Warszawa, dnia 24 listopada 1912 r. Tom X X X I .

m 47 (1590). Warszawa, dnia 24 listopada 1912 r. Tom X X X I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC H ŚW IA TA".

W Warszawie: rocznie rb. 8, kwartalnie rb. 2.

Z przesyłką pocztową rocznie rb. 10, półr. rb. 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W Redakcyi „Wszechświata" i we wszystkich księgar­

niach w kraju i za granicą.

Redaktor „Wszechświata'4 przyjmuje ze sprawami redakcyjnemi codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R ed a k cy i: W S P Ó L N A .Nb. 37. T elefon u 83-14.

H E N R Y K K A D Y I .

W sp o m n ien ie pozgonne.

U niw ersytet lwowski poniósł bardzo ciężką stratę przez śmierć profesora ana­

tomii opisowej na wy­

dziale lekarskim ś. p.

H enryka Kadyiego, zmarłego d. 25 paździer­

nika r. b. Była to po­

stać niezwykła, otoczo­

na najgłębszą czcią dla niepowszednich zalet swego umysłu i serca.

Jako badacz, był ide­

ałem ostrożności, sk ru ­ pulatności i sumienno­

ści, jako człowiek — ideałem obywatela w najszerszem znaczeniu tego wyrazu. To, co można powiedzieć o ś. p.

Kadyim, nie daje się zastosować do bardzo

wielu innych wybit-

nych mężów Polski i

do wielu naszych najtęższych uczonych.

Ś. p. Kadyi odznaczał się zaletami, któ­

re, według mego głębokiego przekonania staw iały go, jako człowieka, na piede­

stale, do jakiego mało kto dosięga. Była to prawdziwie postać świetlana, świe­

tlana dla tych, którzy mieli szczęście bliższego się z nią zetknięcia. Podej­

rzliwość i złośliwość, te brzydkie cechy, wła­

ściwe niestety tak czę­

sto ludziom nauki, zwła­

szcza starszym, były dlań uczuciami obce- mi. W każdym odczu­

wał on i uznawał prze­

dewszystkiem to, co by­

ło dobre, w każdym uczcił i uszanował to, co uczcić i uszanować należało, a o wadach innych nigdy nie lubił mówić i wszystkich usiłowrał usprawiedli­

wić; to też uczniów swoich i najbliższych kolegów ujmował sobie

K ad y i.

tak, ja k mało kto po­

trafi ująć sobie ludzi.

Kadyiemu nieznane było zupełnie uczucie

obłudy; była to n atu ra szczera i prawa

W SZECHSW IAT JY» 47 nawskroś, do szpiku kości, a same fakty

i czyny jego o tej niezwykłej prawości jego charak teru przekonyw ały otoczenie.

Kadyi kochał wogóle naukę sercem tak gorącem, ja k mało kto z uczonych, a szcze­

rym i gorącym będąc patryotą, kochał głęboko naukę polską i pojmował olbrzy- mie jej znaczenie dla życia i kultury swego narodu. Kochał n aukę nie dla sa­

mej tylko nauki, lecz i dla miłości oj­

czyzny. U kochanie głębokie Polski było je d n ą bodaj z najpotężniejszych dźwigni

miłości jego dla nauki polskiej.

Jeszcze jeden podniosły rys ch ara k teru Kadyiego imponował wszystkim, którzy go bliżej znać mieli szczęście—nigdy się przed nikim niczem nie chełpił. Cheł­

pliwość — ten ry s brzydki, tak częsty u ludzi, n aw et u mężów nauki, obcy był najzupełniej ś. p. Kadyiemu. N a js k ru p u ­ latniejsze wypełnianie wziętych na sie­

bie obowiązków kosztem zdrowia w łasne­

go, wygód własnych i zapominanie o so­

bie, gdy chodziło o dobro publiczne i o interesy nauki — oto istotne znam io­

na tego wielkiego charakteru.

Pisząc o H enryku Kadyim, musiałem na sam ym wstępie zaznaczyć ry sy jego ch arak teru, tej wzniosłej, szlachetnej d u ­ szy, k tó ra nam wszystkim przykładem świecić winna.

Jako uczony, ś p. Henryk Kadyi nale­

żał do najznakom itszych przedstawicieli nauki polskiej i cieszył się głębokiem poważaniem u kolegów specyalistów za­

granicą.

Urodzony w Przem yślu 23 maja 1851 roku, ukończył gim nazyum we Lwowie, studyow ał medycynę w Krakowie i W i e ­ dniu; był, jak o słuchacz uniw ersytecki, dem onstratorem przy katedrze anatomii u prof. K. L ang e ra w Wiedniu, a w ro­

ku 1875 otrzymał stopień doktora wszech nauk lekarskich. W rok później objął posadę 1 go a sy sten ta (prosektora) przy katedrze anatomii opisowej u n iw e rs y te tu Jagiellońskiego, gdzie pozostawał do k o ń ­ ca niemal roku 1881, pracując pod św ia­

tłem kierow nictw em prof. d-ra Ludw ika Teichmanna. Ostatni w yw arł n ie zatarty wpływ n a ucznia swego i w spółpraco­

wnika. Sam znakomity tech n ik w dzie­

dzinie badań anatomicznych, przelał swre uzdolnienia i kierunki na ucznia, który je d n a k przewyższył pod wielu w zględa­

mi mistrza swego.

W roku 1878 Kadyi habilitował się na wydziale lekarskim uniw ersytetu Ja g ie l­

lońskiego jako docent anatomii człowie­

ka i anatomii porównawczej. Otrzymaw­

szy stypendyum z fundacyi Gałęzowskie- go, wyjeżdża zagranicę, zwiedza celniej­

sze in s ty tu ty anatomiczne i zoologiczne w A u stry i i Niemczech, półrocze letnie r. 1879 spędza między innemi w praco­

wni zoologicznej Ii. Leu ck arta w Lipsku.

W trakcie tego zostaje otw arta we Lwo­

wie Szkoła, później Akademia W etery- naryi, w następstwie długoletnich zabie­

gów naszej reprezentacyi krajowej w W ie­

dniu. Katedrę zwyczajną anatomii opi­

sowej zwiarząt domowych i anatomii pa­

tologicznej powierzono młodemu, a tak wiele obiecującemu anatomowi H enryko­

wi Kadyiemu. Młoda, ledwie do życia powołana instytucya wymagała wiele b a r ­ dzo prac i zachodów i oto Kadyi u boku ówczesnego d yrektora ś. p. Piotra Seif- manna, a później rektora J. Szpilmana pracuje nad podniesieniem i rozwojem tego zakładu naukowego. Rozprawa Ka­

dyiego „O potrzebie zasadniczej reformy studyów w etery n a ry i“, ogłoszona po pol­

sku i po niemiecku, utorowała w znacz­

nej mierze drogę dla reformy tej, k tó ra po wielu pracach, debatach i ankietach ze współudziałem Kadyiego w prowadzo­

na została w życie na mocy najwyższe­

go postanowienia z d. 31 grudnia 1896 roku. Szkoły w eterynaryi w A ustryi przekształcone zostały na zakłady zupeł­

nie równorzędne uniwersytetom, co dla postępu nauki wielkie miało w państwie znaczenie, a w czem główna część z a s łu ­ gi przypada w udziale Kadyiemu. Ale przedewszystkiem ś. p. Henryk, powoła­

ny na katedrę anatomii, stw arza in s ty ­ tu t anatomiczny i wzbogaca go w liczne bardzo, cenne zbiory i preparaty, mi­

strzow ską jego dłonią wykonane. Jako bezpośredni następca Kadyiego na k a te ­ drze anatomii zwierząt domowych w lw ow­

skiej Akademii W etery n ary i (od roku

1895 do roku 1906), objąłem po nim

H 47 WSZECHSWIAT 789 w puściźnie te wspaniałe zbiory anato­

miczne, a z racyi stanowiska swego mo­

głem ocenić nieprawdopodobny wprost ogrom pracy, włożony w ten insty tu t i jego muzeum. P reparaty Kadyiego nie mają sobie równych w całej Europie.

Można przejechać wszerz i wzdłuż wszy­

stkie największe ogniska kultury, a nie znajdzie się takiego doboru preparatów, jakie w ykonywała prawdziwie mistrzow­

ska i głęboko artystyczna dłoń Kadyie­

go. Oglądałem słynniejsze muzea anato­

miczne zagraniczne, widziałem tam wiele preparatów bardzo pięknych i imponują­

cych, a jednak niektórym preparatom Kadyiego, mianowicie nastrzykiwanym m asą Teichmannowską oraz ulepszoną przez Kadyiego masą tą olejną karm ino­

wą lub barową nie dorównywają żadne zagranicą.

W obu półroczach roku 1882/83 tu ­ dzież w półroczu zimowem r. 1883/84 Ka- dyi wykłada zastępczo zoologię w u n i­

w ersytecie lwowskim, aż do chwili obję­

cia kated ry przez prof. B. Dybowskiego.

W roku 1887 otrzymuje polecenie w y ­ kładania anatomii ciała ludzkiego na uni­

wersytecie lwowskim, jako docent płat­

ny, mianowicie dla słuchaczów Wydziału filozoficznego. Miało to być pierwsze przygotowanie na uniw. lwowskim do za­

łożenia w przyszłości wydziału lekarskie­

go. W roku 1894 Kadyi obejmuje k ate­

drę anatomii ciała ludzkiego w świeżo założonym wydziale lekarskim w uniw.

lwowskim, a jako pierwszemu i je d y n e ­ mu na razie profesorowi wydziału le k a r­

skiego, przypadły mu w udziale bardzo liczne prace i obowiązki połączone z or- ganizacyą tego wydziału. Był on, rzec śmiało można, organizatorem wydziału.

On to poczynił wspólnie z architektami plany dla budynków instytutu anatomicz­

nego, histologicznego i fizyologicznego, on musiał myśleć o wszystkich potrze­

bach przyszłych instytutów i pracowni naukowych, on był nadto niezmiernie czynnym członkiem komitetu budowy w szystkich innych tak zw. teoretycznych zakładów wydziału lekarskiego tudzież klinik. Cóż za ogrom pracy i energii włożył w to ten człowiek o imponują­

cych zdolnościach organizatorskich. Set­

ki posiedzeń w biurach namiestnictwa, setki konferencyj, tysiące szczegółów, wygotowanie dziesiątków i setek refera­

tów to do ministeryum, to do nam iest­

nictw a — to praca nadludzka, to trud, którego podjąć się mógł tylko Henryk Kadyi, o którym śmiało można powie­

dzieć, że zorganizował wydział lekarski na wszechnicy lwowskiej, bo i w spra­

wie obsadzenia wszystkich pierwszych k ated r na wydziale tym głos Kadyiego był niemal decydujący, a uniw ersytet cały i rząd miał bezgraniczne zaufanie do jego rozumu i jego gorącej, bezprzy­

kładnej miłości dla sprawy.

W roku 1898/9 ś. p. Kadyi był rek to ­ rem uniw. lwowskiego. W roku 1900 poruszył myśl założenia „Polskiego a r ­ chiwum nauk biologicznych i lekarskich", w celu wydawania prac naukowych z tych zakresów wiedzy nietylko w języku pol­

skim, lecz także w jednym z obcych, w celu — ja k pisał — „aby skupić prace badaczów polskich rozrzucone w rozmai­

tych w ydawnictwach obcych i uczynić je w całej rozciągłości dostępnemi obcym badaczom pod wyraźnem i niezatartem piętnem prac polskich, a odebrać je w y ­ dawnictwom obcym, które pracami na- szemi zasilamy moralnie i m ateryalnie ze szkodą naszego dorobku naukowego".

Z inicyatywy Kadyiego zebrało się 40 osób ze Lwowa, Krakowa i W arszaw y i złożywszy znaczny fundusz, rozpoczęło wydawnictwo, wybrawszy redaktorem ini- cyatora. Wyszło 22 zeszytów tego w y­

dawnictwa, obejmujących 48 prac nau k o ­ wych, z których wykonano we Lwowie 24, w Warszawie 8, w P etersburgu 3, w Krakowie 4, w Paryżu, Monachium i na Litwie po 1. Gdy wszakże przede- wszystkiem członkowie założyciele w K ra­

kowie zrzekli się swego udziału, w yda­

wnictwo, nieotrzymując żadnych subwen- cyj zzewnątrz, zostało zawieszone z po­

wodu b rak u funduszów, pomimo, że ma- teryału naukowego miało zawsze bardzo wiele.

J ó z e f N usbaum -H ilarow icz.

(Dok. nast.).

790 WSZECHSW IAT JMó 47

Z B A D A Ń N A D Z A L E Ż N O Ś C I Ą D R U G O R Z Ę D N Y C H C E C H P Ł C I O ­ W Y C H O D O R G A N Ó W R O Z R O D ­

C Z Y C H .

(S te fa n K opeć: U n te rs u c h u n g e n iib e r K a s tra tio n u n d T ra n s p la n ta tio n bei S c lim e tte rlin g e n . A rch.

f. E n tw ic k lu n g sm e e łia n ik d e r O rgan. 1911, t. 33, zesz. 1 i 2, s tr. 1 — 116).

Kwestya zależności drugorzędnych cech płciowych od organów rozrodczych i od ich rozwoju poruszana ju ż była przez licznych autorów, nie została je d n ak do­

tąd należycie wyświetlona. Na p rzesz­

kodzie staw ała zawsze nadzw yczajna jej zawiłość, tudzież trudność w przeprowa­

dzeniu bezwzględnie rozstrzygających do­

świadczeń. Obecnie przybyw a w tej dzie­

dzinie większa praca, w ykonana w p r a ­ cowni zoologicznej prof. Garbowskiego w Krakowie przez Stefana Kopcia.

P. Kopeć badał rzeczone stosunki u mo­

tyli; w ykonywał przytem doświadczenia kilku rodzajów: przeprow adzał kastracyę gąsienic w bardzo wczesnych okresach rozwojowych, tran sp lan to w ał gruczoły rozrodcze jednej płci do kastrow anych osobników płci drugiej, wreszcie wpro­

wadzał do krwi k as tro w any ch gąsienic miazgę z drobno ro ztarty ch gonad la r ­ w alnych płci przeciwnej, albo też zm ie­

niał krew kastrow anej gąsienicy, w ypusz­

czając jej w łasną i wprowadzając krew gąsienicy pici innej. Do badań używał głównie gąsienic ćmy L y m an tia dispar L., ponadto niektóre inne z Lym antiidae tudzież z Lasiocampidae i wiele z dzien­

nych Ropaloceridae. Doświadczenia z ka- stracy ą przeprowadzał w następujący sposób. Zapomocą ostrych nożyczek roz­

cinał skórę na grzbietowej stronie gąsie­

nicy na ósmym pierścieniu odwłokowym i wyjmował gonady. Operacyi poddawał gąsienice różnego wieku, między innemi małe osobniki, będące po pierwszej wy- lince, 5 — 7 milimetrowe, lub po drugiej wylince 7 — 10 mm. Ranę przykryw ał cienką w arstw ą kolodyum. K astracya mogła być jed n o stron n a, gdy usuwany

był z ciała gąsienicy jeden tylko g r u ­ czoł, albo dw ustronna — gdy obadwa.

W razie jednostronnej kastracyi gąsie­

nic samczych L ym antia dispar okazało się, że u owada dorosłego, który się w y­

lągł z danej gąsienicy, nasieniowód stro ­ ny operowanej był krótszy od normal­

nego, i, równocześnie, jedyne pozostałe ją d ro było znacznie większe, niż bywa zazwyczaj, często prawie dwa razy tak duże, ja k normalne. Inne części organu rozrodczego nie ulegały żadnym zmia­

nom, tak w razie jednostronnej, ja k i dwustronnej kastracyi.

Podobneż rezu ltaty dała k astracya g ą ­ sienic samczych Dispar: zwiększenie się znaczne pozostałego, jedynego gruczołu;

gdy w normalnym ja jn ik u długość ce­

wek dochodzi średnio do 5,5 cm, a liczba jajek, znajdujących się w obu do 500, w ja jn ik u przerosłym, cewki są długości do 8 cm, a liczba jaj w jednym tylko dochodzi do 400. W budowie histolo­

gicznej jednostronnie rozwiniętych g r u ­ czołów, ja k męskich, ta k żeńskich, nie było zmian zasadniczych.

Transplantacyę gruczołów badacz nasz przeprowadził śród osobników różnej płci, należących do tego samego gatunku, al­

bo do gatunków różnych. W pierwszym przypadku przenosił gruczoły męskie do kastrow anych gąsienic samiczych, albo też naodwrót; kastrow ał zaś i tran sp lan ­ tował oba gruczoły, albo tylko jeden.

Transplantował też w kastrow aną gąsie­

nicę jeden gruczoł płci przeciwnej, albo parę, albo kilka par, umieszczając je w odwłoku i w tułowiu, w blizkości skrzydeł, albo zwojów nerwowych. Do­

świadczenia te czynione były zazwyczaj z bardzo młodemi gąsienicami. W ta ­ kich warunkach ewentualny wpływ g ru ­ czołów właściwych danem u osobnikowi na rozwój jeg o cech drugorzędnych płcio­

wych zostawał usunięty; natom iast wpro­

wadzenie gruczołów płci przeciwnej umo­

żliwiało ewentualne oddziaływanie ich na rozwój cech nowego gospodarza.

Implantowane gonady rozwijały się bardzo dobrze; jeżeli umieszczonych było kilka jąder, jedno koło drugiego, zazwy­

czaj zrastały się ze sobą; często też zra­

JM® 47 WSZECHSWIAT 791 stało się implantowane jądro zapomocą

pozostałej przy niem części nasieniowo- du z jajowodem organizmu gospodarcze­

go, pozostałym po wycięciu jajnika. J ą ­ dra zrastały się ze sobą wrtedy, gdy pod­

czas przenoszenia ich zostały zranione;

zrastały się albo tylko błonami zewnętrz- nemi, albo ściankam i otw artych komór.

Zazwyczaj też przy jądrze wytwarzał się workowaty wyrostek, w którym widać było skurcze perystaltyczne; wyrostek ten, podług p. Kopcia, przedstawiał rege- nerat, wytworzony z resztki nasieniowo- du, k tóra pozostała przy gruczole. Same ją d ra leżały albo swobodnie w jamie ciała, albo obrośnięte były tłuszczem;

objętość ich była większa niż normalnie;

budowa histologiczna zupełnie niezmie­

niona. Tak samo zachowywały się j ą ­ dra, transplantowTane w organizm sam i­

czy niekastrowany.

Przenoszenie jajników do organizmów męskich dało rezultaty podobne do

mnianych wyżej. Jajn ik i przyjmowały się dobrze, czasami zrastały się z nasie- niow^odami, ich budowla histologiczna była bez zasadniczej zmiany. Na wiel­

kości ich, kształtach i położeniu odbijały się wyraźnie w arunki przestrzenne, w któ ­ rych się znalazły. Gdy jądra, umiesz­

czone w odwłoku samiczym, miały dużo miejsca i mogły się rozrastać, jajn ik i w ciele samczem, znacznie mniejszem, nie mogły dojść do rozmiarów normalnych;

o hypertrofii więc tu, takiej jak tam, nie mogło być mowy. Jajniki, umieszczone w odwłoku, rozrastały się w nim, wy­

pełniały go w zupełności i nadawały mu pełny, zaokrąglony kształt; umieszczone zaś podczas implantacyi w tułowiu w y­

pełniały cały tułów, aż do głowy i ró­

wnież przenikały do odwloką. Liczba ru rek ja jn iko w y ch była różna, od 1 do 8, co znajdowało się w związku ze zrasta­

niem się jajników , bądź z zanikiem n ie­

których cewek uszkodzonych podczas operacyi; długość cewek była 3—5 razy mniejsza, od normalnych; znowu n iew ąt­

pliwie wpływ braku miejsca. Również tą samą okolicznością można tłumaczyć nieliczne wytwarzanie się jajek; najw ięk­

sza ich liczba to 40 — 50 we wszystkich czterech cewkach jajnikowych.

Transplantacyę gonad między osobni­

kami dwu różnych gatunków badacz przeprowadzał w taki sposób, że przeno­

sił jedno albo dwa. ją d ra bądź jajniki z Lymantia dispar do kastrow anych g ą­

sienic tej samej, bądź przeciwnej płci L. monacha, Malacosoma neustria, Satur- nia pavonia, Pieris rapae, Vanessa io i in ­ nych, albo też odwrotnie. W taki spo­

sób wrykonał 206 implantacyj. Rezultaty ty ch doświadczeń we wszystkich razach okazały się w ostatecznym wyniku j e ­ dnakowe: transplantowane gonady podle­

gały degeneracyi. Proces ten przebiegał w następujący sposób. N atychm iast po umieszczeniu gonady w obcym organi­

zmie następował rozrost otaczającej ją osłonki łączno-tkankowej; tk a n k a rozra­

stała się w kierunku przegród między komorami, a następnie przenikała do ko­

mór. W 4—8 dni po implantacyi rozrost tkanki łącznej bywał już bardzo znacz­

ny; ją d ra jej komórek dzieliły się szybko i, ja k nasz badacz przypuszcza, amito- tycznie. Światło gonad było ju ż małe i śród komórek zarodkowych rzadko mo­

żna było spotkać karyokinezę; liczne sper- matogonia, spermatocyty, sperm atydy i spermatozoa (bądź odpowiadające im ele­

m enty gruczołów żeńskich) były już w de­

generacyi i zamieniały się na bezkształ­

tne grudki i ziarna; ziarna te potrochu były resorbowane; na ich miejsce coraz więcej przenikała tk a n k a łączna. W l i dni po implantacyi tka n k a łączna wypeł­

niała prawie cały gruczoł, który zaczy­

nał kurczyć się i marszczyć. Teraz n a ­ stępowały procesy degeneracyjne w tk a n ­ ce łącznej; plazma przybierała kolor zie­

lono - żółty, chrom atyna bronzowy; we w nętrzu im plantatu zaczynała się w y tw a­

rzać bronzowawa, jednolita, podobna do chityny masa. W 13 — 18 dni z g r u ­ czołu pozostawała ju ż tylko gru d k a j e ­ dnolitej ciemno - bronzowej substancyi, którą jako taką można było potem zna- leść w ciele owada dorosłego. W niektó­

rych razach następowała absorpcya zu­

pełna przesadzonego organu, tak, że w do­

rosłym owadzie niemożna już było od­

792 W SZECHSW IAT JMs 47 szukać jego śladów. Transplantow anie

krw i polegało na tem, że do ciała gąsie­

nicy, z której krew własna uprzednio była wysączona, badacz zastrzykiw ał krew z innego osobnika innej płci, a n a ­ wet innego gatunku. Operacya ta nie wpływała najzupełniej na dalszy rozwój osobnika, ani na jego własności płciowe.

Zastrzykiwanie miazgi z gonad dało taki sam rezultat. W 5 godzin po zastrzy- knięciu, można było widzieć już we krwi owada energiczną fagocytozę nowo wpro­

wadzonych elementów; w 24—34 godzin fagocytoza była największa; po pewnym czasie im plantowana miazga znikała w zu­

pełności; osobnik normalnie rozwijał się dalej.

Z opisu tych w szystkich doświadczeń wynika, że wprowadzone do ciała owada obce gonady rozwijały się zawsze zupeł­

nie normalnie, o ile nie stały temu na przeszkodzie ja k ieś zewnętrzne, czysto mechaniczne przeszkody. Pomimo to j e ­ dnak, ja k się okazuje, nie wpływały one najzupełniej na norm alny rozwój właści­

wych danem u osobnikowi cech fizycz­

nych wogóle, ani w szczególności d ru g o ­ rzędnych cech płciowych. Tak więc, bez zmiany rozwijały się tak ważne cechy dymorficzne, j a k rożki. J a k wiadomo, u samców są one zawsze cienkie i dłu­

gie, u samic krótkie, grube i podwójnie grzebieniaste. Własności te zachowywały się nietylko u osobników kastro w an ych jednostronnie czy dw ustronnie, ale ró­

wnież u tych, które posiadały po kilka, do pięciu, obcych im plantatów, bądź m ia­

ły zastrzy k iw aną krew obcą. Podobnie, ja k rożki, zachowywały; się inne cechy dymorficznie ważne: golenie u Gastropa- cha ąuercifolia, barw a tułowia i odwło­

ka, barw a i wielkość skrzydeł. Ostatnia cecha, ta k ch ara k te ry s ty c z n a i ważna, j e s t tutaj najbardziej decydująca; n ie ty l­

ko wielkość i drobne szczegóły w kolo­

rach nie odchylały się od normalnych, ale i stosunek szerokości skrzydeł do długości i układ najdrobniejszych żyłek nie ulegał zmianie. Wszelkie odchyle­

nia, ja k ie można było zauważyć, nie prze­

kraczały norm alnych odchyleń, w ywoły­

wanych przez zmienność indywidualną.

Pozostaje do rozpatrzenia jeszcze cha­

r a k te r in sty n k tu płciowego u zwierząt operowanych. W tym kierunku p. Kopeć wykonał szereg ciekawych doświadczeń.

Okazało się, że kastrow ane motyle nie różnią się niczem w swem życiu płcio- wem od normalnych. Nie wpływa ró­

wnież na in s ty n k t płciowy implantacya cudzych gonad, ani zastrzykiwanie cu­

dzej krwi. Kastrowane samice kopulują równie chętnie z kastrow anem i samcami, ja k z normalnemi; w yryw ają sobie też puch z odwłoku i przygotow ują kokony dla ja je k pomimo braku ostatnich. Ope­

rowane samce kopulują równie chętnie ze wszystkiem i samicami. P. Kopeć p rzy ­ tacza następujący wypadek. Młody sa­

miec Lym antia dispar, który posiadał w odwłoku 3 jajn ik i iinplantowane g ą­

sienicy jego po drugiej wylince, i dwa w tułowiu z okresu po 4 wylince, został wpuszczony w kilka godzin po wylęgnię­

ciu się do skrzynki z normalnemi sami­

cami. W pół godziny potem nastąpiła zupełnie normalna kopulacya z je d n ą z sa­

mic. Po pewnym czasie motyla przenie­

siono do drugiej skrzynki, w której były kastrow ane samice. Tutaj zaraz połączył się z samicą, posiadającą w tułowiu dwa ją d ra, a trzy w odwłoku.

Na zasadzie tych wszystkich wyników o trzym anych z doświadczeń, można wy­

ciągnąć pewne wnioski ogólne, dotyczą­

ce zależności drugorzędnych cech płcio­

w ych od rozwoju gruczołów rozrodczych u owadów, lub wogóle członkonogich.

Niewątpliwie, zależności tej niema. Pod­

czas rozwoju larwy owada widzimy zja­

w iska dwu rodzajów: korelacyi i samo- różnicowania. Zjawisko korelacyi prze­

jaw ia się głównie w przeroście gonady, pozostałej po jednostronnej kastracyi, w przeroście jądra, umieszczonego w od­

włoku samczej gąsienicy, w zahamowa­

niu wzrostu transplantowanego jajnika.

D rugi rodzaj zjawisk, samoróżnicowanie, j e s t decydujący dla fizycznych własności motyla, również więc dla jego drugorzęd­

nych cech płciowych. K astracya motyla,

tran splan tac y a obcych gonad, miazgi

z nich, a wreszcie cudzej krwi w bardzo

wczesnych naw et okresach larwalnych,

N» 47 W SZECHSWIAT 793

nie są w stanie wpłynąć na drogi roz- i wojowe pozostałych jego własności (o ile, naturalnie, nie wystąpią przypadkowo czynniki natury mechanicznej) na barwy tułowia motyla i jego skrzydeł, na wy­

kształcanie się instynktów.

Można byłoby przypuścić, że w opisa­

nych wyżej przypadkach pewien wpływ wywierały drogi wyprowadzające gonad, albo gruczoły dodatkowe, które pozostały w ciele. Jednak doświadczenia innych badaczów, jak np. Meisenheimera, prze­

prowadzone również na motylach, usu­

wają tę ewentualność.

Wyprowadzone prawo jest w zgodzie z wieloma zjawiskami, znanemi z mor­

fologii zwierząt niższych, a dotyczącemi opisywanej dziedziny. Tak np. wiele her­

mafrodytów - motyli posiada wewnętrzną organizacyę męską lub żeńską, a zewnę­

trzne cechy odwrotne albo obupłciowe.

To samo dotyczę hermafrodytycznych błonkówek, pluskwiaków, pająków i ra­

ków. Znajdujemy tutaj takie przypadki, w których, obok zewnętrznej organiza- cyi jednopłciowej, występują wewnętrzne cechy dwupłciowe.

Ażeby wytłumaczyć rozwojową możli­

wość takiego stanu rzeczy, p. Kopeć przyjmuje pogląd, podług którego płeć jest już zdeterminowana w jaju zapłod- nionem, a być może nawet, w niezaplod- nionem. Czynniki jakieś, sprawiają, że jaje otrzymuje zakreślony ten, czy tam­

ten kierunek. Odtąd już, wraz, być mo­

że, z owym „akcesorycznym chromoso­

mem" (Henking, Wilson, Morgan), który ma decydować o płci, jaje wstępuje na pewną drogę i zmienić jej nie może; ka­

żda też z własności, bądź z grup własno­

ści, raz założonych, rozwijać się musi samodzielnie, bez względu na rozwój in­

nych. Jeżeli spotykamy fakty, dowodzą­

ce bezpośredniej korelacyi, to bliższe ba­

dania wykazują, że zmiany pozornie ko­

relacyjne, uzależnione są od zupełnie in­

nych czynników, niż wpływ gonad. Tak np. u królowej mrówczej, Lasius alienus, występuje zanik skrzydeł; jednak, jak to wykazał Mrazelc, nie znajduje się to w związku z gonadami, lecz ze złem od­

żywianiem się. U mszycy Typhlocyba

Douglasi i innych, posiadających w ciele pasorzyty, larwy muchy Aphelopus me- laleucus, Giard opisał równocześnie z wię­

kszą lub mniejszą redukcyą gonad, re- dukcyę pokładełka albo prącia. Trzeba przypuścić, że w tym przypadku rzecz się przedstawia podobnie, jak u Lasius.

Wszechstronne rozpatrzenie kwestyi wymaga jeszcze przeprowadzenia poró­

wnania z kręgowcami. Znane są po­

wszechnie zjawiska zaniku pewnych dru­

gorzędnych własności płciowych u ka- stratów kręgowców, np. kogutów, wołów, koni. Liczne fakty, obserwowane u tych zwierząt, wykazują, że kastracya u ssa­

ków 1) wywołuje niezupełny rozwój, al­

bo zanik cech drugorzędnych, właści­

wych danej płci, i 2) równoczesny roz­

wój, choć słaby, pewnych cech, należą­

cych do płci przeciwnej.

Za bezpośrednią zależnością drugorzęd­

nych cech od gonad przemawiają liczne doświadczenia. Tak np. M. Nussbaum wykazał na Rana fusca, że kastracya samca wywołuje niezupełny rozwój cech, które normalnie osiągają rozkwit podczas okresu płciowego; mianowicie: modzeli na przednich nogach, silnej zwykle mu­

skulatury na przedniem ramieniu i pę­

cherzyka nasiennego. Ten sam badacz wykazał równocześnie, że można wywo­

łać rozwój normalny tych organów u ka- strata, jeżeli implantuje mu się gruczoły tej samej płci do worków limfatycznych, albo zastrzykuje kilka razy miazgę z tych gruczołów. Doświadczenia te wykazy­

wałyby bezpośredni wpływ gruczołów rozrodczych i do tego na drodze chemi­

cznej. Podobnież chemicznego wpływu gruczołów dowodzą doświadczenia Hal- bana nad pawianami. U kastrowanej samicy wstrzymuje się menstruacya; je ­ żeli jednak jej własne jajniki będą jej transplantowane gdziekolwiek pod skórę, to w mcnstruacyi nic się nie zmienia.

Loewy karmił kapłona substancyą z ją­

der kogucich; wywołał w ten sposób dal­

szy, normalny rozwój jego drugorzęd­

nych cech płciowych, zahamowany po

kastracyi. Możnaby przytoczyć wiele

przykładów tego rodzaju.

794 W SZECHSW IAT JNTo 47 Niektóre obserwacye rzu cają na daną

sprawę nieco inne światło. W eb er opi­

suje herm afrodyta zięby F ringilla coelebs, który posiadał w lewej połowie ciała hi­

stologicznie zupełnie normalnie zbudowa­

ny ja jn ik , w prawej takież jądro; rów no­

cześnie lewa połowa ciała była typu męs­

kiego, praw a — żeńskiego. P rzyk ład ten wskazywałby prędzej wpływ gonad dro­

gą nerwową.

Istnieje też szereg faktów, które p rz e ­ mawiają przeciwko poglądom dopiero co wypowiedzianym, przynajmniej w części.

Do nich należy rozwój cech drugorzęd­

nych płci przeciwnej u kastrató w . U wo­

łów su tk i rozwijają się daleko silniej, niż u byków; kapłony nab y w ają in s ty n ­ któw samiczych, jak np. popędu do sie­

dzenia na jajach. Rohrig opisuje szereg samic jeleniow atych, które miały z a h a ­ mowane funkcyę ja jn ik a i pomimo że nie posiadały jąder, miały rogi, coprawda, niezupełnie wykształcone.

Już z zestawienia tych faktów możemy wywnioskować, be u kręgowców podług wszelkiego prawdopodobieństwa, p ow sta­

wanie drugorzędnych cech płciowych nie zależy od gonad, je d n a k do normalnego i zupełnego ich rozwoju obecność gonad je s t konieczna; wreszcie — że obecność gonad nie dopuszcza do w ykształcenia się cech płci przeciwnej. Znamy fakty, w skazujące, że niema korelacyi między gruczołami a cechami drugorzędnem i płciowemi; z drugiej stro n y istnieją też takie, które w y k azu ją stosunki korela­

cyjne między tem i cechami a niektóremi własnościami zwierzęcia, płciowo obojęt- nemi. Tak n ap rzykład podług Róhriga u jeleni uszkodzenie przedniej nogi w y ­ wołuje silną redu k cy ę rogu z tej samej strony ciała, uszkodzenie zaś tylnej no­

gi — redukcyę rogu stro ny przeciwnej.

Podobny wpływ na rogi jeleni m ają usz­

kodzenia w ątroby, choroby płuc albo sy ­ stem u odżywiania. Podług Sellheima ka- stracya u kręgowców obu płci wywołuje znaczne zmiany w kościach i nietylko w morfologicznej ich budowie, ale w sa­

mym procesie kostnienia, k tó ry j e s t b a r ­ dzo zahamowany. Tu m am y widoczny

związek między gruczołami rozrodczemi a organami zupełnie płciowo obojętnemi.

J a k widzimy, własności zwierzęcia po­

wiązane są ze sobą w grupy prawami korelacyi; to samo dotyczę drugorzęd­

nych własności płciowrych, które są w ko­

relacyi z wieloma cechami, je d n a k nie- zawsze mającemi znaczenie płciowe; r ó ­ wnież gruczoły płciowe znajdują się w za­

leżności od różnych, jak to widzieliśmy, organów. Wycięcie ostatnich, nie w y ­ wołuje bezpośrednio zmian własności drugorzędnych płciowych, jed n ak , po­

średnio, zapewne przez jakieś organy obojętne płciowro, z którem i gonady są w korelacyi, może w płynąć i na tam te.

Stosunki korelacyi między organami zwierzęcia są nadzwyczaj powikłane i do­

tąd mało zbadane; bliższe opracowanie ich może nam dopiero wskazać, w jak im stopniu cechy drugorzędne płciowe są zależne od cech pierwszorzędnych.

Wnioski ogólne, które można w ypro­

wadzić z rozprawy p. Kopcia, są n astę­

pujące. Cechy drugorzędne płciowe u członkonogich, może u wszystkich bez­

kręgowców, niezależne są w zupełności od organów rozrodczych; u kręgowców zależność pewna istnieje, stopień jed n ak tej zależności będzie mógł być dopiero w ted y ściślej określony, gdy dojdziemy do lepszej znajomości zawiłych stosun­

ków korelacyjnych, któremi powiązane są organy i własności zwierząt wyższych.

Różnica w stosunku gonad do cech dy- morficznych u dwu typów zwierzęcych nie j e s t zasadnicza, lecz polega jed y n ie n a stopniu niezależności.

H . Raabe.

JM® 47 WSZECHSWIAT 795

H . L E C H A T E L IE R . C złonek A kad. N., pro feso r S orbony.

W I E D Z A , J E J I S T O T A , P O Ż Y T E K I N A U C Z A N IE .

(C iąg dalszy).

W większości przypadków znajdujemy się dopiero na pierwszym etapie odkry­

cia naukowego, t. j. poszukujemy dopie­

ro jakościowej zależności pomiędzy ró- żnemi faktami, wyliczamy poprostu czyn­

niki elementarne, od których zależy każde poszczególne zjawisko. Codziennie mamy do rozwiązania podobne zagadnie­

nia albo przynajmniej moglibyśmy usi­

łować je rozwiązać: zjawiska życia ma- teryalnego i moralnego są tak skompli­

kowane, że nie możemy dziś rościć pre- tensyi do znajomości zupełnej bodaj j e ­ dnego z ich praw; proste poszukiwanie jakościowe czynników, które w nich wy­

stępują ju ż przedstawia dla nas interes kapitalny. Wobec tego warto zatrzymać się nieco dłużej nad tym pierwszym eta­

pem poznania naukowego.

Metody, jakiem i posługiwać się należy, by z powodzeniem przeprowadzić to ba­

danie jakościowe w dziedzinie wiedzy, były już przedmiotem magistralnej pracy Klaudyusza Bernarda p. t. W stęp do me­

dycyny doświadczalnej, dzieła, będącego dla badaczów przewodnikiem wprost nie­

ocenionym, a które powinnoby się stać przedmiotem rozważań każdego człowie­

ka pragnącego działalności swej nadać k ieru n ek rozumny.

Klaudyusz Bernard rozróżnia cztery fazy kolejne w pierwszym etapie odkry­

cia naukowego, t. j. w rozpoznawaniu jakościowem istnienia pewnych zależ­

ności:

1. Narodziny idei naukowej, t. j. po­

dejrzenia co do istnienia nowej zależno­

ści, jednem słowem powstanie hypotezy.

2. Rozumowanie naukowe, które zmie­

rza do poddania hypotezy kontroli do­

świadczenia, t. j. poszukiwanie konsek-

wencyj tej hypotezy, które w drodze sprawdzeń dają możność odrzucenia lub potwierdzenia idei naulcowTej, powziętej pierwotnie.

3. Kontrola doświadczalna konsekwen- cyj w ten sposób wybranych, na którą składają się: z jednej strony skombino- wanie metod i przyrządów, z drugiej zaś strony — m ateryalne urzeczywistnienie zamierzonych doświadczeń lub spostrze­

żeń.

4. Roztrząsanie krytyczne wyników doświadczalnych, które powinno prowa­

dzić bądź do przyjęcia now^ej prawdy, zależności dotąd nieznanej, bądź też do przyznania, że podjęte usiłowania pozo­

stały bezowocnemi.

Narodziny idei naukowej mogą, zda­

niem Bernarda, odbyć się w sposób dwo­

jaki. Czasem, jakiś fakt nieprzewidzia­

ny uderzy umysł obserwatora, dając po­

czątek nowej idei, w drodze odruchu jeszcze nieświadomego. Legenda i histo­

ry a ukazują nam Galileusza, p rzy g lą d a­

jącego się wahaniom świeczników w k a ­ tedrze pizańskiej, Newtona patrzącego na spadek jabłka, Sainte Claire Devillea w rozmarzeniu przed dm uchawką tleno- wodorową. Ta wrażliwość na objawy zewnętrzne je st u różnych ludzi bardzo różna. Niektórzy nie widzą nic z tego, co przewija się przed ich oczami. Iluż to chemików powtarzało doświadczenie Cavendisha i wytwarzało argon, niedo- strzegając tego. Inni, przeciwmie, po­

dobni w tem do konia czystej krwi, k tó ­ ry odczuwa najsubtelniejsze drgnienie wędzidła, dostrzegają z niezmierną żywno­

ścią każdy fakt nieprzewidziany. Berthe- lot, Pasteur, Sainte Claire Devilie posia­

dali w wysokim stopniu tę zaletę, która je s t je d n ą z postaci zmysłu arty sty czn e­

go. Z pomiędzy wszystkich uzdolnień,

właściwość powyższa należy do tych,

które najbardziej może różnicują ludzi,

poświęcających się poszukiwaniom n a ­

ukowym i wytwarza najwyraźniejsze ro z ­

graniczenia pomiędzy uczonymi. Gdyby

wolno było posługiwać się tu liczbami,

to możnaby powiedzieć np., że od je d n e ­

go osobnika do drugiego właściwość ta

może zmieniać się w stosunku 1:1000.

796

W SZECHSW IAT

Drugiem źródłem idei naukowej je st

poszukiwanie system atyczne i rozmyślne pewnej nowej zależności, poszukiwanie, oparte na analogii z faktami ju ż znane- mi, z prawami ustalonem i poprzednio.

Tak np. odkrycie różnych gazów rzad­

kich atmosfery nie było wynikiem spo­

strzeżenia przypadkowego, ja k odkrycie argonu. Po odkryciu tego pierwszego gazu Ramsay umyślił sobie przeprow a­

dzić badania system atyczne celem prze­

konania się, czy atmosfera nie zaw ie­

ra innych jeszcze ciał podobnych. Tak samo Sainte Claire Deville, o dkryw ­ szy przypadkowo zjawiska dysocyacyi, zaczął poszukiwania system atyczne nad prawami tych zjawisk, opierając się na przypuszczalnej ich analogii ze zjaw iska­

mi zwykłego parowTania i ty m sposobem doszedł do praw a ciśnień stałych. P o­

dobnież Vieille odkrył proch, zwany b ez­

dymnym, poszukując system atycznie ciał wybuchowych o spalaniu powolnem.

Ten drugi sposób rozwoju myśli n a ­ ukowej nie w ym aga już tak j a k poprzed­

ni, wyobraźni, wciąż napiętej, czułej na najdrobniejsze wrażenia zewnętrzne; w y ­ maga nato m iast bardzo żywej czynności umysłowej, przyzw yczajenia do ciągłego wysiłku, który u wielu n a tu r wywołuje zmęczenie fizyologiczne, a naw et może stać się niepodobieństwem. Ten prąd do badania sy stem atycznego j e s t w y n i­

kiem podniecenia mózgowego, które n ie­

kiedy graniczy z pomieszaniem zmysłów.

J e s t to zdolność, którą sp o ty k a się zn a­

cznie częściej niż poprzednią; wszyscy wynalazcy posiadają j ą w stopniu bardzo wysokim.

Skoro hypotezą została raz sformuło­

wana, drugi krok polega n a poddaniu tej hypotezy kontroli doświadczenia. Do t e ­ go w ystarcza pewna erudycya, znajo­

mość ogólna dziedzin sąsiednich oraz praw, w nich ustalonych. Są to zdolno­

ści dość często spotykane u wszystkich ludzi wyrobionych przez stu d y a nau k o ­ we, o tyle o ile posunięte. Bardzo wielu uczonych mogłoby obmyśleć, j a k to uczy­

nił Sainte Claire Deyille, metodę „rurki gorącej i zimnej" celem w ykazania d y ­ socyacyi ciał w tem p eratu rach wysokich.

Z tego tytułu uzdolnienia różnych b ad a­

czów fachowych nie będą różniły się wię­

cej ja k w stosunku 1 : 1 0 .

Ściśle to samo powiedzieć można o czyn­

ności trzeciej, która zasadza się na urze­

czywistnieniu zamierzonych doświadczeń.

Czwarta atoli czynność, t. j. interpre- tacya wyniku doświadczeń, sformułowa­

nie wniosków, przem awiających za lub przeciw hypotezie, poddanej spraw dza­

niu, wymaga sądu bardzo niezawisłego, wielkiej niezależności umysłu. Z tego pun k tu widzenia różnico pomiędzy ludź­

mi są bardzo wielkie; mogą one, jeżeli zachowamy naszę klasyfikacyę liczbową, zmieniać się w stosunku 1 : 100. W y ­ niki doświadczalne nie mają nigdy ści­

słości matematycznej, z drugiej zaś stro ­ ny doświadczenie wprowadza często nie­

dostrzegalnie dla nas, czynniki, obce sa­

memu jego celowi. Bywa rzeczą bardzo trudną odróżnić dokładnie to, co należy do badanej hypotezy od tego, co właści­

we j e s t szczególnym w arunkiem doświad­

czenia. Niewielu chemików posiadało ten zmysł w stopniu takim ja k Berthelot, który umiał z doświadczeń nieraz bardzo ogólnikowych wyciągać wnioski prawie zawsze słuszne. Podobnież cechą ch arak ­ terystyczną P asteura, przyczyną w szy st­

kich jego powodzeń naukowych było to, że łączył w sobie w ybujałą wyobraźnię k tóra komunikatom jego, ogłaszanym w Sprawozdaniach Akademii Nauk, nada­

wała cechy przypominające niekiedy ustę­

py z Apokalipsy, z nieubłaganą k ry ty k ą w szystkich swych hypotez, niewyłącza- ją c tych, które na pierwszy rzu t oka w y­

daw ały się najrozsądniejszemu Jako przykład odwrotny błędów interpretacyi przytoczyć można twierdzenia niektórych uczniów Sainte Claire Devilleą, k tórzy bez dostatecznej racyi rozciągnęli jego prawo ciśnień stałych na roztwory, opie­

rając się na doświadczeniach, których ścisłe roztrząśnięcie powinno ich było doprowadzić do wniosku wręcz przeciw ­ nego.

Czy słusznie j e s t utrzymywać, ja k o tem kilkakrotnie już napomknąłem w tym artyk u le, że metoda naukowa zbyt czę­

sto obca bywa rozumowaniom większo­

No 47 W SZECHSW IAT 797 ści ludzi naw et takich, którzy otrzymali

bardzo rozlegle wykształcenie naukowe?

Aby tego dowieść, wezmę za przykład kwestyę, k tó ra'ż y w o zajmuje dzisiaj opi­

nię publiczną we Francyi i co do której każdy wyrobił sobie jakieś sdanie mniej lub więcej umotywowane, mianowicie kwestyę prochu B. Zacznę, oczywiście, niewymieniając nazwisk, od kilku d a­

wnych uczniów naszych wielkich szkół, którzy, zdawałoby się, posiadają większą wprawę w posługiwaniu się rozumowa­

niem naukowem.

Poraź pierwszy zdarzyło mi się rozma­

wiać o kw estyi prochu bezdymnego przed laty mniej więcej piętnastu. Pewien ge­

nerał piechoty, który następnie zajmo­

wał wysokie stanowisko w zarządzie woj­

skowym, uskarżał się bardzo na lichy gatunek tego prochu. Proch ten palił się źle; po każdej salwie ziemia usłana była resztkam i niedopalonemi. Dla sfor­

mułowania w tym przedmiocie opinii n a ­ ukowej należałoby zacząć od pytania, j a ­ kie są cechy podstawowe, czynniki do­

minujące dobrego prochu. Odpowiedź j e s t oczywista: przedewszystkiem, donio­

słość pocisku, napięcie jego drogi; po- wtóre, jednolitość pomiędzy różnemi par- tyami prochu, niezbędna do zapewnienia prawidłowości strzałów. Spalanie mniej lub więcej zupełne występuje jedynie j a ­ ko czynnik wpływający na koszt; s k u t­

kiem niezupełnego spalania zwiększa się zużycie, a więc wzrasta i wydatek, k tó­

rego w ym aga nadanie pociskowi pewnej danej prędkości. Zresztą, zasięgnąwszy iniormacyj u osób kompetentnych, nie­

trudno byłoby dowiedzieć się, że istota wynalazku Vieillea polega nie na p rzy ­ gotowaniu prochu, któryby nie dawał dymu, ja k to głoszono celem wprowadze­

nia w błąd cudzoziemców, lecz na spre­

parowaniu prochu palącego się wolno, k tó ry b y w razie potrzeby spalał się ty l­

ko częściowo w luiie armaty. Wada, k tórą zarzucano nowemu prochowi, była właśnie objawem jego zalety.

Przed trzem a laty pewien admirał uża­

lał się znów przede mną na proch biały, k tóry otrzym ała marynarka. Byłoby to czynem prawdziwie patryotycznym, po- I

wiadał, gdyby nam oddano napowrót nasz stary proch czarny, który poznali­

śmy ta k dobrze i do którego mieliśmy zaufanie. Admirał ten zapomniał był ró­

wnież zapytać siebie, ja k a je s t główna zaleta prochu, przeznaczonego do prze­

bijania najgrubszych pancerzy. Barwa z pewnością nie ma tu żadnego znacze­

nia, chodzi jedynie o prędkość pocisku.

Otóż, proch biały, podwajając siłę żywą, dał dzisiaj przewagę armacie nad pance­

rzem. Flota, któraby zachowała proch czarny, straciłaby wszystkie swoje okrę­

ty zanim zbliżyłaby się do nieprzyjaciela na taką odległość, z którejby mogła roz­

począć ogień. Są to błędy kapitalne, k tórych możnaby uniknąć z największą łatwością, mając elementarną bodaj wpra­

wę w rozumowanie naukowe.

Niedawno pewien wybitny uczony za­

lecał Izbom powierzenie wyłącznie sa­

mym tylko chemikom opieki nad nasze- mi prochami wojennemi. Skromnem mo- jem zdaniem w propozycyi tej tkw i błąd metody naukowej. Własności prochu są funkcyami kilku jednocześnie czynników:

chemicznych, fizycznych i mechanicz­

nych, i byłoby rzeczą wprost zgubną po­

święcić dwa z pomiędzy tych punktów wadzenia samemu tylko trzeciemu. Che­

micy niezbędni są w fabrykach w c h a ­ rakterze osób dozorujących proces wyro­

bu oraz w pracowniach do wypróbowy- wania recept, ale rzadko się zdarza, że­

by chemik wynalazł ja k i środek w ybu­

chowy. Generał Castan, generał Brugó- re, kapitan Fayier, Yieille, Mallard, No­

bel byli oficerami lub inżynierami w r ó ­ wnej mierze uzdolnionymi w najrozmait­

szych dziedzinach badań naukowych, a bynajmniej nie tem, co nazywramy po­

spolicie chemikami. M ateryały w ybu­

chowe dają początek zjawiskom bardzo złożonym, a badanie ich naukowe w y­

maga uwzględnienia w szystkich czynni­

ków' oraz położenia na szali wartości k a ­ żdego z nich. Przesadna specyalizacya chemików doprowadza ich do negacyi tej metody.

Patrząc na błędy dawnych wychowań-

ców uniwersytetów i szkół specyalnych,

rozumiemy lepiej błędy tłumu. Czyta­

798 WSZECHSWIAT JSfi 47 ją c codziennie w swoim dzienniku, że

prochy, w yrabiane przez najkompetent- niejszych inżynierów, w y b u ch ają same, gdy tym czasem proch w yrabiany przez zakłady pry w atn e poza obrębem w szel­

kiej kontroli ma ja k o b y przedstaw iać wszelkie gwarancye bezpieczeństwa, n a j­

rozsądniejszy obywatel daje się w końcu przekonać. Franciszek Sarcey doskonale wyjaśnił przyczyny niezaprzeczonej wyż­

szości czekolady Perrona. Ale cóż je st w arte świadectwo prasy? Najelementar- niejsza w iara w determ inizm zabrania nam dopuszczania możliwości faktów bez przyczyn; je st rzeczą naukowo niemożli­

wą, by wszyscy pisarze ja knajbardziej niekom petentni zgodzili się na uznanie niebezpieczeństwa monopolu pań stw o w e­

go, gdyby nie kierowała nimi niew i­

dzialna ręka. Ta jednomyślność, dla fi­

lozofa, musi posiadać wagę jednego ty l­

ko głosu, a wartość tego gtosu nie może być wielka, ponieważ je s t to głos ano­

nimowy.

Te błędy m etody miały n astęp stw a bardzo ważne; na nich to ciąży odpowie­

dzialność za katastrofy, które raz p o r a ź straszliwemi ciosami spadają na naszych marynarzy. Zahypnotyzowane cnotami przemysłu pry watnego lub zaletami dwu- fenylaminu, władze zaniedbały p rzed się­

wziąć najpierwotniejsze środki ostrożno­

ści. Dla obrony przed m ateryałam i wy- buchowemi nie istnieje żadne panaceum jedyne, ale nieskończona liczba ostrożno­

ści różnego rodzaju, które wszystkie p o ­ siadają wielką wagę. Po katastrofie z Je- ną, zmarnowano mnóstwo sil na nieskoń­

czone badania nad chemicznemi w łasno­

ściami nitrocelulozy lub su b stan cyj u s ta ­ lających (stabilizatorów), lecz ani na chwilę nie pomyślano o środkach zm niej­

szenia doniosłości wypadków, które za­

wsze są możliwe. Nie dokonano n aw et ani jednego doświadczenia celem w yszu­

kania przyczyny zapalań się przedwczes­

nych w strzelaniu przyśpieszonem. Trze­

ba było podwójnej k atastrofy z p an ce r­

nikiem Jules Michelet, by wstrząsnąć tem skamienieniem; a je d n a k problemat występowrał tu w w aru n k ach w yjątkowo sprzyjających szybkiem u rozwiązaniu,

albowiem znane były trzy z pomiędzy jego prawdopodobnych czynników: łatw a zapalność substancyi wybuchowej, pod­

niesienie tem p eratu ry arm aty i wysiłek mechaniczny, wywierany na powlokę ła ­ dunku.

Te błędy sądu, wynikające z braku metody naukowej, zasłaniają wzrok um y­

słom najdzielniejszym, uniemożliwiając im uwzględnianie jednoczesne rozmaitych stron tego samego zjawiska i, więcej jeszcze, ocenę względnej ich wartości.

Skutkiem tego umysły te kroczą w j e ­ dnym kierunku, niedomyślając się naw et istnienia przepaści, które otaczają drogę.

Nie potrzebuję zapewne kłaść większe­

go jeszcze nacisku na praktyczną u ży ­ teczność ducha naukowego, na koniecz­

ność zwracania w sposób coraz to zupeł­

niejszy naszych metod wychowania ku takiemu formowaniu umysłu. Ale w t a ­ kim razie, powiedzą nam, wystarczy roz­

winąć studya naukowe ścisłe, zwężając n atom iast część przypadającą na studya literackie. Byłby to błąd poważny. No­

m enklatura dwu działów zasadniczych:

nauk ścisłych i tak zw. humaniorów, p rz y ­ ję ta w dzisiejszem nauczaniu średniem, je s t prawdziwą niedorzecznością. Rze­

czywiście, jeden z tych działów odpowia­

da badaniu świata materyalnego, drugi zaś—świata moralnego. Ale, j a k to już niejednokrotnie powiedzieliśmy wyżej, sam przedmiot studyów nie stanowi wie­

dzy; tę ostatnią cechuje pewna metoda.

Otóż, badanie świata materyalnego, t. j.

nauka, udzielana w oddziałach nauk ści­

słych, mało się nadaje, przynajmniej w dzisiejszej swej postaci, do rozwijania ducha^_naukowego. Twierdzenie to, n ie ­ zgodne z mniemaniem powszechnem, w y­

maga pewnego wyjaśnienia.

Tłum. S. B.

(Dok. nast.).

M 47

WSZECHSWIAT ₇₉₉

Akademia Umiejętności.

III. Wydział matematyczno-przyrodniczy.

Posiedzenie dnia 14. października 1 9 / 2 r.

P rzew odniczący: D y rek to r E. Janczew ski.

(D okończenie).

Czł. M. Raciborski przedstawia rozprawę p. Władysława Szafera p. t.: „O florze drya- sowej z pod Krystynopola".

W terasie dyluwialnej, na której leży miasteczko Krystynopol, p. Szafer znalazł w przekopie now ego koryta rzeki Sołokii florę starodyluwialną, dobrze zachowaną w siw ych iłach piaszczystych. Dzięki po­

mocy polskiego Tow. Przy rod n. im. Koper­

nika, wykonano otworem 15 cm wiercenie, którem w głębokości 20 m dotarto do o p o ­ ki kredowej, uzupełniając w ten sposób ten profil, ważny zarówno dla położenia flory kopalnej jak i dla geologii dyluwium Nad- buża. W charakterze flory wyróżnić na­

leży dwa poziomy: 1) Górny, składający się z utworów staw ow ych , z licznemi szczątka­

mi małżoraczków, ślimaków i glonów w o­

dnych (z facies przybrzeżnej i planktono­

wej). Tutaj znalazły się także gałązki z Al- nobetula yiridis. Z glonów znaleziono n a ­ stępujące: l^Dinobryon Sertularia Ehrenb., Melosira cronulata (Ehr.) Kutz., Ceratoneis A rcus Kutz., Odontidium hiemale (Lyngb.) Kutz., Navieula subcapitata Greg., Ampho- ra oyalis, E u n o tia (Himantidium), Arcus Ehr.?, Synedra Sp., Cymbella sp., oraz r e ­ sztki nitek sinic, należących do grup: Oscil- latoria i Anabaena. Liczne są także w tym poziomie owocki ramienic. Prócz Alnobe- tula yiridis znalazły się w górnym pozio- 1 mie: Dryas octopetala, B elu la nana i S ilix herbacea. 2) Dolny, ze szczątkami licznych roślin flory bagniskowej oraz flory tundry północnej. Z mchów stwierdzono: Drepano- cladus vernicosus (Lindb.) Warnstorf, Dr.

capilli folius (Warnst.) Warnst., Dr. suba- duncus Warnstorf, Calliergon giganteum (Schimper) Kindberg, Scorpidium scorpioides (L.)

Limpricht.,

Dryas octopetala, Betula nana, B. humilis?, Salix herbacoa, S. polaris, S. retusa, S. re- ticulata?, S. myrtilloides, Batrachiuin sp., Myriophyllum sp., Polygonum viviparum, Galium sp., P otam ogeton sp., Potamogeton pusillus, Carex sp. Poziom dolny siw ych iłów krystynopolskich powstawał w czasie, g d y na wysoczyzniejsokalskiej znajdował się lodowiec północny, u czoła jego zaś pano-

| wała bezhśna formaeya tundry północnej.

Poziom górny, połączony bezpośrednio z dol-

| nym, charakterem swej flory stawowej w sk a ­ zuje okres tworzenia się u czoła lądolodu jeziorzysk, które zatopiły tundrę. Powyżej tego poziomu znajdujemy 3-metrowy pokład drobnych żwirów i piasków fluwioglaeyal- nych.

Czł. M. Siedlecki przedstawia: „Doświad­

czenia nad regeneraoyą u gąsienic i motyli dojrzałych1' (doniesienie tym czasowe) p. S t e ­ fana Kopcia.

P. K. wykonał doświadczenia nad zdolno­

ścią do regeneracyi gąsienicowych rożków, oczek, narzędzi p yszczk ow ych i brodawek skórnych, organów, które nie były pod tym względem dotychczas badane. Do doświad­

czeń zostały u ż y te gąsienice prządki brud­

nicy nieparki (Lymantia dispar L.). Wraz z organami larwalnemi usuwane były za­

wiązki organów definityw nych dla zbadania również ich zdolności regeneracyjnej. Rożki gąsienic, operowanych po

2

rowanych gąsienic, w ystępow ały często re­

g eneraty, których długość, niekiedy normal­

na, była tem większa, im młodszych gąsie­

nic użyto do doświadczeń. Oczka gąsienic nie odtwarzają się; natomiast u paru mo­

tyli, których gąsienicom usunięto zawiązki oczów definitywnych, p. K. stwierdził o bec­

ność tych oczów. Z narzędzi p yszczk ow ych gąsienic regenerują się szczęki 1-ej i 2 ej pary, oraz labrum, epipharynx zaś zdolności tej nie posiada. Silne glaszczki szczęk 2-ej pary motyli dojrzałych nio odtwarzają się nigdy u okazów, których gąsienicom u s u ­ nięto zawiązki tych organów. Różne bro­

dawki skórne gąsienic mogą ulegać reg en e­

racyi. Biorąc pod uw agę metody w y k o n y ­ wania operacyj, p. K. wyprowadza z tych doświadczeń wniosek, że organy wyżej hi­

stologicznie zróżnicowane regenerują się sła­

biej niż organy o budowie prostej.

Czł. L. Marchlewski przedstawia rozpra­

wę prof. d-ra L. Popielskiego p. t.: „Nie- krzepliwość krwi i wazodylatyna (Pepton W it t e ) “.

Wazodylatyna, wprowadzona do krwi, wywołuje dwa ważne zjawiska: obniżenie ciśnienia i niekrzepliwość krwi. Gdy pod- wiążemy naczynia krwionośne, arter. coelia- ceae, art. mesent. superior, et inferior, w ó w ­ czas, po wprowadzeniu wazodylatyny, krew krzepnie prędzej, jakkolwiek ciśnienie krwi obniża się wyraźnie. Po założeniu przetoki E c k e g o zapomocą sposobu Queirolo i po

800 WSZECHSWIAT Nit 47

wazodylatyny w yw ołuje i niekrzepliwość i obniżenie ciśnienia krwi. Po połączeniu aortae abdominalis z v. portae i po p odw ią­

zaniu arteriae coeliaceae, arter. inesenfcer.

superioris et inferioris, w azodylatyna obniża ciśnienie, a krzepliwość krwi przyspiesza.

Stąd wynika, źe krew nie krzepnie pod w p ły w em w azod ylatyn y z powodu w y t w a ­ rzania speoyalnego ciała, antytrom biny, w y ­ twarzanego w n aczyn iach krw ionośnych przewodu pokarmowego. Ciało to rzeczy ­ w iście istnieje, gdyż, dodane do krwi nor­

malnej, krzepliwość jej zmniejsza. Ciało to powstaje w śródbłonku na czy ń krwionośnyoh przewodu pokarmowego. Zjawisko obniże­

nia ciśnienia krwi można zatem oddzielić od zjawiska niekrzepliwości krwi na drodze i'i-

zyologicznej.

Czł. L. Marchlewski przedstawia rozprawę prof. d-ra L. P opielskiego p. t.: „U ciskanie nadnerczy i adrenalina. Przyczyna eklamp- s y i “.

U ciskanie nadnerczy w y w o łu je zawsze podwyższenie ciśnienia krwi. W ysokość c i ­ śnienia zależy od siły i od d ługości u c isk a ­ nia. N p . w razie uciskania nadnercza w cią­

g u 45 sekund co 3 — 4 sek u n d y, ciśnienie podniosło się z 92 do 230 m m Hg. C iśnie­

nie podnosi się nawet w razie lek k iego do­

tykania, gładzenia nadnercza: lekkie d o t y k a ­ nie nadnercza w ciągu 15 sek u n d w ywołało podwyższenie ciśnienia krwi z 80 m m do 120 m m Hg. To podw yższenie ciśnienia krwi, wynikające z uciskania nadnerczy, nie zależy od drażnienia n. trzew iow ego, gdyż po podwiązaniu jednego nadnercza u samej v. cava infer., a po w ycięciu drugiego, n a ­ w e t m ocne naciskanie pozostawionego w ja­

mie brzusznej nadnercza ciśnienia nie pod­

nosi. Drażnienie n. trzew iow ego podnosi c i­

śnienie krwi niezależnie od nadnerczy, gdyż po ic h w y c ię c iu ciśnienie krwi podnosi się tak samo jak przed ich w ycięciem . U c i s k a ­ nie nadnerczy w ustroju ludzkim może być przyczyną sta n ó w patologicznych. Macica w ostatnich dniach ciąży może naprzykład w y w o ły w a ć u cisk nadnerczy i prowadzić do nagromadzenia adrenaliny we krwi. W y w o ­ łując anemię m ózgu, adrenalina w ytw arza drgawki krótko trwające, wraz z utratą świadomości i osłabieniom. J e s t rzeczą zro­

zumiałą, że te drgawki po rozwiązaniu u sta ­ ją, co potwierdza obserwaoya lekarska. A d r e ­ nalina, zwężając naczynia krwionośne, w y ­ twarza anuryę, niewywierająo jednak szk o­

dliwego w p ły w u na samę wydzielniczą funk- c y ę nerek, które, po. powrocie ciśnienia do normy, wydzielają mocz normalnie. Podczas eklampsyi stale wydarza się anurya, po roz­

wiązaniu znikająca. Nefrytj^czne nerki bę­

dą oczyw iście silniej cierpiały od zwężenia

naczyń krwionośnych. Napady uremiczne mogą komplikować eklamp3yę, niestanowiąc jednak jej istoty. Przepełniony pokarmami żołądek, jelita grube wypełnione kałem m o­

gą wywierać ucisk na nadnercza i w y w o ły ­ wać szereg stanów patologicznych z powodu prz idostawania się adrenaliny do krwi. A s te - n iczne formy zaparcia stolca mogą być w y ­ razem działania adrenaliny, która znosi pe- rystaltykg kiszek.

Sekretarz zawiadamia, że pp. prof. Tad.

E streicher i M. Staniewski złożyli całkow ity tek st rozprawy p. t.: „Ciepło właściwe kil­

ku pierwiastków w nizkich temperaturach", o której wiadomość tymozasowa została przedstawiona na posiedzeniu dnia 17-go lipca 1911-go roku.

K R O N IK A NAUKOWA.

Wybór pokarmu przez Stentor coeruleus.

Czy w ym oczki mogą wybierać sobie pokarm, czy też pobierają to wszystko, co p rzynie­

sie im prąd wody— to zagadnienie, poruszo­

ne w ostatnich czasach przez kilku a u to ­ rów, stara się rozstrzygnąć A. A. Schaeffer na znanym wym oczku, Stentor coeruleus.

Schaeffer przeprowadzał swoje doświadcze­

nia w taki sposób, że puszczał zapomocą de­

likatnej pipetki drobne cząstki badanego po­

karmu w wir wodny, w ytw arzany przez rzęski Stentora dookoła jeg o otworu g ę b o ­ wego. Z i każdym razem dawał w ym oczk o­

wi jednę ty lk o cząstkę pokarmu i badał jej los. Okazało się, że w ym oczek nie każdy pokarm jednakowo chętnie przyjmuje. Gdy badacz poddawał drobne wiciowee z gat.

Phacus i delikatnie roztartą siarkę, pierwsze S ten tor przyjmował, siarka zaś prawie w ca- łośoi wydostaw ała się z powrotem z vesti- bulum. Gdy karmił wiciow cam i E u g len a yiridis i Trachelomonas yol^oeina, Stentor zatrzym yw ał z pierwszych 5 6 a/ 0, z drugich 10°/0- N aw et między tak blizko pokrewne- mi formami, jak Phacus triąueter i Phacus longicaudus w ym oczek badany czynił w y ­ bór. Zdolność wybierania pokarmu wzma­

gała się po dłuższem karmieniu; tak więc np. Stentor karmiony E u g len a i Traohelo- monas początkowo pobierał ostatniego, po pew nym czasie jednak zatrzym yw ał tylk o E u glen a. S. przypuszcza, że to zjawisko w y ­ w oływ ane było przez nasycenie; zwierzę na­

s y c o n e nie tak ła pczyw ie pobierało j u t po­

karm. Ażeby przekonać się, jakie czynniki w yw ołują zatrzym yw anie lub odrzucanie p o ­ karam, S. dawał wym oczkowi w iciow ce za*