Kochanowicz, Jacek
Historia wsi włoskiego południa
Przegląd Historyczny 7 5 /1 , 119-125 1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
H istoria wsi włoskiego Południa
H isto ria życia w si je s t ty m działem h isto rii gospodarczej, k tó ry w o sta tn ic h dziesięcioleciach w y ra ź n ie n a b ie ra sam odzielnego życia. S ta ła się dziedziną in te r d y scy p lin arn ą, z a jm u ją się n ią h isto ry cy z a in te re so w a n i ro zm a ity m i a sp e k ta m i przeszłości: gosp o d ark ą, s tr u k tu r ą społeczną, ru c h a m i społecznym i, m e n taln o ścią, k u ltu r ą — czem u to w arz y szy te n d e n c ja do całościow ego u jm o w a n ia przeszłej r z e czyw istości. P ra c e h isto ry k ó w w si e u ro p e jsk ie j in sp iro w a n e są często p y ta n iam i, k tó ry c h d o sta rc z a ją te o re ty c z n e n a u k i społeczne, a n a w e t k w estiam i, ja k ie n a porząd k u d ziennym p o sta w iły b a d a n ia n a d zacofaniem gospodarczym k ra jó w poza eu ro p ejsk ich . Z tego całego o b sz aru b a d a ń d ziejów życia w iejskiego w y ła n ia ją się now e dyscypliny, dla p rz y k ła d u m ożna tu w y m ien ić h isto rię c h ło p stw a 1. W spo m n ia n e in te g ru ją c e u ję c ie przeszłości w ie jsk ie j n a jb a rd z ie j w y ra ź n e w y d a je się w e F ra n c ji, gdzie w iąże się z tra d y c ją i d o robkiem szkoły „A n n ales” 3. N owsze p rac e w łoskie, k tó re chcem y w ty m m ie jsc u odnotow ać, w dużej m ierze p o w sta ły w łaśn ie w p o lu o d d ziały w a n ia tej tra d y c ji. R zut o k a n a n ie k tó re pozycje z o s ta t niego dziesięciolecia pozw oli n a zo rien to w an ie się w te n d e n c ja c h u p ra w ia n ia h is to r ii a g r a rn e j w e W łoszech. R ozpoczniem y od o d n o to w a n ia w ażn iejszy ch p rac , by n a stę p n ie pośw ięcić k ilk a słów c h a ra k te ry sty c e stosow anego w nich podejścia. U w agę sk u p im y głó w n ie n a p ra c a c h dotyczących w łoskiego P o łu d n ia w o k resie od p o czątk u ep o k i n o w ożytnej po zjednoczenie.
Z n a jd u je m y w śró d te j now szej lite r a tu r y pozycje dotyczące różnych regionów po łu d n ia Ita lii. S y c y lii pośw ięcone są p ra c e M. A y m a r d a i H. B r e s c a 3. K a la b rii dotyczy o b sz e rn a k sią żk a G. G a 1 a s s o A u to r c h a ra k te ry z u je w niej poszczególne zespoły dóbr, pozycję ich p osiadaczy, geografię i o rg an iz ac ję p r o d u k c ji ro ln iczej, s tr u k tu r ę społeczną i k o n flik ty klasow e, w reszcie d y n am ik ę przem ian. Z w ra ca u w ag ę n a p a try m o n ia ln y c h a ra k te r w łasności, k tó ra sk ła d a ła się n ie ty le z za rząd z an y c h p rzez w łaścicieli p rze d sięb io rstw , ile raczej b y ła w y zn acz n ik iem p ozycji społecznej, m a te ria ln y m k o re la te m społecznej ro li a ry sto k ra ty . C złonkow ie te j o lig a rch ii zarząd zali w ięc sw ym i d o b ra m i n ie bezpośrednio, lecz poprzez ro zb u d o w an y a p a r a t a d m in istra c y jn y . Z dru g iej stro n y kluczow ą p o sta cią w sam y m p ro cesie p ro d u k c y jn y m b y ł m assero — dzierżaw ca, k tó ry m ógł być p ro sty m ch ło p em ży ją c y m z m a le ń k ie j działki, o trzy m a n e j n a k ilk a la t, ale m ógł b yć także k ie ro w n ik ie m w ielk iej fa rm y , o p a rte j o n a je m n ą siłę roboczą.
1 S ym bolem tego m oże być p o w sta n ie in te rd y sc y p lin a rn e g o „The J o u r n a l of P e a s a n t S tu d ie s” .
2 P o d su m o w an iem b a d a ń i poglądów je s t H istoire de la F rance rurale, sous la d irec tio n de G. D u b y et A. W a l l o n t. I—IV, 1975^-<1976.
3 M. A y m a r d, R ese e p r o fitti ngricoli in Sicilia. 1640— 1760, „Q u ad ern i
S to ric i” n r 14, m a j-s ie rp ie ń 1970; H . B r e s c, Il fe v d o nella società siciliana m ed ie va le, [w:] E conom ia e storia (Sicilia — Calabria X V — X I X sec.), a c u r a di
S. d i B e l l a , C osenza 1976, s. 13—35.
4 G. G a l a s s o , E conom ia e società nella C alabria del C inquecento, N apoli 1967.
1 2 0 J A C E K K O C H A N O W IC Z
M. P e t r u s e w i c z przenosi n as do K a la b rii p ie rw sz ej połow y X IX w., w a rty k u le o p arty m n a b a d a n ia c h dużego zespołu dó b r sta w ia tezę, że liczne tra n s a k c je ziem ią sk ła d ały się n a m echanizm o d p o w iad a ją cy p ie rw o tn e j ak u m u la c ji k ap itału , pro w ad ziły bow iem do p o w sta n ia la ty fu n d iu m now oczesnego t y p u 5.
P ro b lem y o rg an iz ac ji p ro d u k c ji i c h a ra k te ru r e n ty fe u d a ln e j pozostają w c e n tr u m u w ag i A. L e p r e , k tó r y w y k o rz y stu je głów nie d an e pochodzące z A pulii, ale dla p o ró w n a n ia sięga ta k ż e po m a te ria ły z A bruzzów i okolic N e a p o lu 6. W m n ie j szym sto p n iu an iżeli G alasso za jm u je się re k o n s tru k c ją technicznej stro n y p ro dukcji, bard ziej n a to m ia st in te re s u je go społeczny a s p e k t m echanizm ów tw o rzen ia r e n ty fe u d a ln ej. P o k azu je, że zn aczna część dochodów a ry s to k ra c ji ziem skiej p o chodziła z je j u p ra w n ie ń do w y m ia ru sp raw iedliw ości, z p o d atk ó w lo k aln y ch i z m onopoli w iejsk ic h . W skazuje n a zróżnicow ane sposoby zarząd zan ia do b ram i ziem skim i, od o rg a n iz a c ji p olegającej n a p ro sty ch d zierżaw ach w zam ian za d a n in y w zbożu po duże, w ysoce tow arow e m asserie, p ro d u k u ją c e n a rynek, z a tru d n ia ją c e n a jem n ik ó w i n a w e t in w estu ją ce w u le p sze n ia p ro d u k cy jn e . Z daniem tego a u to ra , nie m am y tu do czy n ien ia z opozycją fo rm fe u d a ln y c h i k ap italisty c zn y c h , lecz raczej ze sw ego ro d za ju k o m p le m e n tarn y m i tw o ram i, fu n k c jo n u ją c y m i w r a m ach ty c h sam ych dóbr. P ierw szy ro d zaj o rg an iz ac ji przy p o m in ał, zdaniem L e- prego, p olski fo lw a rk p ań szczyźniany, w k tó ry m nie liczono kosztów siły ro b o czej. D rugi k a lk u lo w a ł w e w n ę trz n ie podobnie ja k p rze d sięb io rstw o k ap italisty c zn e , je d n a k ż e te n k a p ita listy c z n y c h a ra k te r n ie p rz e k ra c z a ł g ran ic je d n o stk i p ro d u k cyjn ej, poniew aż decyzje dotyczące cały ch w łości (zw łaszcza zaś, gdy chodziło o kupno i sprzedaż ziemi) podpo rząd k o w an e b y ły n ie d ążeniu do m ak sy m alizacji dochodu, lecz m ia ły być zgodne ze społeczną h ie ra rc h ią w arto ści. Z akup ziem i m ógł być n a p rz y k ła d n ieo p łacaln y , a le m ogło chodzić o p o w tó rn e nabycie te re nów , n ależących n ie g d y ś do d an ej rodziny.
Z daniem L eprego, specyficzny feu d alizm w łoskiego P o łu d n ia je s t n ie do zro zum ienia bez w zięcia p o d u w ag ę roli m iast, a zw łaszcza N eapolu. T am bow iem coraz częściej rez y d o w a li w ielcy w łaściciele ziem scy i ta m ro z w ija ł się se k to r p ra c u ją c y n a rzecz ic h obsługi. T aki sty l życia w yznaczał w ięc c h a ra k te r re n ty fe u d aln ej — celem p ro d u k c ji m iało być za spokojenie z a p o trze b o w a n ia m iast. Ż y jąca na poziom ie m in im u m eg z y ste n cji ludność rolnicza n ie o d n o siła je d n a k z rozw oju m ia st żadnej korzyści, gdyż m ia sta — n arz ęd zie re a liz a c ji ko n su m p cji k la sy f e u dalnej — nie p rac o w a ły n a je j potrzeby.
C h a ra k te r m o n o g rafii re g io n a ln e j, pośw ięconej w si z te re n ó w K am p an ii, m a p ra c a G. D e 1 i 11 e’a 7. S pośród inn y ch op raco w ań w y ró ż n ia się ona sta ra n n y m opraco w an iem m a te ria łó w ilościow ych, zw łaszcza dotyczących dem ografii, o raz długością an alizow anego o k resu . P rz ek sz tałce n ia społeczne i ekonom iczne zacho dzące w rejo n ie M o ntesarchio D elille an a liz u je tr a k tu ją c n a jw y ra ź n ie j zm iany
dem ograficzne ja k o p o d sta w o w y czynnik w y ja śn ia ją c y .
W ydany o sta tn io pod re d a k c ją A. M a s s a f r y obszerny, bo p onad siedem set stro n liczący, tom zbiorow y sta n o w i sw ego ro d z a ju zesta w ien ie w iedzy, dotyczącej ro ln ic tw a P o łu d n ia 8. P ierw sza część z a w iera a rty k u ły P . V i l l a n i e g o i M. A y
-5 M. P e t r u s e w i c z , L es sources de l’a cc u m u la tio n p r im itiv e dans l’a g ri
c u ltu re calabraise a u X I X e siècle: le cas de Baracco, „É tudes R u ra le s” n r 75, 1979,
s. 17—33.
6 A. L e p r e , Ę eu d i e m asserie. Probierni della società m érid io n a le n e l 600
e nel 700, N apoli 1973; t e n ż e , T erra di L avoro n e ll’e tà m o d ern a , N apoli 1978;
t e n ż e , D iscutendo d i „ Sistem a f e u d a l e j e udi e m a sse rie nel S eicento, „Q u ad ern i S to ric i” n r 21, w rz e sie ń -g ru d z ie ń 1972, s. 755— 780.
7 G. D e l i l l e , C roissance d ’une société rurale. M ontesarchio et la vallée
caudine Лих X V I I e e t X V I I I e siècles, N apoli 1973.
8 Probierni di storia della cam pagna m érid io n a le n e ll’età m o d ern a e c o n te m -
m a r d a, p o d su m o w u ją ce te n d e n c je i sta n bad ań , d ru g a z a jm u je się pro b lem am i o rg an izacji w ielk iej w łasn o ści w w iek a ch X VI—X V III, trze cia ry n k iem , s tru k tu rą społeczną i k u ltu r ą od X V I w . po zjednoczenie, a c z w a rta d zieja m i ro ln ic tw a P o łu d n ia od zjednoczenia aż p o czasy faszyzm u. T om te n je st e fe k te m k o n fe re n c ji n au k o w ej i ja k zw ykle w ta k ic h p rzy p a d k ach , m im o w y siłk u re d a k to ra , b y zo rg a nizow ać go problem ow o i ujednolicić, za w iera dobór m a te ria łu m e ry to ry c zn ie nie w p ełn i spójny, choć z d ru g iej stro n y d a ją c y w y o b ra że n ie o sta n ie w iedzy.
O m aw iane p rac e w sk a z u ją n a k o n c e n tra c ję za in te re so w a ń na zag ad n ien iach p ro d u k c ji (kieru n k i, te ch n ik a , organizacja). Je d n o stk ą o b se rw ac ji najczęściej je st
a zienda signortle, co zapew ne d y k to w an e je s t dostępnością m a te ria łu źródłow ego,
w ytw orzonego czy to p rzez zapisy n o ta ria ln e , czy też przez rozb u d o w an y a p a r a t a d m in istra c ji d ó b r 9. W w ielu opraco w an iach p o d k re śla się konieczność u jm o w a n ia za g ad n ień w d ługich ciągach czasow ych, nie zaw sze je d n a k zalecenie to je s t re a li zow ane w p ra k ty c e 10, zw rac a się też uw agę n a p o trzeb ę o p rac o w a n ia d ługich c ią gów cen, płac, liczby ludności itp . W yraźne je s t za in te re so w an ie k w estiam i dem o g raficznym i, p o ja w ia ją się ta k ż e p ró b y a n a liz y s tr u k tu r ro d z in n y c h u .
G ospodarka, k tó re j ob raz w y łan ia się z ty c h stu d ió w , c h a ra k te ry z o w a ła się b ardzo zróżnicow aną p ro d u k c ją ro lniczą (zboża, zw łaszcza pszenica, hodow la ow iec, oliw ki, w ino, je d w a b , trz c in a cuk ro w a, owoce). Z iem ia była n ie m a l w yłączn ą w ła s nością feudałów , k tó rz y za rząd z ali m a ją tk a m i p rz y pom ocy rozbudow anego sy ste m u ad m in istra c y jn e g o i sy stem u dzierżaw , p rz y czym obserw ow ać m ożna te n d en c ję p rzech o d zen ia od za rząd z an ia bezpośredniego do pośredniego w m ia rę p rzenoszenia się feu d a łó w do m ia st. Je d n a k ż e la ta k ryzysow e (spadek liczby lu d ności, a za te m z je d n ej stro n y sp a d e k za p o trze b o w a n ia m ia st, a z dru g iej n ie d o sta te k ro botników , a w k o n se k w e n cji zm niejszenie się re n ty feu d aln ej) sk ła n ia ły do p o w ro tu n a w ieś. F eu d ało w ie cz erp ali dochody z ju ry s d y k c ji lok aln ej, p o d a t k ów i m onopoli (m łyny, ta w e rn y , p ra s y do w in a i oliw y, fa rb ia rn ie itd.) oraz z dzierżaw . C hłopi, p o zb a w ien i ziem i (jeśli n ie liczyć m in iatu ro w y ch działek), zg ru p o w an i b y li w w io sk ach o sk o n c en tro w an e j zabudow ie, co lok aln ej o lig a rch ii u ła tw ia ło sp raw o w an ie k o n tro li społecznej. B rak w łasn o ści ziem i sp ra w ia ł, że za c ie ra ła się różnica m ię d zy dro b n y m d zierżaw cą a ro b o tn ik ie m ro ln y m . W m ia rę n a s ila n ia się p r e s ji d em ograficznej ludność w ie jsk a sta n o w iła coraz ła tw iej do stę p n y dla w ielk iej w łasności re z e rw u a r siły roboczej.
M a ją tk i a ry s to k ra tó w ziem skich zo rganizow ane b y ły w zróżnicow any sposób, od e k sp lo atacji lasów (zaopatrzenie portów ), poprzez m o n o k u ltu rę zbożową, gdzie p ro d u k c ja o p ie ra ła się o w y d zierżaw ian ie m a le ń k ic h działek n a k ró tk ie o kresy, po duże, do 50 h a dochodzące w y sp ecjalizo w an e fa rm y , k tó ry c h dzierżaw cy z a tru d n ia li n ajem n ik ó w . R e n ta o d d aw a n a b y ła zaró w n o w n a tu rz e , ja k i w pieniądzu, p rz y czym w m ia rę p rzech o d ze n ia do p o śred n ic h fo rm za rząd z an ia w y stęp o w ała te n d e n c ja do w zro stu zn aczenia czynszów. C zynsze i d an in y b y ły p ro p o rc jo n aln e do o b szaru ziem i, a n ie do w ielkości p ro d u k c ji. K o n tra k ty m ia ły c h a ra k te r k ró tk o okresow y (3 do 5 lat) i ściśle o k re śla ły sposób w y k o rz y sta n ia ziem i, a w ysokość św iadczeń u sta la n o sto so w n ie do a k tu aln e g o poziom u cen, sta ra ją c się, by poziom życia ludności w iejsk ie j nie b y ł w yższy o d niezbędnego m in im u m . T ak i sposób
8 J a k b ardzo ro zb u d o w an y b y ł te n a p a ra t, p o k az u ją n p . d an e ze b ran e przez G. G a 1 a s s o, op. cit., s. 231—233.
10 T łum aczy się to m . in. b ra k ie m w e w łoskiej tra d y c ji u n iw e rsy te c k ie j tez dokto rsk ich ty p u fran cu sk ieg o . P. B e v i 1 a c q u a, A g ric o ltu ra e storia nella cam pagna del M ezzogiorno, „S tudi S to rici” t. X X III, lip iec -w rze sień 1982, s. 673.
11 Z ag a d n ien iu s tr u k tu r ro d zin n y c h pośw ięcony je s t ca ły n u m e r 33 (w rzesień- -g ru d z ień 1976) „ Q u a d ern i S to rici”, przy g o to w an y przez G. D e 1 i 11 e, E. G r e n - d i i G. L e v i .
122
J A C E K K O C H A N O W IC Zu s ta la n ia obciążeń p rz e rz u c a ł całe ryzyko n a dzierżaw ców , co sk ła n ia ło z n a c z n ie j szych spośród n ic h do p o d d zierża w ian ia u ż y tk o w a n ej ziem i. Z n aczn a ro la p ie n ią dza w tej gospodarce, n ie ty lk o w w y m ia n ie m ię d zy reg io n aln e j i m ięd zy n aro d o w ej, ale i n a ry n k u w e w n ę trz n y m w zm a cn iała u za le żn ie n ie ludności chłopskiej od feudałów , p o n ie w a ż duża część sp ro letary zo w an e j lu d n o śc i chłopskiej m u siała p o przez ry n e k z a o p atry w ać się w śro d k i niezb ęd n e do życia, zw łaszcza w chleb. T ym czasem w łaśn ie od fe u d a łó w zależały z je d n e j stro n y dochody tej ludności, a z dru g iej stro n y ceny, ja k ie m u sia ła ona płacić. U zależnienie to w zm agane było przez p e rm a n e n tn e zadłużenie chłopów u w łaścicieli ziem skich.
S ystem ta k i n ie sp rz y ja ł a n i in w esto w an iu w in te n sy fik a c ję p ro d u k c ji ro ln ej, an i p o w sta w a n iu lo k a ln ej b u rż u a z ji w iejsk ie j. P rz esz k o d ą dla in w e s ty c ji była sw ego ro d za ju „ re n ta ”, ja k ą w łaściciele ziem scy u zy sk iw ali dzięki k o rzy stn y m c e nom ; w iejsk a b u rż u a z ja n ie m ogła się w y kształcić ze w zględu n a p ełn y m onopol ziem i w rę k a c h a ry sto k ra c ji.
P o łudnie, reg io n w e W łoszech n a jb a rd z ie j fe u d a ln y , a jednocześnie e k sp o rte r zboża, z n a tu ry rzeczy in te re su ją c e je s t d la h isto ry k a g o sp o d a rk i p olskiej. R y su ją się tu analogie, n a k tó re z w rac ali z re sztą w ie lo k ro tn ie u w ag ę h isto ry cy w łoscy w zw iązku z dużym za in te re so w an iem , z ja k im sp o tk a ła się w ich k r a ju „T eoria ekonom iczna u s tro ju (feudalnego” W itolda K u l i 12. P o d o b n ie ja k w Polsce, w ielk ą rolę o d g ry w a ła m o n o k u ltu ra zbożow a, p odobnie ja k w Polsce, w sp ó łistn iały ze sobą w ielk a w łasność ziem ska i d ro b n a u p ra w a chłopska. M. A ym ard, z a s ta n a w iając się n a d ty m i an a lo g ia m i zw rócił uw agę, że dw a spośród założeń K uli nie p a s u ją do M ezzogiorno: n ie b y ło ta m p o d d a ń stw a a n i p a ń s z c z y z n y 13. Z w ra ca ł też uw agę n a in n e ró żn ice, k tó re n a su w a ta k ż e i le k tu r a o m a w ian y c h prac. W spom n ijm y o w ażniejszych. F e u d a liz m P o łu d n ia to feu d a liz m z obecnością m iast, c e n tró w rzem iosła, o środków p o rto w y ch i siedzibą a ry s to k ra ty c z n y c h dw orów . W łaśnie obecność m ia st b y ła je d n y m z czynników , w y w o łu jąc y ch zróżnicow anie p ro d u k c ji rolniczej P o łu d n ia 14. P o d ru g ie, w a ru n k i k lim aty c zn e i fizjo g ra fic zn e pozw alały n a znacznie w ięk sze n iż n a ziem iach P o lsk i zróżnicow anie w a c h la rz a p ro d u k c ji, co w pływ ało n a w iększe m ożliw ości dostosow yw ania p r o filu d ziałalności gospodarczej do zm iennych w aru n k ó w .
N ota bene p ro b le m a ty k a obecności lub b ra k u p o d d a ń s tw a , o ra z k w estie in
n ych sposobów u z a le żn ia n ia i k o n tro li siły roboczej też w y m ag a ły b y szerszego om ów ienia, w szczególności m a m y tu n a m y śli sp ra w ę w a ru n k ó w opłacalności p rac y p rzy m u so w e j. Z ag ad n ien ie to m a ju ż sp o rą lite r a tu r ę teo rety czn ą, n a p rz y ta czan ie k tó re j n ie m a tu m ie jsc a, pow iedzm y ty le tylko, że n ie m ożna tej k w estii sprow adzić w y łąc zn ie do r a m in sty tu c jo n a ln y c h , gdyż je s t o n a ściśle zw iązan a ze sto su n k iem liczby r ą k roboczych do zasobu ziem i. W sy tu a c ja c h , gdy istn ie je w zględny n a d m ia r r ą k roboczych, pod d ań stw o lu b n ie w o ln ictw o p rz e s ta ją być potrzeb n e, gdyż i ta k z n a jd ą się ch ę tn i do p rac y n a ro li. 'P rzy ta cz an e p rze z a u to ró w o m aw ian y ch o p ra c o w a ń d a n e w sk az u ją , że p re s ja dem o g raficzn a s tw a rz a ła w łaśn ie tego ro d zaju , b ard z o w ygodną dla w łaścicieli ziem i sy tu a cję. P o tw ierd za to
12 P or. J. K o c h a n o w i c z , „Teoria ekonom iczna...” w oczach k r y ty k ó w , [w:] W. K u l a , T eoria eko n o m iczn a u s tr o ju feu d a ln eg o , W a rsza w a 1983.
13 M. A y m a r d , A m m in istra z io n e fe u d a le e tra n sfo rm a zio n i str u ttu ra li tra
’500 e ’700, „A rchivio S to rico p e r la S icilia O rie n ta le ” t. L X X I, 1975, n r 1, s. 17—42.
14 A. L e p r e , ja k o ty m w spom inaliśm y, pisze o ro li N eapolu w re a liz a c ji r e n ty feu d a ln e j, A. C o r m i o p rz e d sta w ia stre fo w e zróżnicow anie gospodarki A pulii i ro lę m ia st porto w y ch , sw ego ro d z a ju „biegunów w z ro stu ”. A. C o r m i o ,
S tr u ttu r e fe u d á li ed e q u ü ib ri sociali in T erra di B a ri n e l secoli X V I I I e X I X ,
[w:] E conom ia e classi sociali n e lli P uglia m o d ern a , N ap o li 1974, s. 17—39, a zw łasz cza s. 19—28.
n a p rz y k ła d stu d iu m L. M a s e 11 i n a te m a t k o n tra k tó w p ra c y w A nglii, p o tw ie rd z a ją ta k ż e p rac e, p o św ięcone te m u za g ad n ien iu w innych reg io n ach W łoch t5.
G o sp o d ark a P o łu d n ia m ia ła c h a ra k te r sta g n a c y jn y , ale n ie im m obilny. P rz e m ia n y je j to je d n a k n ie p ro s ta d ro g a „od fe u d a liz m u do k a p ita liz m u ”, lecz raczej w y n ik d ziała n ia sw oistego m echanizm u, p o d porządkow anego z je d n e j stro n y u w i k ła n iu w szerszy ry n e k e u ro p e jsk i, a z d ru g ie j ry tm o w i dem ograficznem u — w zro sto w i liczb y lu d n o śc i w X V I w., za ła m a n iu sied em n asto w ieczn em u i p o n o w n em u p rz y ro sto w i w w ie k u X V III. P ełn y m onopol w łasności ziem i w rę k a c h a r y sto k ra c ji n ie sp rz y ja ł z re sz tą w y tw a rz a n iu się k a p ita liz m u n a n ie w ie lk ą sk a lę lo k a ln ą, p o w sta w a n iu p osiadaczy średniego typ u , g dyż w yłączne p ra w o w yzy sk u chłopów p o zo staw iał w rę k a c h w ie lk ic h p o sia d a c z y le.
J a k w spom nieliśm y, o m a w ian e p ra c e c e ch u je zazw yczaj sw ego ro d za ju m ono- grafizm , b r a k stu d ió w sfo rm u ło w an y c h m odelow o i problem ow o, n iew iele je s t b a d a ń o b ejm u ją c y c h dłuższe o k re sy lub w ięk sze obszary. Z re g u ły m a m y do czy n ie n ia ze źró d ło w y m i b a d a n ia m i poszczególnych dóbr lu b ic h zespołów , o p a rty m i 0 lo k a ln e m a te r ia ły 17. T a k ie podejście m a zro zu m iałe u za sa d n ien ie in sty tu c jo n a ln e 1 m e ry to ry c zn e . In sty tu c jo n a ln e , gdyż w iększość ty c h b a d a ń b y ła p rz e p ro w ad z an a przez uczonych z p ro w in c jo n a ln y c h u n iw e rsy te tó w P o łu d n ia, k tó rz y z n a tu ry rzeczy sięg ali p o blisko dostępne m a te r ia ły tó. U za sad n ien ie m e ry to ry c zn e , gdyż zróżnicow anie rolniczego k ra jo b ra z u W łoch m u si p ow odow ać ostrożność p rz y p ró b a c h p o d ejm o w an ia p r a c o szerszym za k resie i u tru d n ia ć uogólnienia.
Z d a je się je d n a k , że m ożna b y w skazać ta k ż e i przy czy n y in n e j n a tu ry , choć m u sim y tu zastrze c w y ry w k o w o ść o bserw acji, n a p o d sta w ie k tó ry c h fo rm u łu jem y poniższe uw ag i. O tóż w y d a je się, że b adacze w łoscy inie d o p raco w ali się jeszcze ja sn o sprecyzow anej te o rii w y stę p u jąc eg o w ic h k r a ju feu d a lizm u , n ie m a ją w obec tego a p a r a tu an a lity cz n eg o , k tó r y pozw oliłby n a o s tre za ry so w a n ie obrazu. A p a ra tu ta k ieg o p o sz u k u ją, s tą d częste odw oływ anie się do p a ra d y g m a tu m ark sisto w sk ieg o , do d orobku h isto rio g ra fii fra n c u sk ie j czy do 'prac W ito ld a K uli. Je d n a k ż e obraz, zw łaszcza w m o n o g rafia ch , p o zo staje często ro zm y ty , k a te g o rie d o starczan e przez źró d ła n ie są w y sta rc z a ją c o p re c y z y jn ie tłu m aczo n e n a k a te g o rie analityczne, re k o n stru k c ja ekonom iczna rza d k o b y w a w p e łn i spójna. P rz y p isy p ra c w łoskich n a p a w a ją zazdrością, g dyż w id a ć po nich, że w e W łoszech tłu m a c z y się p ra w ie w szy stk ie te o re ty cz n ie doniosłe h isto ry czn e p ra c e an g lo sask ie czy fra n c u sk ie , a n a w e t n ie k tó re pozycje p o lsk iej h isto rio g ra fii gospodarczej. C hciałoby się je d n a k ż e doradzić p rz e tłu m a c z e n ie ta k ż e i „ B a d a ń n a d po d ziałem dochodów w Polsce w c z a sach n o w o ży tn y ch ” J a n a R u t k o w s k i e g o , gdyż zastosow anie a p a ra tu a n a li tycznego tej p ra c y p o zw oliłoby często w y ja ś n ić w iele k w e s tii n ie zb y t k la ro w n ie się ry su jąc y ch . W szczególności czy te ln ik m a w ra ż e n ie , że z a c ie ra ją się ta k ie je d n o stk i o b se rw ac ji, ja k je d n o stk i w łasności i p ro d u k cji, a często n ie je s t ja sn e,
15 L. M a s e 11 a, A p p u n ti p er u n a storia dei c o n tra tti agrari in T erra di B ari
fr a X V I I e X V I I I яесоїо, l[w:] E conom ia e classi sociali, s. 113— 145; G. P o l i , A p p u n ti per u n a tipologia dei c o n tra tti agrari n ella fascia costiera di T e rra di Bari, (w:] Probierni d i storia, s. 321—334. D la innego o b sz aru b ardzo dobrze p o k az u je
to S. A n s e l m i, M ezza d ri e te rre n elle M arche. S tu d i e ricerche d i storia d ell’agricoltura fr a Q ua ttro cen to e N o vecen to , B ologna 1978, zw łaszcza s. 11—21,
gdzie p o k az u je m . in., w ja k i sposób p rz e m ia n y sto su n k ó w dem ograficznych zm ie n ia ły c h a ra k te r k o n tra k tó w , z a w ieran y c h przez w łaścic ieli ziem i z poło w n ik am i n a te re n ie M arche.
16 G. D e 1 і 11 e, op. cit., s. 218.
17 D otyczy to ta k ż e p rac , zajm u jąc y ch się re g io n a m i in n y m i an iżeli P ołudnie, np. A zien d e e p a trim o n i d i grandi fa m ig lie (sec. X V —X I X ) , [w:] R icerche d i S to ria
M oderna t. II, P is a 1979, czy A g ric o ltu ra e a zie n d e agrarie n ell’Ita lia c e n tro se tte n - trio n a le (secoli X V I —X I X ) , a c u ra di G. C o p p o l a , M ilano 1983.
u P isze o ty m M a s s a f r a w przed m o w ie do w y d a n e j p rze z siebie k siążk i
124
J A C E K K O C H A N O W IC Zgdzie w łaściw ie n ależ y szukać podm iotów decyzji gospodarczych, k tó re pozycje n ależy tra k to w a ć ja k o n a k ła d y , a k tó re ja k o re z u lta ty .
T ak k a p ita ln ie cie k a w e zjaw isko, ja k ró żn e fo rm y k o n tra k tó w dzierżaw nych i k o n tra k tó w p ra c y (g ra n ica m iędzy ty m i zjaw isk a m i n ie je s t ostra), b ardzo często przez w łoskich h isto ry k ó w b a d a n e 19, nie je s t 'w łaściw ie an a liz o w an e te o re tycznie. T ym czasem n a ciek a w e m ożliw ości w sk a z u je tu n a p rz y k ła d d y sk u sja 0 sharecropping w USA, czy in n e p rac e w y ra sta ją c e z n u rtu am e ry k a ń sk ie j now ej h isto rii gospodarczej. P ro b le m k o n tra k tó w p rac y n a jc ie k a w ie j ch y b a uogólnia M. A y m ard tw ierd ząc, że w ła śn ie różnorodność ich fo rm , ró żn e m ożliw ości k o n tro li siły roboczej pow odow ały, że system rolniczy P o łu d n ia był elasty czn y i p o zw a lał na dostosow yw anie się do z m ia n 20.
K o n sek w en cją ty c h m onograficznych te n d en c ji je s t tru d n o ść zsyntety zo w an ia w y n ik ó w poszczególnych p rac . C iekaw e, że je d n a z b ard z iej in te re su ją c y c h prób tego ro d z a ju d o k o n an a została przez uczonego fra n cu sk ieg o , zajm ującego się d z ie ja
m i gospodarczym i W ło c h 21. M. A ym ard, którego p ra c e m a m y t u n a m yśli, nie ty lk o p rze d sta w ia m odelow y o b ra z gosp o d ark i P o łu d n ia, a le i um ieszcza go w szerszym k o n tek ście eu ro p e jsk im , n a w ią zu jąc do toczącej się od daw na, ale ożyw ianej o sta tn io p rzez I. W a l l e r s t e i n a d y sk u sji o k sz ta łto w a n iu się eu ro p ejsk ieg o k ap italizm u . S k ło n n y je s t uznać, że an a liz a g o sp o d ark i w łoskiej — podobnie ja k i p o lsk iej — p o tw ie rd z a tezy W a lle rstein a o stre fo w y m zróżnicow aniu ekonom iki eu ro p e jsk ie j, spow odow anym d ziałaniem ry n k u k ap italisty czn eg o . P o łu d n ie Ita lii, podo b n ie ja k li ziem ie polskie, p ełn iło w ty m sy stem ie rolę p e ry ferii, do k tó ry c h n ie ja k o „w y p c h n ięte” zostały m niej w y d a jn e działy p ro d u k c ji 1 k tó re dzięki m ożliw ościom o b niżenia poziom u życia m iejscow ej ludności m ogły z a o p a try w a ć w żyw ność i surow ce ro zw in ię te c e n tra eu ro p ejsk ieg o k ap italizm u . Z tego też w zględu ic h g o sp o d a rk i nie m ogą być b a d a n e sa m e w sobie, lecz w y m a g a ją an a liz y w k o n te k śc ie ogólnoeuropejskim .
M o d y fik acja g o sp o d ark i P o łu d n ia n a s tą p iła p oprzez dw a ^pchnięcia”, w X VI i w X V III w. P oleg ały one n a w zroście liczby ludności, k tó re m u to w arzy szy ł w zrost zew nętrznego z a p o trze b o w a n ia n a zboże i inne p ro d u k ty . N ie ty lk o przyczyniło się to do w zro stu ro zm iaró w re n ty , ale i spow odow ało zm ian y je j s tru k tu ry , n a s tą p ił bow iem w zględny sp ad ek znaczenia je j fo rm tra d y c y jn y c h (ju ry sd y k cja , p odatki, m onopole) i w zg lęd n y w zro st znaczenia czynszów. R osły w szy stk ie sk ład n ik i, ale pierw sze ty lk o rów nolegle do w zro stu liczby ludności, podczas gdy dru g ie p r o p o rcjo n a ln ie do w z ro stu iloczynu liczby ludności i cen. T a k i o b ró t rzeczy sp rz y ja ł p rz e m ia n ie tra d y c y jn y c h fe u d a łó w w now oczesnych w łaścicieli ziem skich, choć oczyw iście now oczesność ta o ty le b y ła w zględna, że — ja k o ty m b y ła m ow a — n ie odczuw ali oni bodźców do in te n sy fik ac ji.
P rz y k ońcu tego o m ó w ien ia do d ajm y je d n o jeszcze spostrzeżenie, zw rac ają ce uw agę n a k w e stię szkicow o ty lk o w y ła n ia ją c ą się z o b raz u dziejów w si w łoskiego P o łu d n ia, p rze d staw ia n eg o p rze z o m a w ian e pozycje now szej lite ra tu ry . C hodzi o chłopów , k tó ry c h obecność w ty c h p ra c a c h je s t sto sunkow o słabo zaznaczona. J e s t to zrozum iałe, gdyż p o d sta w o w ą je d n o stk ą o b se rw ac ji je s t azienda czy p a tri-
m onio, z p u n k tu w id ze n ia k tó ry c h ch ło p i to ty lk o źródło św iadczeń i siła robocza.
ω D la innego o b sz a ru niż p ra c e w y m ie n ia n e w p rzy p isie 14 — zob. H. B r e n - g o, U agricoltw ra v i n e ta dalla coduto della R ep u b lica alVU nita, M ilano 1963, s.
177—205. _
M. A y m a r d , L ’E urope m oderne: fé o d a lité ou féodalités? „A n n ales”, m a j-cze rw iec 1981, s. 431; t e n ż e , La transizione dal fe u d a lism o al capitalism e, [w:] S to ria d ’Italia. A n n a li t. I: Dal fe u d a lism o al c a p ita lism o , T orino 1978, s. 1135—1192', zw łaszcza s. 1188.
21 M. A y m a r d , L a tra n sizio n e; t e n ż e , A m m in istra zio n e . P ierw szy z tych te k stó w za jm u je się cały m o b sz aie m W łoch, d ru g i — P o łudniem .
W p e rsp e k ty w ie te j d a się tro c h ę pow iedzieć o s tr u k tu rz e społecznej ch ło p stw a, znacznie tru d n ie j je s t je d n a k n a tej p o d sta w ie odtw orzyć obraz rodziny ja k o p odstaw ow ej je d n o stk i życia społecznego i decyzji g o sp o d a rc z y c h 22. T ru d n o też w yrobić sobie pogląd n a fo rm y ru c h u społecznego chłopów , choć te m a t te n p o ja w ia się w n ie k tó ry c h o p rac o w a n iac h M.
У
23 O d n o tu jm y w y ją tk i. R odzina chłopska sta n o w iła p rz e d m io t b a d a ń G. D e - l i l l e ’a, co z n a jd u je odbicie w p rzy taczan ej tu jego książce, zw łaszcza s. 64—71. O prócz tego — G. D e l i l i e, L e s tr u ttu r e fa m ilia ri nella società m éridionale, [w:] E conom ia e storia, s. 363—377; t e n ż e , C lassi sociali e scam bi m a trim o n ia li
n el Salernitano: 1500— 1650 circa, „ Q u a d e rn i S to ric i” n r 33, w rz esień -g ru d z ień 1976,
s. 983—997. T e dw ie p ra c e D elille’a z a jm u ją się rac zej stro n ą etn o g raficzn ą, niż ekonom iczną zag ad n ien ia rodziny. W ścisłym p o w iąz an iu z gospodarką, ale dla r e jo n u innego niż P o łu d n ie (M arche) pisze o ty m S. A n s e l m i , La fam ig lia del
m ezza d ro m a rch ig ia n i n e ll’O ttocento: d im en sio n e dei te rre n i e jo r za lavoro, [w:]
t e g o ż , M ezzadri e terre, s. 117—151.
■° Je śli chodzi np. o K a la b rię , to o sto su n k a c h i sprzecznościach k lasow ych
sporo pisze G a l a s s o . W o d n ie sie n iu do w iek u X IX za jm u je się ty m te m atem M. P e t r u s e w i c z (Signori e briganti. R epressione del brigantaggio n el periodo fra n c ese in Calabria: caso Barracco, [nadb. z:] S to ria e c u ltu ra del M ezzogiorno. S tu d i in m em o ria di U m b erto Caldora, Edizioni L eric i 1979, s. 333—346) p o d e jm u
