie w n im d u ż e j lic z b y lu d z i, a to w a r p rz e c h o d z ił p rz e z w ie le r ą k . W p rz e d z ia le c z a so w y m p r z y ję ty m w p ra c y s ta n k u p ie c k i s ta n o w ił 3°/o lu d n o ś c i m ia s t i 0,9°/o lu d n o ś c i R o sji. A n a liz u ją c te r m in „ k u p ie c ’' a u to r k a b e z k ry ty c z n ie p r z y j m u je , że p o d ty m o k re ś le n ie m m o że w y s tę p o w a ć rz e m ie ś ln ik lu b c h ło p s p r z e d a ją c y sw ó j to w a r.
K u p c y ró ż n ili się m ię d z y s o b ą o b ję to ś c ią p rz e c h o d z ą c e g o p rz e z ic h rę c e to w a ru o ra z z a s ię g ie m k o n ta k tó w h a n d lo w y c h . W o p a rc iu o te k r y t e r i a d z ie li k u p có w n a b o g a ty c h , k tó r z y o p ie r a li w y m ia n ę w z n a c z n y m z a k re s ie m ię d z y n a ro d o w ą n a u m o w ie i h u rc ie o ra z k u p c ó w d ro b n y c h h a n d lu ją c y c h w s ą s ie d n ic h m ia s ta c h . R ó żn ice m ię d z y ty m i g r u p a m i w y r a ż a ły się w w ie lk o ś c i s k le p ó w , w y so k o śc i s to p y ż y c io w e j, ilo ści i ja k o ś c i to w a ró w , a ta k ż e w y s ta w n o ś c i r y t u a ł u p o g rz e b o w e g o . D a le j d o k o n u je a u to r k a p rz e g lą d u u d z ia łu p o sz c z e g ó ln y c h g r u p sp o łe c z n y c h w n a b y w a n iu p rz e d m io tó w w y m ia n y . S tw ie r d z a , że n a te r e n ie z a c h o d n ie j R o s ji p r a w ie 8OV0 s iły n a b y w c z e j r e p r e z e n to w a li p rz e d m ie s z c z a n ie , b lis k o 13°/o c h ło p i i o k o ło 8°/o słu ż b a .
R o zw ó j h a n d lu w y r a ż a ł się w u k s z ta łto w a n iu tz w . w ę d r u ją c y c h ta r g ó w (w p o l s k ie j li te r a u r z e h is to ry c z n e j je g o o d p o w ie d n ik ie m je s t s y s te m c ią g ó w ta tg o w y c h ) . W z a k o ń c z e n iu N. B. G o lik o w z a u w a ż a , że b a d a n ia n a d s t r u k t u r ą k u p ie c tw a p ro w a d z ą do w y ja ś n ie n ia s p e c y f ik i r o z w o ju s ta n ó w w fe u d a ln e j R o sji. W y su w a ró w n ie ż n a s tę p u ją c e p ro b le m y b a d a w c z e : w y ła n ia n ie się k u p ie c tw a z ró ż n y c h in n y c h g ru p ; o c e n a je g o r o li w o p e r a c ja c h k a p ita ło w y c h ; c h a r a k t e r h a n d lo w y c h k o n ta k tó w a s o r ty m e n to w y c h .
P r a c a W. W . K a rło w a , je s t d ość szcz e g ó ło w y m p rz e g lą d e m s t a n u b a d a ń r o s y j s k ie j i r a d z ie c k ie j h is to r io g r a f ii w z a k r e s ie śre d n io w ie c z n e g o m ia s ta , a g łó w n ie a n a liz y sa m e g o p o ję c ia m ia s ta i w y r ó ż n ie n ia jeg o o k re ś lo n y c h ty p ó w . Z w y w o d ó w a u t o r a w y n ik a , iż h is to r y c y ra d z ie c c y z a jm u ją c y się p r o b le m a ty k ą m i e j sk ą , p r z y ję li n a ogół p ra g m a ty c z n ą p o s ta w ę b a d a w c z ą , w y c h o d z ą c ju ż w z a ło ż e n ia c h od d e fin ic ji m ia s ta ja k o z ja w is k a sp o łeczn eg o . Z a s a d n ic z y n a to m ia s t sp ó r m ię d z y n im i d o ty c z y ł k r y te r ió w b ę d ą c y c h w y ró ż n ik ie m m ie js k o ś c i o sad y . J a k o p o d s ta w o w e w y e k s p o n o w a n o n a s t ę p u ją c e k r y t e r ia : w y s tę p o w a n ie w ź ró d ła c h o k r e ś le n ia „ m ia s to ” o ra z rz e m ie ś ln ic z n o - h a n d lo w y i a d m in is tr a c y jn o - w o js k o w y c h a r a k t e r o sa d y . I c h z d a n ie m d ro g ą do w y ró ż n ie n ia is to tn y c h c e c h m ia s ta je s t w y ty c z e n ie g r a n ic y o d d z ie la ją c e j u k s z ta łto w a n e m ia s to od p o d g ro d o w e g o o s a d n ic tw a .
O k a z a ło s ię to je d n a k n ie m o ż liw e z p o w o d u b r a k u p rz e k a z ó w ź ró d ło w y c h , ja k i w ię k sz y c h o sią g n ię ć b a d a w c z y c h w d z ie d z in ie a rc h e o lo g ii. K o n s e k w e n c ją tego j e s t b r a k m o żliw o ści p r z e d s ta w ie n ia m ia s ta ja k o z ja w is k a h is to ry c z n e g o i w y ja ś n ie n ia , d lacz eg o n ie w s z y s tk ie o sa d y m a ją c e n ie k tó re ce c h y m ie js k ie , ro z w in ę ły się w m ia s ta . W ie lo z n a c z n o ść p o ję c ia : w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e m ia sto , s k o n k r e ty z o w a n a zo s ta ła p rz e z M. N. T i c h o m i r o w a , B. D. G r e к o w a, B. A. R y b а к o w a , M. G. R a b i n o w i c z a i A. M. S a c h a r o w a . P r z y ję li o n i ja k o d o m in u ją c e n a s tę p u ją c e w y ró ż n ik i m ia s ta : T ic h o m iro w — ro ln ic tw o i rz e m io sło , G re k ó w — h a n d e l i p rz e m y sł, R y b a k ó w — o b ro n n o ś ć , f u n k c je a d m in is tr a c y jn e i k u lto w e , S a c h a - ro w — w s z y s tk ie w c z e śn ie j w y m ie n io n e c z y n n ik i. W szy scy w s p o m n ia n i s k ła n ia li się je d n a k k u p o d k r e ś la n iu n ie p o ś le d n ie j w ś ró d n ic h ro li rz e m io s ła i h a n d lu . J e d y n ie M. G. R a b in o w ic z s t a n ą ł n a s ta n o w is k u w ie lo ś c i c z y n n ik ó w k s z ta łtu ją c y c h ży cie m ie js k ie . W y łą c z e n ie w b a d a n ia c h je d n e g o z n ic h o d b ija się u je m n ie n a z ro z u m ie n iu cało ści p ro b le m a ty k i. P o d s ta w o w e z n a c z e n ie p r z y p is u je je d n a k p r z e sła n k o m e k o n o m ic z n y m , w a r u n k u ją c y m ro z w ó j in n y c h fu n k c ji.
W p o le m ic e z u p rz e d n io p r e z e n to w a n y m i p o g lą d a m i W. W . K a r łó w p r z e d s ta w ił w ła s n ą k o n c e p c ję p o ję c ia w c z e s n o fe u d a ln e g o m ia s ta . F o r m u łu je on m ia n o w ic ie te z ę , iż m ia s to te j e p o k i b y ło w ie lo f u n k c y jn ą o sia d ło śc ią o d p o w ia d a ją c ą ro z lic z n y m p o tr z e b o m f e u d a ln e g o sp o łe c z e ń s tw a . P r z y jm u je z a n ie z b ę d n e n a s tę p u ją c e f u n k c je m ia s t: rz e m ie ś ln ic z o -h a n d lo w ą , p o lity c z n o - a d m in is tr a c y jn ą o ra z k u L tu ra ln ą i r e lig ijn ą . I n te r e s u ją c e je s t s tw ie rd z e n ie a u to r a , iż w la to p is a c h n a z y w a n o m ia s ta m i te o sa d y , w k tó r y c h p ro c e s k s z ta łto w a n ia się fu n k c ji m ie js k ic h d o p ie ro się zaczął.
D ru g i sz e ro k o o m ó w io n y w p ra c y p ro b le m d o ty czy k la s y f ik a c ji m ia s t. R o z p a tr y w a n y b y ł on p rz e z h is to ry k ó w ra d z ie c k ic h p r z e w a ż n ie w a s p e k c ie g e n e ty c z n y m . P r z y ję li o ni, że p ie rw s z e w ię k s z e r u s k ie g ro d y , p o w s ta łe m ię d z y V II i X w ie k ie m , b y ły p o lity c z n y m i, e k o n o m ic z n y m i, a ta k ż e k u lt u r a l n y m i i r e lig ijn y m i c e n tr a m i w ię k s z y c h te r y to r ia ln y c h z w ią z k ó w c a łe j R u si. N a s tę p n y e ta p f o r m o w a n ia się ru s k ic h m i a s t u m ie js c o w io n y z o sta ł w o k re s ie od X I do X III w ie k u . W e d łu g s z a c u n k u M. N. T ic h o m iro w a , p o w s ta ło w ty m c z a sie do 300 g ro d o w y c h c e n tró w . P o w s ta n ie ty c h g ro d ó w z w ią z a n e b y ło ze w z ro s te m liczb y k s ię s tw , w k tó r y c h tw o rz o n o n o w e w o ło s tn e c e n tr a g ro d o w e i c a ły sy s te m m n ie js z y c h g ro d ó w . N ie bez w p ły w u — z d a n ie m a u to r a — b y ł to ro z w ó j u p r a w y z ie m i i w z ro s t z n a c z e n ia r z e m io sła , a ta k ż e p ro c e s f e u d a liz a c ji c a ło k s z ta łtu z ja w is k e k o n o m ic z n o -p o lity c z - n y c h . G ro d y te , b ę d ą c e o ś r o d k a m i a d m in is tr a c y jn y m i, m ia ły je d n a k ró ż n o r a k i ro d o w ó d . M ogły b o w ie m p o w s ta ć z p ie r w o tn y c h g ro d z isk , o sad w ie js k ic h i o b ro n n y c h .
W o k re s ie w a lk m ię d z y k s ią ż ę ta m i, n a g r a n ic a c h k s ię s tw , p o w s ta w a ły o b ro n n e tw ie r d z e . N ie k tó re z n ic h sta?y się w o ło s tn y m i, w o js k o w y m i, a d m in is tr a c y jn y m i, r z e m ie ś ln ic z c - h a n d lo w y m i c e n tr a m i d la o ta c z a ją c e g o je te r e n u . M ia s ta s ta ły się o s to ją d o m e n y k sią ż ę c e j. R o d o w ó d te g o ty p u m ia s t z w ią z a n y b y ł śc iśle z p o c z ą t k a m i r o z w o ju fe u d a liz m u . A n a liz a ro z m ie sz c z e n ia g ro d ó w p o z w a la n a s tw ie r d z e n ie , że ic h ty p y w y s tę p o w a ły w n ie k tó r y c h k s ię s tw a c h , a in n e n a o b sz a rz e c a łe j R u si.
P o z o s ta łe a r t y k u ły z a m ie sz c z o n e w r e c e n z o w a n y m to m ie m a ją m n ie js z e w a lo r y p o z n a w c z e .
M ia sto m w sp ó łc z e s n y m p o ś w ię d i'i s w o je p r a c e L. F. Ż y d k o w a i W. G. G ł u s z k o w a . I n t e n c ją L. F. Ż y d k o w e j („K w o p ro s u o r o z w itii g o ro d a D u b n y ”) b y ło o k re ś le n ie c h a r a k te r y s ty c z n y c h c e c h o ra z e ta p ó w w r o z w o ju m ia s ta D u b n e j p o d M o sk w ą . A u to rk a p o k a z u je , ja k z n ie w ie lk ie g o m ia s te c z k a a k a d e m ic k ie g o u k s z ta łto w a ło się w ie lo f u n k c y jn e , n o w o c z e sn e m ia sto , w k tó r y m je d n a k , w d a l
sz y m c ią g u , p o d s ta w o w ą siłą m ia s to tw ó rc z ą są z in s ty tu c jo n a liz o w a n e o ś ro d k i ró ż n y c h d z ie d z in życia.
W. G . G łu s z k o w a w a r t y k u le „ D e m o g ra fic z e s k a ja c h a r a k t ie r is t ik a g o ro d o w p o d m o s k o w ja 1950— 1970-ch g o d o w ” p r z e d s ta w iła w y n ik i sw o ic h b a d a ń n a d n a j b a r d z ie j ty p o w y m i z ja w is k a m i d e m o g ra fic z n y m i p o d m o s k ie w s k ic h m ia s t. W y n ik a z n ic h , że n a js z y b s z e te m p o w z ro s tu d e m o g ra fic z n e g o w y s tą p iło w m ia s ta c h o licz b ie lu d n o ś c i 50— 100 ty s. i p o n a d 100 ty s., n a js ła b ie j zaś ro z w ija ły się m ia s ta m a łe lic z ą c e 5— 20 ty s. m ie sz k a ń c ó w .
I n te r e s u ją c e , c h o ć m a ło p r e c y z y jn e sp o s trz e ż e n ia , z a w ie ra a r t y k u ł d w ó c h c z e s k ic h h is to r y k ó w J a n a K o z a k a i J ó z e fa P o l i s e ń s k i e g o („ Iz o b ra ż e n ija g o ro d o w S S S R w ik o n o g ra fic z e s k o m a tł a s i e C i v i t a t e s O r b is T e r r a r u m ”). B a d a n ia n a d ty m ik o n o g r a fic z n y m p rz e k a z e m z p rz e ło m u X V I i X V II w ie k u , p ro w a d z o n e b y ły ju ż od d a w n a , m im o to je d n a k w ie le p ro b le m ó w p o z o s ta je o tw a rty c h . D o ty c z y to m ię d z y in n y m i w ia ry g o d n o ś c i p r z e k a z a n y c h o b ra z ó w m ia s t. A r ty k u ł W . L. J a n i n a („ C z e rtie ż P a lm k w is ta i je g o m ie s to w is to r ii n o w - g o r o d s k ic h f o r ty f i k a c ji”) z a w ie r a p rz e k o n y w a ją c o p r z e p r o w a d z o n ą k r y t y k ę w ia ry g o d n o ś c i i c h ro n o lo g ii tzw . p la n u P a lm q u is ta . P a n o w a ło b o w ie m w n a u c e p r z e k o n a n ie , że d o łą c z o n y do s p r a w o z d a n ia sz w e d z k ie g o w o js k o w e g o a g e n ta E ry k a P a lm q u is ta , w y s ła n e g o do N o w o g ro d u w ra z z p o s e ls tw e m G u s ta w a O x e n s tie rn y w la ta c h 1673— 1674, p la n N o w o g ro d u b y ł ró w n ie ż jeg o d ziełem . A u o r k o n f r o n tu ją c in f o rm a c je z a w a r te w p la n ie z in n y m i- ź ró d ła m i ró ż n e g o t y p u o ra z w y n ik a m i b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h , w y k a z u je w ia ro g o d n o ś ć ź ró d ła , s k ła n ia ją c się je d n a k k u te z ie , że b y ł to z n a c z n ie w c z e ś n ie j sp o rz ą d z o n y p r o j e k t p rz y s z łe j fo r ty f ik a c ji m ia s ta , a n ie s t a n a k tu a l n y s y s te m u o b ro n n e g o tw ie rd z y . B lisk o p o ło w ę to m u z a jm u je p r a c a W . W . K i r i 11 o w a, tr a k t u j ą c a o a r c h i t e k tu r z e i b u d o w n ic tw ie p o d m o s k ie w s k ic h m ia s t od X IV w ie k u do 1917 r o k u . A u to r o m a w ia ro z w ó j b u d o w y p o d m o s k ie w s k ic h m ia s t w p ię c iu p r z e k r o ja c h c h ro n o lo g ic z n y c h : p ie r w s z y o k re s o b e jm o w a ł e p o k ę f e u d a liz m u (X IV —X V II w ); d ru g i (p ie rw sz a p o ło w a X V II I w) p r z y p a d ł n a cz a sy P io t r a I i r o z k w it b a r o k u w a r c h i te k tu r z e ; tr z e c i e ta p (k o n iec X V I u w .) c h a r a k te r y z o w a ł się a r c h i t e k t u r ą w c z e sn o - k la s y c y s ty c z n ą ; c z w a r ty o k re s (p ie rw s z a p o ło w a X IX w.) p rz y n ió s ł g r u n to w n ą p rz e b u d o w ę m ia s t w s ty lu p e łn e g o k la s y c y z m u i e m p iru ; o k re s p ią t y (d ru g a p o ło w a X IX w . i* p o c z ą te k X X w .) to c z a sy ro z w o ju k a p ita liz m u i b u d o w n ic tw a e k le k ty c z n e g o i m o d e rn is ty c z n e g o .
K s ią ż k ę z a m y k a s ło w n ik m o s k ie w s k ic h b u d o w n ic z y c h z X V I I I —X IX w ie k u (Ż — K a), b ę d ą c y k o n ty n u a c ją з d w ó c h p o p rz e d n ic h ze sz y tó w w y d a w n ic tw a . Z a w ie r a k r ó t k ie in f o r m a c je o o sią g n ię c ia c h z a w o d o w y c h n a jw y b itn ie js z y c h a r c h i te k tó w i b u d o w n ic z y c h M o sk w y . O p u b lik o w a n e do te j p o ry h a s ła o p ra c o w a ł M. W. D j a k o n o w .
J e r z y M o t y l e w i c z
H e n r y k B a r y c z , Z z a ś c i a n k a n a P arnas. D rogi k u l t u r a l n e g o r o z
w o j u J a n a K o c h a n o w s k i e g o i jeg o ro du, W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie , K r a
k ó w 1981, s. 398, ilu s tr . • Z a s łu ż o n y h is to r y k k ra k o w s k i s ta rs z e g o p o k o le n ia (d e b iu t w 1923 r.) o głosił w 1981 r. d w ie k s ią ż k i: „ S z la k a m i d z ie jo p is a r s tw a s ta r o p o ls k ie g o ” i p o z y c ję r e c e n z o w a n ą . K s ią ż k a o K o c h a n o w s k ic h z a w ie r a 11 szk icó w , w ty m 4 p r z e d r u k o w a n e , p rz e r o b io n e lu b stre s z c z o n e z d a w n y c h w y d a w n ic tw a u to r a (s. 59—156 i 220—
