Warszawa, dnia 30 kwietnia 1911 r. Tom X X X .

jsn>. 18 (1 6 0 8 ). W a rsz a w a , dnia 30 k w ie tn ia 1911 r. T o m X X X .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PR EN U M ER A TA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W arszaw ie: ro c z n ie r b . 8, k w a rta ln ie r b . 2.

Z p rze syłką pocztow ą ro c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5 .

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R ed ak cy i „ W sz e c h św ia ta " i w e w sz y stk ic h k się g a r­

n iach w k ra ju i za g ran icą.

R e d a k to r „W szechśw iata** p rz y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k alu re d a k c y i.

A d r e s R e d a k c y i: W S P Ó L N A JSfe. 3 7 . T e le f o n u 8 3 -1 4 .

O P O W S T A N I U P O Ł Ą C Z E N I A M I Ę D Z Y M O R Z E M C Z A R N E M A Ś R Ó D Z I E M N E M Z E S Z C Z E - G Ó L N E M U W Z G L Ę D N I E N I E M

B O S F O R U .

Dzieje tw o rze n ia się morza Śródziem ­ nego datujfemy od środkow ego miocenu, i chociaż z n a m y obszary m orskie E u r o ­ py południow ej z poprzednich epok, są one j e d n a k całkiem niezależne od póź­

niejszego p o w sta n ia tego morza. Dopie­

ro w g ó rn y m miocenie, w piętrze tortoń- sk ie m m ożem y dowieść istn ien ia pokła­

dów m orsk ich , któ re , otac z a ją c półwysep A p e niński i Sycylię, nie się g a ły daleko na wschód, g d y ż n a w ybrzeżu Dalmac- kiem nie m am y ju ż żadnych śladów w a r s tw m ioceńskich; przypuszczać więc należy, że b rze g m orski biegł wzdłuż li­

nii środkow ej morza A d ry a ty c k ieg o . D a ­ lej na w schód, w obrębie m orza E g e j ­ skieg o pierwsze pokład y morskie, w y s t ę ­ pujące w pobliżu A ten na południow ym brzegu A tty k i, z n a jd u je m y dopiero w k o ń ­ cu miocenu, w czasie, w k tó ry m również

utw o rzyć się mogła cieśnina m iędzy K rę­

t ą a Peloponezem. Jed nocześnie pow stają wielkie zm iany na północy: od okolic W iednia przez nizinę w ęgiersk ą, r u m u ń ­ sk o -b u łg a rsk ą , przez okolice m orza C zar­

nego, Kaspijskiego, A ralskiego aż do n ie ­ z b a d anyc h obszarów Azyi środkow ej roz­

lał się wielki basen morski; m iejsce po­

łączenia tego morza z Oceanem nie j e s t znane, praw dopodobnie istniało gdzieś w Azyi C en traln ej, w k tó re m je d n a k m iejscu niewiadomo, gdyż k ra j ten dla geologa dziś jeszcze po większej części j e s t te r r a incognita. W tem m orzu Sar- m ackiem znikła zupełnie p o dzw ro tn ik o ­ wa fauna jeżow ców i korali p ię tr a tor- tońskiego, pozostały ty lko n iek tó re g a ­ tu n k i Conchyliae, za to duże zw ierzęta m orskie, j a k delfiny, psy m orskie były bogato rep re z en to w a n e . Między ty m b a ­ sen em północnym a morzem Śródziem- n em nie było jeszcze w miocenie żadne­

go połączenia i, pomimo, że z n a jd u je m y pokłady s a rm a ck ie również w okolicy K o n stantynopola, morza M arm ara, a n a ­ w e t i Dardanelów, to je d n a k dalej na po­

łudnie z n ikają zupełnie, n a to m ia s t n a c a ­

łym obszarze morza E g ejskieg o w y s t ę ­

p u ją pokłady słodkowodne. Słowem)

274

J\ b 18

w końcu o k re s u m ioceń skiego w y o b r a ­ ż a m y sobie d w a wielkie b a s e n y m orskie:

południow y i północny; p o łu d n io w y o k r ą ­ żał półwysep A p e n iń sk i, niezu p ełnie d o ­ cierał do w y b rz e ża D a lm a c k ie g o , w ą z k ą cieśniną otaczał P eloponez aż do Aten;

północny c ią g n ą ł się od W ie d n ia do mo­

rza A ralskiego. Między tem i d w om a b a ­ se n am i leżał lą d s t a ł y ze sło d kiem i j e ­ ziorami.

Na g r a n ic y m io cenu i pliocenu w c z a ­ sie p ię tr a p o n ty js k ie g o je d n o l it e daw n iej morze S a rm a c k ie ro zpadło się n a wiele d u ż y c h m ało słonych jez io r, p o s ia d a ją ­ cy c h b o g a tą faun ę m ięczak ó w , bardzo osobliwą, p r z y p o m in a ją c ą tro c h ę dzisiej­

szą faunę m orza K a sp ijs k ie g o i A r a ls k i e ­ go. Ś w ia t z w ie rz ę cy różnił się bardzo od sarm ackiego: is t n i e j ą liczne D ino th e- ria, R h in o c e ro n tae , p o d ob n e do konia H ippotherium , żyrafy, fo rm y p o śred n ie między ż y rafam i a a n ty lo p a m i, t a k zw.

H e lla d o th e r ia —j a k o p rz e d s ta w ic ie le zwie­

r z ą t k o p y tn y c h , h y e n y z dużem i zębam i k ą to w e m i i w iele małp.

Na p o c z ą tk u p lio c e n u Pelo p o n ez m iał mniej więcej j u ż d z is ie js z y swój w yg ląd , m orze n a p o łu d n io w y m i z a cho d n im b r z e ­ g u wdarło się daleko w g łą b lądu, n a p ó ł­

n ocy zaś u tw o r z y ły się dw ie w ielkie m a ­ s y wodne: P o n t u s i morze K a sp ijsk ie oraz wiele o d d z ie ln y ch je z io r sło dk ich na W ę g rz e ch , w Siedm io g ro d zie i Sławonii.

M ożnaby p rzypu szczać, że m orze E g e j ­ sk ie było też w ty m czasie morzem lą- dowem; t e m u poglądow i s p rzeciw ia się je d n a k o w o ż w ielkie ro z p rz e strz e n ie n ie g a tu n k ó w C on ch y liae, g d y ż tak ie z lo k a ­ lizowanie ich w m ały m basenie w o d n y m b y łob y całkiem niezrozum iałe, daleko ra- cyonalniej j e s t p rzy ją ć, że był to ląd s ta ł y z wielu m ałe m i jezioram i, w k t ó ­ ry c h samodzielnie m ogły się rozw ijać r ó ‘ żne osobliwe g a tu n k i. W m łodszym plio- cenie dopiero wody zalew ają o b s z a ry dzi­

siejszego m orza E g e jsk ie g o . W t y m c z a ­ sie n ie k tó r z y u czen i ozn aczają j u ż po­

w s t a n ie połączenia m iędzy m o rz e m Czar- n e m a Śró dziem nem . W c z e ś n ie js z e po­

łąc z e n ie u w a ż a ć n a le ż y za ca łk iem n i e ­ możliwe. Po eocenie bowiem w c a ły m o b ręb ie n a s tą p ił o k re s k o n t y n e n t a l n y ;

p ierw sze p o k ład y zjaw iają się dopiero w miocenie j a k o w a r s tw y słodkowodne, ponad k tó re m i ro ztaczają się pokład y mo­

rza Sarm ackiego; ponieważ Hellespont w r z y n a się głęboko w te pokłady, j e s t więc od nich młodszy; w n a s tę p n e m p ię ­ trze p o n ty js k ie m morze północne cofnęło się od okolic cieśnin m orskich, ś r ó d ­ ziem ne zaś sięgało zachodniego w y brzeża Grecyi i p ołu dn iow ych części m orza E g e j ­ skiego. W ty m czasie m ogły być prze- r y t e ka n a ły ; j e s t to jed nako w oż, j a k w y ­ n ik a z n a s tę p n e g o p ię tra lew antyńskie*

go, mało praw dopodobne. Morze Egej skie pozostaje bow iem jeszcze ląd e m s t a ­ łym; na nim , j a k widzieliśmy, rozpoście­

ra się m nó stw o jezior słodkich, k tó re po­

zostaw iły sw e p o kłady w .Tracyi i na północnym A rch ip elag u. J e z io ra te z p o ­ wodu blizkości m orza istnieć m usiały n ie ­ wysoko nad jeg o poziomem, wyżłobienie w ięc m iędzy niem i na 30 m g łębokich dolin Bosforu i H ellespontu byłoby cał­

kiem niemożliwe. G d y b y zaś doliny p o ­ w s ta ły w poprzedzającem p iętrze p o n t y j ­ skiem, m u sia ły b y by ć obecnie znów z a m ­ k n ię te przez p o k ła d y słodkowodne, po­

n iew aż te u tr z y m a ł y się w T ra cy i na w iększej wysokości, lub też p o w in n yby gdziekolw iek w dolinach istn ieć pokład y le w a n ty ń s k ie , k tó ry c h je d n a k o w o ż z u p e ł­

ny b r a k w tej okolicy. Słowem, za n a j ­ m łodszy czas utw o rzenia się cieśnin m or­

sk ic h p rzy jm o w a ć m ożem y n ajm łod szy płiocen. Kiedy to połączenie n astąpiło , czy jeszcze w pliocenie, czy też dopiero w d y lu w iu m — różni badacze są d zą ro z ­ m aicie.

K w estyi tej obszerniejsze s tu d y u m p o ­ święcił ju ż w roku 1882 v. Hoff w swem dziele o n a tu r a ln y c h zm ia n ac h p o w ie rz ­ chni ziem skiej (G eschichte der d u rch U b e rlie fe ru n g n a c h g e w ie s e n e n natiirłi- chen V e r a n d e r u n g e n d er Erdoberfiaćhe).

W ychodzi tu ze z n a n y ch poglądów s t a ­ ro ży tn e g o geog rafa S tra b o n a , że morze Czarne, Kaspijskie, A ra lsk ie było j e d n e m ś ród lądow em morzem, że c ie śn in y m or­

skie były z a m k n ię te i że spływ i roz­

dział tego m orza n a oddzielne b a sen y p o w sta ł przez przebicie się Bosforu.

W ielkie to jezioro — P o n tu s miało w ów ­

Ma 18 W SZECHSW IAT 275

czas poziom znacznie w y ższy od dzisiej­

szego m orza Czarnego, obniżenie n a s t ą ­ piło dopiero w sk u te k przebicia się Bo­

sforu. Morze M arm a ra istniało ju ż od- d a w n a j a k o z a p adn ięte jezioro lądowe i przez H ełlespont łączyło się z morzem E g e jsk ie m . Co do u tw o rz e n ia Bosforu, to v. Hoff tłu m aczy je przez silny w y ­ buch w u lk a n u na północnym końcu, lub też przez p rzelan ie wód n a południow ym brzegu z pow odu p o dniesienia się pozio­

m u P o n tu s E u x in u s i w ta rg n ię cie mas w o d n y c h w łożysko daw nego dopływu.

W w yglądzie Bosforu V. Hoff widzi p o ­ tw ierd z en ie swej teoryi, gdyż Bosfor, j a k to ju ż za u w a ż y ł Herodot, m a w y g lą d r z e ­ ki o k ró tk im biegu.

W ro k u 1877 Boiatris wypowiedział przypu szczen ie, że j e s t to zatopiona do­

lin a między dw iem a p raw ie równolegle b ie g n ą c e m i i daleko się ciągnącerni ro z ­ p adlinam i. W ielkie znaczenie w p rz e ­ k sz ta łc e n iu Bosforu B o iatris p rzy pisu je j e g o prądom , prze d e w sz y stk ie m p o tę ż n e ­ m u p rąd o w i powierzchniow em u, id ącem u z m orza Czarnego k u m orzu M arm ara z szybko ścią 2,85 m n a sek., oraz d o ln e ­ m u prądowi, k t ó r y płynie w przeciw nym k ie r u n k u i d ostarcza m orzu C zarn em u bogatej w sól w ody morza E g e jsk ie g o . W zw iązku z zatopieniem Boiatris p r z y j ­ m u je dod atnie przesunięcia linii n a d ­ brzeżnej, w s k u t e k k tó r y c h morze Ś r ó d ­ ziem ne w darło się w b asen morza C zar­

n eg o aż do m orza A ralskiego. Po d n o ­ szenie się poziomu m orskiego sprow adza p o w ię k sze n ie p o w ierzchn i wody, za p eł­

n ienie daw n iej u tw orzo nyc h zagłębi — z ja w is k a , k tó re p r z y c z y n ia ją się do roz­

s z erz e n ia cieśn in y m orskiej. W edług Bo- ia tr is a w d y lu w iu m dopiero w d a rły się wody morza M arm ara do północnego b a ­ sen u . J a k i to miało jed n a k o w o ż wpływ n a odłączenie D u n a ju od Wołgi, trud n o j e s t pojąć. Poniew aż morze Śródziem ne nie w y w a rło żadnego w pływ u n a faunę m orza K aspijskiego, m iędzy dwom a b a ­ sen am i w czasie o tw arcia k o m u n ik a c y i żadnego połączenia b y ć nie mogło. J a k je d n a k wTpływ m orza M arm ara, k tó ry w y ra ż a ł się ty lk o dolnym prądem , mógł spow odow ać rozdział dwu basenów ? R ze­

cz y w isty m potom kiem b a s en u E u k sy ń - skiego jest, w edług Boiatrisa, morze Ka­

spijskie, k tó re m u przez wyłom egejski w d zierające się morze Śródziem ne od er­

wało D unaj. Ponieważ morze Czarne nie miało w ty m czasie duży ch dopływów, możerny przypuszczać, że Dunaj biegł dalej ku wschodowi, przy jm ow ał po dro­

dze j a k o dopływ y P ru t, D niestr, Bug, Dniepr, Don i przez morze Azowskie oraz zagłębienia M anyckie pły nął k u morzu K aspijskiem u. S p a d k u na t y m 1 200 km długim pasie niepod ob na je d n a k całkiem wyobrazić sobie: od Białogrodu do u j ­ ścia wynosi zaledw ie koło 70 metrów, gd y u stóp pasu K a zańskieg o p rz y W r o ­ tach żelaznych pow ierzchnia D u n a ju le­

ży niżej poziomu m o r z a , - w o b e c takiego więc s p a d k u przedłużenie p r ą d u jeszcze 0 1 200 km byłoby bardzo n ie p r a w d o p o ­ dobne. Słowem, pogląd S u e ssa i Boia­

trisa, s p ro w a d z a ją c y pow stanie Bosforu 1 D ardanelów oraz całego morza E g e jsk ie ­ go do z a tapiania się daw niej istn ieją cy c h części, mało ma w sobie prawdopodo­

b ieństw a.

Brzegi dzisiejszego Bosforu s ą tem w yż­

sze i te m bardziej strom e, im bardziej zbliżamy się do m orza Czarnego, gdzie s kały bazaltow e s p a d a ją p raw ie całkiem p rostopadle do wody, południowe brzegi ty m c z ase m są łagodne i p r z e d s ta w ia ją dobre miejsce dla rozw oju wsi i m ia s te ­ czek. Ta różnica m orfologiczna polega na geologicznem zróżnicow aniu skał n a d ­ brzeżnych: północna część Bosforu leży m iędzy skałam i w yb u ch ow em i (bazalty, tra c h ity , doleryty, a n d e z y ty zielone), od- znaczającem i się s w y m dzikim w y g lą ­ dem, nie m ającem i je d n a k nic w spó lne­

go ze znacznie późniejszem po w staniem Bosforu. Masy w y bu cho w e leżą n a cią­

gnącej się z E u ro py k u Azyi płycie de- w ońskiej, składającej się z łupków k r y ­ stalicznych, piaskow ców , dew ońskich w a­

pieni, k w a rc y tó w i n a w schodnim b rz e ­ g u z p otężnych m as w ap ien ny ch. W roz­

m aitych m iejscach w y s tę p u ją w łupkach

typowe skam ieniałości dolnego dewonu,

j a k Spirifer m a c ro p te ru s, Pleuro dictiu m

p ro b le m atic u m i inne.

276 W SZ E C H SW IA T No 18

Ł u p k i ciąg ną się p rz y Perze n a pół- noco-północo - w schód, pod B ulguzlu n a północ, s p a d e k s k ie r o w a n y j e s t p rze w aż ­ nie k u wschodowi. Pod T e rap ią p o k ła ­ dy sp a d a ją n a północo - zachód, ogólnie j e d n a k k i e r u n e k s p a d k u j e s t rów noleg ły do Bosforu, t. j. północno-w schodni. P ię ­ k n a gó ra B u lg u z lu s k ła d a się z ław k w a rc o w y c h , s p a d a j ą c y c h na wschód.

N a północy g ór ł u p k o w y c h c iąg n ie się z z a c h o d u na w sc h ó d t a k zw. pas n a d ­ brzeżny, p ow sta ły w s k u t e k przerzucenia.

W lesie b e lg ra d zk im wznosi się n a tym p asie 10 m w y s o k a p o tęż n a m a s a sk a li­

sta, je d y n e m iejsce, g dzie pokład y de- w o ńskie p r z y k r y t e są przez trz e cio rzę d (pliocen). W m ie js c u tem w y t r y s k u j ą liczne źródła, z k t ó r y c h w o d a d o p ro w a ­ d z a n a j e s t przez r u r y do m ia sta . Dalej n a północ, tam , gdzie p ł y t a d ew o ń sk a, wychodząc z pod skał w y b u c h o w y c h , s ta je się w idoczną, w y s t ę p u j ą sk a ły ru- donośne, t a k np. pod B u ju k d e re odda- w n a w y d o b y w a ją m iedź i żelazo. Na tej płycie d e w o ń sk iej leżą w południow ej części n a b rz e g u e u ro p e js k im p o k ład y m ioceńskie, z k tó ry c h s k ła d a się cały p a g ó rk o w a ty pó łw y sep S ta m b u łu . P o ­ k ła d y te są t a k p o k r y te g ru zem , że n i ­ gdzie p raw ie nie w y s t ę p u ją gołe skały, n ależy j e d n a k sądzić, że z a w ie r a ją te s a ­ me młodsze w a r s tw y trz e cio rzę d o w e (sa r­

m ackie, l e w a n ty ń s k ie , plioceńskie), z k t ó ­ r y c h s k ła d a się cała T ra c y a . W yso k o ść p ły ty trzeciorzędow ej ró w n a j e s t w y so­

kości p ł y ty d e w o ń sk iej. D ew on nie ch o­

w a się stopniow o pod trzecio rzęd em , lecz j e s t od niego o dcięty p rzez u s k o k , k t ó r y zbieg a się ze Z łotym Rogiem i ciągnie się dalej na północ w t y m s a m y m k i e ­ r u n k u północno-w schodnim , n a połud n iu zaś przechodzi n a a z y a ty c k i p ó łw yse p Bosforu i zjaw ia się jeszcze n a w a p ie n ­ n y c h w y s p a c h Książęcych. N a stro n ie a z y aty c k ie j dew on z n ik a też w k ró tc e i z o staje p o k r y ty w a r s tw a m i mezozoicz- nem i. P rz y zatoce Ism idzkiej, k t ó r a się­

g a bard zo znacznej głębokości, młody wyłom odcina g ó ry d ew ońskie, a p o nie­

waż wyłom te n n a p o ty k a potem t rz e c io ­ rzęd tra c k i, nie może więc być s ta r s z y od pliocenu. P h ilip p so n w y c ią g a s tą d

wniosek, że t a k młode j e s t po w stanie ca­

łego basenu m orza Marmara.

P y ta n ie , j a k p o w sta ł zakrój doliny, które] dno pokryte było w o d a m i Bosfo­

ru? Nie ulega, w e d łu g Philippsona, żadnej wątpliw ości, że j e s t t o 'd o l i n a erozyjna, tem ba rdz iej, że obiedwie stro n y ge ologi­

cznie i tek tonicznie od po w iad ają sobie i nie znać ż a dn ych g o d n y c h u w a g i dyz- lokacyj. T a k j e d n o s ta jn ie głębokiej do­

lin y nie mogło s tw o rz y ć nic innego, t y l ­ ko erozya wody p ły nącej. Możebne, że dyzlo kacye w s k a z y w a ły tu ta j drog ę w o ­ dzie, sam j e d n a k zakrój doliny j e s t dzie­

łem erozyi, w yżłobieniem przez prądy.

Istotnie, prąd y , zgodnie ze zd a n ie m P h i ­ lippsona, m ogły b yły ro zszerzy ć kory to Bosforu lub j e pogłębić; jed n a k o w o ż prze d pow staniem z a k ro ju p rąd, k t ó r y wykopał Bosfor, m usiał p rze p ły w a ć przez p o w ie rz c h n ię p ły ty dew ońskiej. Jeżeli w y o b ra z im y sobie tę pow ierzchn ię p r z y ­ k r y t ą morzem, to ro z ta cz a łab y się nad n ią szerok a m as a wodna, w k tó re j żadne silne p r ą d y nie m ogą powstać, p rąd y te m ogłyby całą pow ierzchnię obniżyć, j e ­ d n a k nie m ogłyb y w yk op ać t a k wązkiej doliny, j a k ą j e s t d zisiejszy Bosfor. P h i ­ lippson m niem a, że wody, k tó re wyżło­

b iły dolinę, m u sia ły m ieć c h a r a k te r rze­

czki, będącej dopły w em m orza M arm ara do b a senu północnego, i p oró w n y w a j e z dzisiejszą Newą. Rzeka m usiała p ły ­ nąć początkow o n a pow ierzchn i płyty i stopniowo dopiero z pow odu odjem n y c h przesunięć lądow ych (podnoszenie się lą ­ du) zapaść się w dół. N astępnie, w s k u te k d o d a tn ic h p rzesunięć (obniżanie się lądu) dolina rzeczna zo stała z a topiona pod m o­

rzem , tak, że i dno jej leżało na 50—60 m pod poziomem m orskim , i, takim , sposo­

bem dolina rzeczna s ta ła się cieśniną,

przyczem doliny boczne rów nież zostały

zatopione. J a k o s k u te k tak ie g o z a to p ie ­

n ia pow stał Złoty Róg, z a to k a B u ju k d e ­

re. P rz y ich k o ń c a ch u tw o rz y ły się s z e ­

rokie doliny, które przechodzą n a s tę p n ie

w wązkie w ą w ozy erozyjne. W ta k ie j

dolinie leżą przy k o ń c u Złotego Rogu

Słodkie wody E u ro p y (miejsce wycieczek

r odzin ture c kic h). W ogólności P h ilip ­

pso n dochodzi do wniosku, że Bosfor

JM« 18 W SZ E C H SW IA T 277

i je g o doliny boczne j e s t to u tw o rzo n y n a lądzie i z a p ad n ię ty pod morze s y ste m dolinowy, nie żaden u tw ó r tek to n iczn y, ani nie p o w s ta ły przez prądy.

W ody D a rd a n eló w m ają podw ójny prąd:

gó rn y i dolny. Podw ójn ość prądu, t ł u ­ m aczona przez różnicę ciężaru w ła ś c iw e ­ go wód, b a d a n a była w roku 1882 przez M akarow a i z pom iarów je g o okazało się, że poziom m orza M a rm a ra j e s t o dw a d e c y m e tr y wyższy od poziomu morza E gejskiego . W o d y P r o p o n ty d y w g ó r ­ n ych w a r s tw a c h m ają ciężar w łaściw y 1,018, w dolnych 1,029; wody morza E g e j ­ skiego m a ją 1,080, poniew aż o statnie są cięższe, b ieg n ą więc przez D a rd a n e le ku m orzu M arm ara, w y tw a rz ają c p rąd dolny i podno szą poziom w cieśninie więcej niż w morzu, w y w o łu ją c tem samem prąd prze c iw n y po w ierzchniow y. Hellespont ma całk iem inny c h a r a k te r od Bosforu.

Obadwa b rze g i s k ła d a ją się z tro ch ę n a ­ chylony ch m argli trzeciorzędow ych, n a ­ leżących do górnego miocenu. P od temi w ap ie n ia m i leżą pok ład y słodkowodne, k tó r e o d p o w iad ają dolnem u poziomowi sa rm a ck ie m u , a n a d tem leżą pokłady w ielkiego m orza S a rm a c k ie g o z je g o c h a r a k te r y s ty c z n ie u b o g ą fauną, s ię g a ją ­ cego przy Hellesponcie swej południowo- zachodniej g ran icy . W te w a rs tw y , k t ó ­ re za jm u ją cały k raj C hersonezu tra c k ie ­ go i p rzeciw ległą część Azyi Mniejszej, w ciął się Hellespont, k tó ry ta k samo j a k i Bosfor, m a c h a r a k te r doliny erozyjnej o k r ó tk im biegu. Pon iew aż w a r s tw y le­

żą przew ażn ie poziomo, różnorodność brzegów d a rd a n e ls k ic h znacznie u s tę p u je m alow niczości brzegów Bosforu. W n ie ­ k tó ry c h m iejscach z n a jd u je m y młode c zw artorzęd ow e pokłady m orskie z dziś jeszcze w Hellesponcie żyjącem i Conchy- liam i do 13 m n a d poziom morza; dowo­

dzi to w yższego poziomu m o rza po po ­ w s ta n iu cieśniny. Pom im o, że Hellespont j e s t daleko szerszy od Bosforu (24,4 — 74,2 km) je d n a k , w e d łu g poglądu Philipp- sona, j e s t też zatopioną doliną rzeczną, tylko szerzej erozyow aną. Obiedwie c ie ­ śnin y są więc zatopionem i dolinam i ero- zyjnem i, pocho d zącem i od je d n e j rze k i co zostaje po tw ierd zon e przez zgodę w po­

łożeniu, głębokości i w ysokości ścian do­

liny. W jak im k ie r u n k u p ły n ęła ta rz e ­ ka, czy z północo-wschodu n a południo- zachód, czy odwrotnie, tru d n o j e s t roz­

strz y g n ą ć, p raw do po do bn iejszy j e d n a k j e s t k ie r u n e k p ó łn o c n o - z a c h o d n i. T ak samo pytanie, czy morze M arm ara is tn ia ­ ło ju ż w ty m czasie i czy p rze p ły w a ła przez nie rzek a — nie może doprowadzić nas do żadnych pew nych rezultatów . Morze M arm a ra j e s t to młody, głęboki wyłom tektoniczny, któ re g o tw orzenie się, j a k dowodzą częste trz ę sie n ia ziemi, jeszcze nie j e s t zakończone. N ajwcze­

śniejszym więc te rm in e m erozyi Bosforu i D a rd a n eló w j e s t górn y pliocen, okres, w k tó ry m ląd s ta ły istn iał m iędzy b a s e ­ nam i m orskiem i dalej, znikły tylko j e ­ ziora słone z pow odu znacznego podno­

szenia się ląd u i w tę podnoszącą się po­

w ierzchnię lądową w dolinach Bosforu i Hellespontu w ciął się wielki prąd wodny.

W n ioski P hilip p so n a zgadzają się z wnio skam i Sokołowa, k t ó r y tw ierdzi, że lim a ­ ny południowo - rossyjsk ie p ow stały nie wcześniej, j a k w g ó rn y m pliocenie. Dzi­

siejsze s to s u n k i ustaliły się dopiero w dy- luwium, g d y dno m orza M arm ara z a p a ­ dło się i Aegeis zo stała z atopiona pod po ­ ziomem wód, tak, że s z cz y ty jej tylko ja k o w y s p y s te rc z ą dziś na m orzu M ar­

mara. Razem z te m i w yłom am i zatopiła się w ię k sza część rze k i i tylko półwyspy Bosforu i H ellespontu pozostały m ostam i k o m u n ik a c y jn e m i ziemi trackiej i mniej - szo-azyatyckiej. Masy lądowe opuściły się ta k głęboko, że obiedwie doliny r z e ­ ki Bosforu zostały zatopione przez mo­

rze, tw o rzą c w te n sposób połączenie między m orzem C zarnem a Śródziemnem;

z tego też powodu ujścia rzek południo- w o-rossyjskich zo stały przetw orzone w li­

many. P otem dopiero w s k u t e k p r z e s u ­ nięć odjem n y c h ląd podniósł się przy Hellesponcie o 13 m, zjawisko, k tóre d a ­ j e Się zauw ażyć dzisiaj na dalekiej prze­

strzeni.

W o sta tn ic h ła ta c h A nd riussow w y r a ­

ził przypuszczenie, że s ta r y basen pon-

ty js k i aż do k oń ca pokładów sa rm a ck ie ­

go, a n a w e t m ęotyjsk iego p ię tra co n a j.

278 W SZEC H SW IA T JNIŚ 18

mniej pośrednio zn a jd o w ał się w łączno­

ści z oceanem i dopiero w k o ń c u tego czasu został izolow any. A n d riu ss o w w nio ­ skuje z okoliczności, że n ie k tó r e muszle kaspijskie, j a k D r e is s e n ia rostriform is, znalezione z o s ta ły n a dnie Bosforu, iż w koń c u pliocenu Bosfor p r z y k r y w a ły w ody m orza C zarnego i że niem ożliw em j e s t , w b rew m n ie m a n iu i n n y c h uczo­

nych, j a k Philippsona, K ru m m ela, ażeby p r ą d y by ły w s ta n ie przypędzić Con- c h yliae do Bosforu. I s tn ie ją m ianow icie t y lk o d w a m iejsca, po siad ające muszle k a s p ijs k ie i c zw artorzędo w e p o k ład y p r z y jeziorze C zo k ra k n a półw yspie Ker- czeńskim i g órno -p lio ceń sk ie p r z y p r z y ­ lą d k u po łudniow ym Czaud tegoż p ó łw y ­ spu. P o s iad a ją one g a tu n k i kasp ijskie:

D re isse n ia p o ly m orp h a , C a rd iu m cras- sum i inne. C zok rak leży nie w p r o s t n a d m orzem A z o w sk iem , lecz j e s t to jezioro, oddalone od b rz e g u o k ilk a kilom etró w , p raw do p o d o bnie tworzyło ono k ie d y ś z a ­ tokę m orską. A c zkolw iek m ożebne j e s t , że ląd o w a ły t u ta j o k r ę t y grec kie, to j e ­ d n a k niepodobna, aż eb y m ogły, j a k p r z y ­ puszcza Philippson, z a b ierać m u sz le ja k o b a la st, p o n ie w a ż te z n a jd u j ą się ty lko n a bard zo k r ó tk ie j p r z e s trz e n i k ilk u stóp n a d poziomem morza. Jezioro leży m ię ­ dzy ła ń c u c h a m i w a p ie n n em i, od zach od u otoczone j e s t p ły ta m i śródziem nom or- skiem i, k tó re c ią g n ą się od w sch o d n iej części półw yspu K e rczeń sk ieg o , aż do p r z y lą d k u C hron ea, z pokładów zaś s a r ­ m ackich p o z o sta je ty lk o niew ielki k a ­ w a łe k ja k o p ółw ysep Zink.

P om iędzy sk o m p lik o w a n e m i południo- wem i i w y m y te m i p ó łnocnem i p ł y ta m i s a rm a ck ie m i p ó łw y sp u leży dość r e g u l a r ­ n a z dw u s tr o n z a m k n i ę t a dolina anty- klinalna, sk ła d a ją c a się z p ły t ś ró d z ie m ­ n om orsk ich . Z zach o du o ta c z a ją j ą słone, ciem nobronzow e p okład y, n a w schodzie g ra n ic y z id ą c y m od p r z y l ą d k a Zink ł a ń ­ c u c h em w a p ie n n y m , o tac z a ją c y m jezioro i p o s ia d a ją c y m wiele sk am ien iało ści, j a k P e c te n gloria solis, Modiola tu ro n ic a, Tro- c hus ts c h o k r a k e n s i s i inne. P o c z y n a ją c od w ązk ieg o w ału je z io ra C zokrak, p o ­ w stałeg o ze s k u p ie n ia d zisiejszych m u ­ szli m orza A zow skiego, m iędzy k tó re m i

n a jp o s p o lits z a j e s t C a rd iu m edule, cią­

g n ą się na w scho dnim b rzeg u p ły ty s k a ­ liste, p rz y k ry w a ją c e p o k ład y potrzecio- rzędow e. Są to pionowo położone żółte p iask i k w arco w e, pom ieszane z piask iem m uszlow ym , bezpośrednio przech od zący m w p ły ty m uszlowe z b o g a tą fau n ą m or­

ską. Na ty c h p iask a c h i m u sz la ch leżą m argle i k o n g lo m e r a t w ap ie n n y , posia­

d a ją c y skam ieniałości n a jb a rd zie j właśnie zbliżone do bosforskich, C a rd iu m cras- sum, V ivipara a c h a tin a i inne. D ru g iem m iejscem w y stę p o w a n ia m uszel k a s p ij­

s kich j e s t p rzylą dek Czaud, sta n o w ią c y g ran ic ę w sch od nią w ielkiej z a to ki Teodo- z yjskiej, k tó re j b rz e g ciągnie się w for­

mie r e g u la rn e g o półkola. P r z y lą d e k t w o ­ r z y r ó w n y płaski step, ra p to w n ie s p a d a ­ j ą c y ku m orzu, a t a r a s a m i sp u szc z a ją c y się k u północy. Pionowe p ły ty czan- d o w s k ie le ż ą n a słabo n a północo-zachód pochylonej ciem no-bronzow ej i ciem no­

szarej glinie, bogatej w gips i w muszle M eletta. Z g a tu n k ó w k a s p ijs k ic h p o s ia ­ dają D r e is s e n ia polym orpha, C ard ium cra ssu m , D reissenia Tsch audae. P o n ie ­ waż Conchyliae z n a jd u ją się ta m tylko j a k o odbicia, całk o w ite s p o ty k a ją się za­

led w ie w bardzo nieznacznej w ysoko le­

żącej w a rstw ie , to i tu ta j przypuszczenie P h ilip p s o n a o balaście o k r ę to w y m j e s t c a łk iem n iew łaściw e. P o z a te m s zczątki f au n y kaspijskiej n a dnie Bosforu i m o­

rza M a rm a ra są całkiem inaczej z e s t a ­ wione, gdyż w Bosforze znaleziono tylk o D r e is s e n ia rostriform is, k t ó r a w p rz y ­ toczonych m iejscach wcale o d k r y ta nie została, odnaleziono j ą ty lko w głębi m o ­ rza Czarnego. Słowem, ani p rzez b alast, ani przez prąd (ponieważ dolny p r ą d pły­

nie od m orza M arm a ra do m orza C zar­

nego) m uszle nie m o g ły b y b y ć p rz y n ie ­ sione.

P rz e d otw arciem k o m u n ik a c y i P o n t u s ' p rz e d s ta w ia ł b asen z a m kn ięty, poziom je g o mógł więc w chwili połączenia sta ć wyżej lub niżej od poziomu m orza Ś ró d ­ ziem nego. Ogólnie p a n u ją c y j e s t pogląd, p rz y p is u ją c y w yższy s ta n Pontusow i, po­

g ląd p r z y j ę ty przez Buffona i wielu d a ­ w n y c h autorów ; w o sta tn ic h l a t a c h roz­

szerzyło się ta k ż e z a p a try w a n ie prze c i­

;NŚ 18 W SZEC H SW IA T 279

w ne, pochodzące od Sokołowa i przypi­

su ją c e basenow i e u k s y ń sk ie m u poziom niższy. W rozpraw ie swej: „O p o w s ta ­ niu lim an ó w p o łu d n io w o -ro s sy js k ic h “ So- kołow powiada, że w końcu czasu plio- c e ń skiego morze, k tó re rozciągało się do 48° szer. pół., cofnęło się ze stepó w Ros- syi południow ej i dosięgło swego m in i­

malnego obwodu. P o w ie rzc hn ia wód j e ­ go leżała n a 40 — 50 m. pod dzisiejszym poziom em m o rz a Czarnego, i, stosow nie do tej wysokości, rz e k i w y k o p a ły swoje k o ry ta. Kiedy potem , po p ołączeniu z mo­

rzem Ś ró d z ie m n em , pow ierzchnia wody się podniosła, morze w darło się w doli­

ny rzeczne w postaci głęboko s ię g a ją ­ cych w ląd wązkich zatok — limanów.

Chociaż p o g ląd ten Sokołowa tłum aczy n a m dosta te cz n ie pow stanie lim anów , to j e d n a k m a w sobie dużo niepraw d op o ­

dobieństw a. W iadom o pow szechnie, że po w ierzch n ia morza K a spijskiego n a po­

c z ą tk u czasu dyluw ialneg o m iata poziom koło 100 m w y ż sz y od dzisiejszego, i że morze K a sp ijs k ie przez cieśninę Manyc- k ą łączyło się z morzem C zarn em , co zgadza, się też z zoogeograficznemi sto ­ s u n k a m i ty c h dw u mórz. Robiąc to p r z y ­ puszczenie, sądzić należy, że morze C z a r­

ne stało tak ż e wyżej, n a tej samej m ia ­ now icie wysokości, na której ówczesne morzo K aspijskie. Zachodziło więc albo w z glę dn e z ap ad anie się pew nych okolic k r a j u e u k s y ń sk ie g o , albo podnoszenie się całej de pre sy i k a sp ijs k ie j. A ndrius- sow ośw iadcza się za pierw s z ą możliwo­

ścią, i za dowód p rze d s taw ia b r a k d o d a t­

nich p rze su n ięć n a d b rz e ż n y c h n a n ie k tó ­ r y c h brze g a c h m orza Czarnego. B ra k u je ich zupełnie n a p o łudn io w y m brzeg u K ryniu, n a b rzeg u k a u k a s k im koło Ge- łen d g ik , p rzy ujściu Belbeku, g d y t y m ­ czasem zn a n e są w w ielu m iejscach na północy, j a k słone jezioro Sak sk o je pod E u p a to ry ą , z a to k a B a ła k ła w ska i Sebas- topolska. Za główny dowód p o d no sze­

nia się p o w ierzchni morza Sokołow p rz y j­

m uje b r a k dyzlokacyi n a północnym b rze g u m orza Czarnego podczas neoge- nu, aczkolwiek sam z w ra ca potem u w a ­ gę na n ie k tó re dyzlokacye w obrębie ujścia, D n ie s tru . Istn ieje je d n a k cały

szereg dowodów, k tó re nas uczą, że w ca­

łym obrębie m iędzy ujściem D u n a ju a w schodnim brzegiem morza Azowskiego zachodziły powolne dyzlokacye o w iel­

kiej am plitudzie. S to su n k i h y p s o m e try - czne dolnej g ra n ic y pokładów pontyj- skich p r z e k o n y w a ją nas, że położenie dolnej powierzchni t y c h pokładów nie j e s t pierw otne, lecz przekształcone, i że w wielu m iejscach leży głębiej aniżeli w czasie pokładów p o n ty js k ic h . S o ko ­ łow dowiódł, że s e d y m e n ty ponty jskie n a północnej k raw ęd zi ich r o z p rz e strz e ­ nienia leżą n a wysokości 120— 160 m, g d y na brzegu morza Czarnego w y s tę p u ją na w ysokościach bardzo nieznacznych, czę­

sto przy sa m y m poziomie morza. F a u n a pokładów p o n ty js k ic h w pobliżu je j g r a ­ nicy północnej i na północnym brzegu morza Czarnego j e s t praw ie je d n a i ta sam a, co b y łob y niem ożebnem , g d y b y dzisiejsze poch ylenie w a r s tw było p i e r ­ wotne. W m orzu K aspijskiem , uważa- n em za analogon m orza P o n ty jsk ie g o — fau na brzegow a różni się bardzo od fa­

u n y w głębokościach 100 — 160 m etrów . Jeszcze znaczniejsze są różnice w ysoko­

ści, w k tó r y c h s p o ty k a m y w a r s tw y pon­

ty jsk ie n a półwyspie Kercz, dochodzą one do 120 m etrów . W części z a ch o d ­ niej ję z y c z k a A r a b a t p o k ład y po n ty jsk ie leżą n a d sa m y m poziomem morza, na p o łu dniow ym zaś brzeg u S iv a tsc h u z n a j­

du ją się głęboko pod poziomem morza do 221 m. Te okoliczności dowodzą, że ląd n a północ od m orza Czarnego po ułożeniu w a r s tw p o n ty js k ic h i młodszych plioceńskich podlegał silnym deforma- cyom s korup y ziem skiej, trw a ją c y m aż do epoki czw artorzędow ej. C z w arto rz ę ­ dowe zaś p o kład y muszlowe w skazują, że fałdowanie na ty m półwyspie, k tó re zaczęło się w końcu epoki sarm ack iej i m ax im u m swego dosięgło w epoce me- otyjskiej, w skazyw ało p o ru sz e n ia jeszcze i później i tr w a praw dopodobnie do obec­

nego czasu.

Morze E u k s y ń s k ie miało więc, w edług A ndriussow a, prze d połączeniem ze Ś r ó d ­ ziemnem, poziom wód w yższy od dzisiej­

szego i od chwili połączenia ty c h dwu

basenów rozpoczęło się nietylko opadanie

280 W SZEC H SW IA T ^{JSIe 18}

poziomu m orza E u k s y ń s k ie g o , lecz tak ż e i n ie je d n o s ta jn e z a p a d a n ie się całego o b ręb u p o n ty js k ie g o . O dpływ m orza C z a r­

nego do Ś ród ziem n ego nie był w stan ie jed n a k o w o ż p r z e n ie ś ć D r e is s e n ia ro stri- formis do m o rz a M arm ara, g d y ż mógł z a bierać ze sob ą j e d y n i e m ieszkań có w bardzo n ie z n a c z n y c h głębokości. W y n i­

k a więc s tą d , że morze C zarn e w czasie g d y p rz e d s ta w ia ło w ielkie jezio ro słona- we i było oddzielone od m orza Ś r ó d ­ ziem nego, z najdow ało się w z w ią zk u z P r o p o n ty d ą , tw orzącą d ru g ie m niejsze jezioro. O b ad w a je z io ra łączyły się za- pom ocą Bosforu, czego dowodzą Conchy- liae o ty p ie k a s p ijs k im n a j e g o dnie.

Jeżeli więc Bosfor był k a n a łe m k o m u n i­

k a c y jn y m m iędzy je z io re m E u k s y ń s k ie m a P ro p o n ty d ą , to p o w s ta n ie je g o nie p rz y p a d a z c h w ilą w ta r g n i ę c i a wód m o­

rza Ś ró dz ie m n ego do P o n tu , co należy ju ż do epoki czw artorzędow ej, lecz ło­

ż ysko rzeki u tw o r z y ć się m u siało ju ż znacznie da w nie j na dro dze erozyjnej.

O b se rw u jąc Bosfor od m o rza C zarn eg o do m orza M a rm a ra , z a u w a ż y m y , że pół­

no c n a część B o sfo ru od m orza do Bu- ju k d e r e m a n a jb a rd z ie j c h a r a k t e r doliny erozy jn ej. Ta okoliczność doprow adziła n ie k tó r y c h a u to r ó w do myśli, że Bosfor nie j e s t u tw o r e m je d n o lity m , że głów na część je g o te k to n ic z n ie b y ła u tw o rzo n a ju ż daw niej i n a p e łn io n a w o d am i P o n tu , g d y D a r d a u e le p o z o s ta w a ły jeszcze z a m k n ię te . P oza Bosforem m ogły, j a k tw ie rd z i Kobelt, istn ieć inne połączenia m orza C zarnego z P ro p o n ty d ą , np. przez zapadnięcie S a k a r y a i dolinę T s c h a k ry k - Su, p ro w a d z ąc ą do jez io ra S a b a n d sch a , leżącego ty lk o o 17 m etró w n a d poziomem m orza i oddzielonego od m orza M a rm a ­ r a działem w o d n y m o 40 m e t r a c h w y ­ sokości. D ru g ie podobne m iejsce, w k t ó ­ r em m o żnab y przypuszczać istn ie n ie p o ­ łączenia, leży w okolicy je z io ra Derkos.

Morze M a rm a ra łączyć się więc mogło zapomocą k i lk u cieśnin z m orzem Czar- nem daw no przed p ow staniem p o łączenia z w odam i m o rza Śródziem nego, w ła ści­

w y zaś B osfor został dopiero, w e d łu g K obelta, o t w a r t y p rzez trzecio rzęd o w y w y b u c h w u lk a n ic z n y pod S a b a d y a . W y ­

s tę p o w an ie jed n a k o w o ż w a rs tw Czauda pod Gallipoli n a północnym k oń c u cie­

ś n in y D a rd a n elsk ie j dowodzi większego praw d o p o d o b ie ń stw a teo ry i A nd riu ssow a, tw ierdzącej, że k a n a ły Bosfor i H elles­

p o n t j u ż w czasie epoki plioceńskiej zo­

s ta ły w y k o p a n e , i że z ja w is k a zapadania, k tó re z a m ien iły te doliny rzeczne w cie ­ ś n in y m orskie, rozpoczęły się n a p o c z ąt­

k u pliocenu i t rw a ły dalej w czasie epo­

k i czw artorzędow ej. W y n io sło ść p oło­

żenia w a r s tw czaud zkich i m uszli plei- s to c e ń s k ic h s p ra w ia i tu pew ne tru d n o ­ ści; możliwa, że zachodziły dyzlokacye, z ja w isk a fałdow ania, podobnie j a k na półwyspie K erczeńskim , gdzie w a r s tw y c zw artorzędow e i czau do w skie z n a jd u ją się w id e n ty c z n y c h s to s u n k a c h położe­

nia.

Profe sor M uszketow uw aża morze C z a r ­ n e pliocenu za izolow any mało słony ba­

sen, u tw o rz o n y z d aw n e g o m orza S a r ­ mackiego. Poziom je g o leżał niżej od dzi­

s iejszego poziomu m orza C zarnego i p o d ­ niósł się dopiero w epoce lodowej, k ied y lody sięg ały północnego b rze g u wód P o n ­ tu. W ty m s a m y m czasie morze C z a r­

n e zapomocą Azow skiego łączy się z Ka- spijskiem , w k oń c u zaś epoki lodowej K a sp ijsk ie znów się izoluje. W czasach p o trz e cio rzę d o w y ch morze Ś ródziem ne łączy się z M arm arą. To tłu m aczen ie p rzy p isu je j e d n a k Bosforowi z a n ad to m ło­

de pochodzenie; w e d łu g niego m u sie lib y ­ ś m y znajdow ać pokład y czw artorzędow e o c h a ra k te r z e k a sp ijsk im w koło morza Czarnego, co nie zgadza się z d otychcza- sow em i spostrzeżeniam i.

Ze w s z y s tk ic h opisanych poglądów n a jp r o s ts z y m i n a jp r a w d o p o d o b n ie j­

szym w y d a je się pogląd A n d riu sso w a, i to t e m bardziej, im więcej z n a jd u je m y do­

wodów, że w okolicach D a rd a n e ló w w y ­ s tę p u j ą pew ne kam ienie, posiadające Dreisseniae. T y m sposobem s ta je się możliw em istn ie n ie basenu m orskieg o podczas m łodszego trz e c io rz ę d u w okoli­

cach H ellespontu. Dziś jed n a k o w o ż jeszcze bardzo niew iele m a m y m a te ry a łu , głó­

w nie z pow odu zupełnego b r a k u to w a ­

r z y s tw geologicznych i szczegółowych

m ap Turcyi, tak, że w o b ja ś n ie n iu p o łą ­

M 18 W S Z E C H S W I A T 281

czenia m iędzy d w om a basenam i, n a p o ty ­ k a m y jeszcze na liczne tru dno ści.

Jerzy Kaulbersz.

E D W A R D V A N B E N E D E N .

(W rocznicę śm ierci).

Rok w łaśnie u p ły n ął od chwili, k ied y Belgia u tra c iła uczonego europejskiej sła ­ wy. E d w a r d v a n B eneden urodził się w Belgii w L o w an iu m (Louvain) 5 m a r ­ ca 1816 rok u. Ojeiec j e g o z a jm o w ał k a t e ­ drę zoologii w ta m te js z y m u n i w e r s y t e ­ cie. Początkow o k s z ta łc o n y w k i e r u n k u tec h n ic z n y m , młody B en eden pod w p ł y ­ wem b a d a ń ojca poczuł pociąg do n a u k p rzyrodniczych. Udał się do Niemiec, gdzie pracow ał pod k ie ru n k ie m w y b i t ­ n y c h ó w czesn ych em bryologów (Koelli- k e r i inni). W 21 ro k u życia uzysk ał ty tu ł d o k to ra n a u k przyrodniczych, zaś w p a rę l a t później (1872 r.) został powoła­

ny n a stan ow isko profesora zoologii, em- bryologii i an ato m ii porównawczej w u n i­

w e rsy te c ie L e odyjskim . M ianow any człon­

kiem Belgijskiej A k adem ii N a u k w 1870 r o k u odbył podróż n a u k o w ą do Brazylii, a celem jej było z b a d an ie rozm ieszcze­

nia g a tu n k ó w zw ierzęcych A m e ry k i po­

łudniow ej n a tle teo ry i D arw ina. Re­

zultatem tej podróży b y ły b o g a te p r z y ­ c z y n k i do fa u n is ty k i tego k raju.

Od p o czątkó w działalności naukow ej v. B e n e d e n zwrócił n a siebie u w ag ę za­

rów no dokład no ścią sw y c h b adań jak i c h a ra k te r e m ogólnym, j a k i potrafił im nadać. W r o k u 1880-ym u n iw e rs y te t B e r­

liński ofiarował m u k a t e d r ę —A kadem ia B e lg ijsk a trz y ra z y uwieńczyła go n a ­ grodą, w sz y stk ie niem al A kad em ie i S to ­ w a rz y sz e n ia zaliczyły go w poczet sw y c h członków. B ezinteresow n y , szczery b a ­ dacz um iał j a k o profesor pociągać i z a ­ palać s w y c h uczniów; śm ie rć je g o w y ­ wołała żal praw dziw y.

W k ró tk o ś c i p rzedstaw ię teraz g łó ­ wniejsze prace v a n B enedena, p o d k reśla ­ j ą c n a jw ażn iejsze r e z u l ta t y w św ietle

po stępów biologii.

P ra ce je g o można podzielić na dwie katego ry e: z dziedziny em bryologii i z dziedziny zoologii,anatomii porównawczej.

W n a js ta rs z e j swej rozprawie (69 r.)

„o skład zie i znaczeniu j a j k a “ *), odzna­

czonej przez A k adem ię nauk , Beneden dowodził jed n o k o m ó rk o w o śc i j a j k a , roz­

p raw a ta jednak, zarówno j a k i później­

sza „o rozwoju sk o ru p ia k ó w ", p rze d s ta ­ w iają znaczenie tylko historyczne. W roz­

praw ie „o rozwoju królika" (75 r.) 2) po­

raź p ierw szy z n a jd u jem y opis karyoki- nezy w k o m ó rk a c h zaro dko w ych ssaków oraz s k o n s ta to w a n ie dwu j ą d e r przed pierw szym podziałem w j a j k u zapłodnio- nem. 0 dwoistości płciowego ich pocho­

dzenia v.,B . nie wątpił. W rok później dopiero ukazała się ro zp ra w a 0. Hertwi- ga, s tw ie r d z a ją c a przenikanie p lem n ik a w j a j a jeżowca.

N a zjaw isko zapłodnienia v a n B eneden z a p a try w a ł się w początk ach swej d z ia ­ łalności ja k o na połączenie dw u kom ó­

rek , różniących się fizyologicznie odm ien­

ną biegunowością. Przez ich połącze­

nie p o w staje k o m órka obojętna, zdolna do dalszego rozwoju. W rozprawie „o r ó ­ żnicy morfologicznej w budowie j a jn ik a i j ą d e r “ 3) v. B. s ta r a ł się w yk a z a ć od­

ręb ne pochodzenie j a j k a z e n d o d e rm y i p lem nika z e k tod erm y. Idea ta znala­

zła licznych zwolenników , m iędzy in n y ­ mi Haeckla, późniejsze j e d n a k b a d a n ia w y k a z a ły , że ko m órk i płciowe (gonocy- ty) p o w s t a ją w yłącznie z endoderm y.

W inny, d o kładniejszy sposób w yrażoną tę hypotezę sp o ty k a m y w najznakom it- szem dziele B enedena „O rozw oju g li­

s ty 4) końskiej O w artości tej pracy i je j dokładności można przytoczyć zda­

nie K ostan eckiego i Siedleckiego, któ rzy

‘) „E tu d es su r la composifcion e t la signiH- cation de l‘o en f“. Mem. cour. do l‘Academ ie R . de B elg. 1869.

J) „S u r la m a tu r, e t la fecond. chez. Je lapin*.

Buli. de l‘A. R . de B elg. 1875.

8) „De la d istin c tio n o rig in e lle du te stic u le e t de l‘o v a ire “. B uli. de l ‘A cad. R . de Belg. 1874.

*) „S ur la fe c o n d atio n -m a tu ratio n e t la divi- sion cellulaire*. A rch. de Biol. T. IV , 1883.

„S ur la sp e rm a to g e n ese chftz 1‘A scaris m egal*.

Buli. de l‘Ac. R. 1886.

2$2 W SZEC H SW IA T JSIa, i 8

b a d a ją c o 10 lat później te n sam prze d ­ m iot z pom ocą w y d o s k o n a lo n y c h ś r o d ­ k ów tec h n icz n yc h, z podziw em potw ier­

d z a ją ważniejsze w nioski, w p ro w a d z a ją c ty lk o zm ian y d ru g o rz ę d n e . P o k ró tc e z a ­ znaczam n a jg łó w n ie jsz e r e z u lta ty . Do ro k u 83 nie było j a s n e g o pojęcia karyo- kinezy. F l e m m in g oraz in n i auto ro w ie opisali p od łu żn y podział chromozomów, lecz nie ud ało im się w y ś w ie tlić roli chrom ozom ów p o c ho d nych. S t r a s b u r g e r obserw o w ał ro zsu w an ie się ch ro m o z o ­ m ów p o ch o d n y c h oraz ich udział w u t w o ­ rz e n iu n ow y ch j ą d e r , lecz nie u z n a w a ł wcale podziału podłużnego. /S k u tk ie m małej liczby chrom ozom ów w k o m ó rk a c h A scaris Beneden m ógł niezbicie w y k a ­ zać po dłużny ich podział, oraz, że każdy z dw u c h rom ozom ów p ochod n ych u c z est­

niczy w r e k o n s t y tu o w a n iu inn eg o ją d r a , a z tego pow odu każde z d w u n o w y c h j ą d e r o trz y m u je ró w n ą jak o ś c io w o i ilo­

ściowo liczbę chrom ozom ów . Rów nie w a­

żne było s tw ie r d z e n ie r e d u k c y i c hrom a- t y n y podczas tw o rz e n ia się j a j k a i ple­

m n ik a w s k u t e k czego j ą d r a ty c h kom ó­

r e k z a w ie ra ją połow ę n o rm a ln ej liczby chrom ozomów. W s k u t e k te g o po połą­

czeniu liczba ich p o zo staje zw ykłą; V. Be­

ned en p rzy jm o w a ł in d y w id u a ln o ś ć c h r o ­ mozomów. P r z e z niego z o stała u w id ocz­

niona ciągłość m a t e r y a l n a po m ięd zy o r­

ganizm em m a c ie rz y s ty m a p ie r w s z ą k o ­ m ó rk ą e m b r y o n a ln ą oraz założone pod­

s ta w y pod p óźniejsze te o r y e d zied zicz­

ności W e ism an n a , H e r tw ig a i in. V, B e­

n e d e n p ie rw s z y zwrócił u w a g ę n a w ła ­ ściwości podziałów k a ry o k in e ty c z n y c h w okresie d ojrz e w a n ia : g r u p y czworacze oraz b ra k s ta d y u m j ą d r a spo czynkow ego.

Opierając się na in d y w id u a ln o ś c i c h ro ­ mozomów oraz o d k r y te j przez siebie r e ­ d u k c y i c h ro m a ty c z n e j i p e w n y c h c e chach figur k a r y o k in e ty c z n y c h w okresie doj­

rze w an ia , van B eneden p rzyjm o w ał je d n ó - płciowość ciałek k ie r u n k o w y c h (chrom a- t y n a m ęsk ie g o pochodzenia), oraz p lem ­ n ik ó w ( c h r o m a ty n a żeńska), przez ich połączenie z a te m n a s tę p u je utw orzen ie ko m ó rk i dw uplciow ej. Udało m u się w y ­ kazać również, że p ro to p la zm a p le m n ik a zanik a, nie b io rą c u d z ia łu w a k c ie , z a ­

płodnienia. Jeszcze w 76 r. w rozprawie 0 d w u u s tn ic a c h !) B e n e d e n stw ierdził p od­

czas dzielenia się kom órek z a rodkow ych istnienie o rg a n u kom órkowego, n a z w a ­ n ego przezeń ciałkiem biegunow em . W r.

83 opisał tę form acyę w sposób bardzo dokładny, j a k o w chodzącą w s k ła d sfery a tr a k c y j n e j. Z asług a ta m usi m u by ć p rzy z n a n a niepodzielnie. W sferze a t r a k ­ cyjnej widział on o rg an s ta ły ko m ó rk i 1 p rzy p is y w a ł jej m echanicznej roli po­

dział chromozomów, ich przem ieszczanie się oraz podział k o m ó r k i W 87 r. 2) udało m u się jedn o c z e śn ie z Boverim w y k r y ć podział sfery a tr a k c y jn e j oraz ciałek b ie ­ g u n o w y c h (późniejsze „centrosom e Bo- y e r i “). T a k ie są n a jw a żn ie jsz e r e z u lta ty b a d a ń nad glistą końską, p om ijam tu inne ciekawe, j a k np to, że te o ry a bud ow y siatko w atej i kurczliw ości pro top lazm y z n a jd u je się t u znakomicie rozw inięta.

Badania n a d rozw ojem ssaków (króli­

ka, nietoperza) 3) n ależy uw ażać ja k o odnowienie tej gałęzi em bryologii, z a ­ niedbanej od czasu Bischoffa. Opisuje w n ich zarów no pierwsze sta d y a , formo­

w anie się.listkó w zarodkow ych, j a k i n a ­ stępne: rozwój e m b ry o n a ln y , szczególniej form owanie się „dodatków " e m b r y o n a (amnios, placenta. itd.). W iele z ty c h b a ­ d a ń przeszło do rozpow szechnionych p o d­

rę c z n ik ó w e m b ryologii i anatom ii (Ge- g e n b a u e r, H e r tw ig i in.).

W s tu d y a c h „nad rozw ojem 4) o słonic“

w znacznej części w y k o n a n y c h wspólnie z u czniem Ch. Julin e m , B eneden w y k a ­ zał isto tn e pochodzenie ich: tk a n k i me- z e n c h y m a ty c z n e j z k o m órek m ezoderm y.

W dziedzinie zoologii imię v . Benede- na. zw iązane j e s t głów nie z 3-ma z a g a d ­

nieniam i: :

W r. 76 badając D ic y e m id y („ d w u u s tn i- ce“), p a s o rz y ty n e re k głowonogów v. B.

1) „R echerclies su r leś D icy em id es". Buli.

d e l ‘A cad. R o y a le de B e lg ią d e 1877.

2) ,,N ouvełles recherc-hes surlp, fo co n d a tio n “.

B uli. de l ‘Acad. R. de B elg. 1887.

3.) „S ur la fo rm a tio n de fe u ille ts em bryo- n aire s chez le la p in “. A rchives de B iologie — 1880 oraz późniejsze. ‘

ł) „R ech erch es siir- la w o rp h o lo g ie des T u-

n ic ie rs“. A r h.ves de B iologie 188.

No 18 W SZECHŚW IAT' ‘283

poznał, że są to organ izm y złożone z dwu rodzajów kom órek, które utożsam ił z list­

kiem z e w n ę trz n y m i w e w n ę trz n y m t k a n ­ kowców. O p ierając się n a tem oraz na ich rozwoju, Beneden zaproponow ał u tw o ­ rzenie nowej g ro m ady Mezozoów lub D w uw arstw o w có w ,pom iędzy k tó re m i m ia­

ły się z n a jd o w ać o rg an iz m y hypo tety cz- ne, stan ow iące przejście pomiędzy p i e r ­ w o tn iak a m i a tkan ko w cam i. P ra ce te w y w a rły duży wpływ na losy s y s te m a ­ ty k i i pociąg n ęły za sobą cały szereg d ok ład n ie jsz y c h badań (Giard, Julin).

B a d a n ia nad osłonicami były d alszym ciągiem p am ię tn y c h p rac K ow alew skie­

go i m iały n a celu w ykazanie podobień­

s tw a bud ow y osłonie z ogólnym ty p em struno w có w .

P o z o sta ją jeszcze s tu d y a x) n a d pocho­

dzeniem stru n o w có w . V. Beneden p r z y j­

mował h ypotezę A. Sedgw ick a co do po­

chodzenia ich z g r u p y jam ochłonów i roz­

w inął j ą w bad aniach n a d „ C e r ia n th u s “, ro zc iąg n ą w szy j ą zarówno na pierścieni­

ce j a k i n a strunow ców . Opisana d o ­ kład nie przez niego la r w a „ c e r ia n t h u la “ p r z e d s ta w ia sta d y u m o n to g en e ty cz n e Ce- ria n th id e s , k tó re praw dopodobnie służyło za p u n k t w y jśc ia dla rozw oju wyższych tkankow ców . Hypotezę tę opracowuje w d alszym ciągu uczeń B enedena, A. La- rneere. W y d a je się ona n a jp ra w d o p o d o ­ bniejszą z obecnie istniejących.

Ś m ierć przeszkodziła B enedenow i w ukończeniu pracy. Uporządkow anie po­

z o stały ch d o k u m e n tó w zostało pow ierzo­

ne uczniom je g o Nolfowi, B rachetow i oraz Selys-Longcham psow i. J e s t nadzieja, że się u d a w y c ią g n ą ć ważne rez u lta ty .

Zam ilczałem o in n y ch pracach, np. „nad rozwojem h u rm aczkó w ", badanie fauny Belgijskiej oraz wiele innych.

Po m ija ją c te o ry e —zawsze zmienne, po v a n Benedenie pozostał b o gaty m a te ry a ł faktyczny , na k tó ry m oparła się embryo- logia i cytologia.

„S u r le d ev e lo p p e m en t des A rach n actis".

A reh. de Biol. 1891.

W sp om nien ie o ty m cenionym p rofe­

sorze i niestru d z o n y m bad a cz u p o z o sta ­ nie nazaw sze w pamięci uczniów.

t T. Yieiceger.

W Y S T A W A P R Z Y R O D N I C Z A P R A C U C Z N I Ó W G I M N A Z Y U M Ó S M E G O

W E L W O W I E .

P ra g n ę podać, choć spóźnionych może, kilka wiadomości o w y sta w ie przy ro d n i­

czej urządzonej przez uczniów gim na- zyum, w lctórem pracuję, w tej myśli, że może one p rzy dad zą się łub n a w e t będ ą z a ch ę tą w pracy n a tem polu. Prze- d e w sz y stk ie m j e d n a k m uszę prze d staw ić tło. Zakład nasz j e s t gim n azy um fllolo- gicznem, z obowiązkową n a u k ą greki i łaciny, n a u k ę historyi natu ra ln e j koń­

czy się w kl. VI. Zakład, najm łodszy z lwowskich, liczy ledw ie k ilk a la t i s t ­ nienia, z n a jd u je się dotąd w s ta d y u m tworzenia, ma znaczne b rak i w zbiorach, a mieści się w w y n a ję ty m b u d y n k u pozostaw iającym wiele do życzenia. Od chwili p o w s ta n ia istn ieje w niem Kółko przyrodnicze, a od dw u la t lab o ra tory u m , w k tó ry c h c h ę tn i uczniowie uzupełn iają sw e wiadomości n auk ow e ta k pod w zglę­

dem teo re ty c z n y m , j a k i prak ty c zn y m . Czynny udział biorą uczniowie klas w y ż ­ szych od 5 do 8. Ćwiczenia p rak ty c zn e o d b y w ają się raz w ty g o d n iu w godzi­

na c h popołudniowych, n a zeb ra n ia c h Kół­

k a członkowie w yg ła sza ją odczyty i s p ra ­ wozdania, nad k tó re m i prawie zawsze z aw iązuje się dy skusy a.

Otóż m yśl u rzą d z e n ia w y s ta w y p rzy ­ rodniczej p o w sta ła w Kółku w r. 1909 z okazyi ju b ile u s z u L a m a r c k a i D a r w i­

na, a je j celem było uczczenie wielkiej rocznicy naukow ej p r a c ą n a u k o w ą choć­

by małą, p rzedstaw ien ie s z ere g u zjaw isk i faktów p rzyrodniczych szerszem u ogó­

łowi i spop ularyzow an ie tą drogą p e ­

w nych idei, wreszcie poruszenie um ysłów

wyw ołanie k ry ty k i, a przez nią p opraw y

m etod pracy.

2 8 4 W SZEC H SW IA T ^{JM« 18}

Ułożono d o k ła d n y plan, rozdzielono w y s ta w ę n a działy, zestaw io no w nich n a jw a żn ie jsz e p rze d m io ty i w e d łu g nich podzielono p racę m ię d z y członków k o m i­

tetu. Na czele s ta n ą ł k ie r o w n ik w y s t a ­ wy, z dw om a pom ocnikam i. Robota t r w a ­ ła i | roku, w p ierw s z y m o k resie, latem 1909 roku, b y ły to próby, u s ta la n ie za­

k resó w i „liczenie s il “. Zm ieniali się n ie ­ co prac o w n ic y , plan się kry stalizo w ał.

Do p r a c y w zięto uczniów c h ę tn y c h z ró żn ych klas. W yznaczono im tem a ty , a po u k o ń c z en iu roboty, o ile p r a c o w n ik b y ł c h ę tn y d o s ta w a ł nową. J a k k o lw ie k nic n a rzu can o s p e c y a ln y c h działów, w ię ­ kszość trz y m a ła się w y b r a n y c h te m a tó w z działów u m iło w a n y c h . S tą d pewne upośledzenie n ie k tó r y c h gałęzi n a u k p r z y ­ ro dniczy ch n a w y s ta w ie , np. b o tan ik i, k tó ra w za k ła d z ie n a s z y m liczy niew ielu zwolenników. Zbiory robiono n a w y ­ cieczkach planow o u r z ą d z a n y c h , w n a j ­ bliższą okolicę Lw ow a w o d s tę p a c h mniej więcej d w u t y g o d n io w y c h i d a lsz y c h na Podole, do G ró dk a na s ta w , n a Litw ę, n a d B ałtyk . W y ją tk o w o u z y s k a n o pewne okazy p rzy g o d n ie w p odróżach, a k ilk a n a w e t za p o ś re d n ic tw e m osób trzecich (g ąb k a ja p o ń s k a , p arę form z m órz po łudniow ych). Z e b ra n y m a t e r y a ł so rto ­ wano, p o rządk ow ano i oznaczano w la- b o ra to ry u m ’), to też służył on do spo­

rząd zan ia p r e p a r a tó w an a to m ic z n y c h , m i­

k ro sk o p o w y c h Modele i p r z y rz ą d y r o ­ biono też w dom u i w g im n a z y a ln y m w a rszta c ie , t a m też z b udo w a n o t e r r a r y a , ja k o te ż p rz e n o ś n ą łódkę, k t ó r a mimo wy- w ro tn o śc i słu ż y ła do połowów wodnych.

W y s ta w a ob jęła o sta te cz n ie n a s t ę p u j ą ­ ce działy: I. M ineralogię i geologię, ja -

3 ro k istn ie je w zakład zie la b o ra to ry u m p rzy ro d n icz e, u rzą d zo n e w dużej sali m uzealnej 0 5 oknai.li, pod k tó re m i u sta w io n o sto lik i na d w u p rac o w n ik ó w , ć w ic z e n ia o d b y w a ją się p rzez 2—3 g o d z in y ty g o d n io w o w d w u se ry a c h 1 o b ejm u ją zad an ia z dzied zin y zootom ii, histo- lo g ii, m orfologii i an a to m ii ro ślin , fizyologii r o ­ ślin i zw ie rz ą t. D ro ższe p rz y b o ry (m ikroskopy, m ikrotom ... sp ra w iło g im nazyum ), n arzędzia p re p a ra c y jn e s p ra w ia sobie k a ż d y z p rac o w n ik ó w , n ie k tó re p r z y r z ą d y sp o rzą d za ją sam i uczniow ie.

koteż pew ne działy fizyki i chemii, II.

S y s te m a ty k ę , III. A natom ię i fizyologię, IV. Biologię ogólną, V. Geografię i eko ­ logię, VI. Antropologię. Działy te nie b y ły równo i jed n a k o w o r e p r e z e n to w a ­ ne, p rzyczyna nie tylko w rozm aitości przedm iotu, łec z p rz e d e w s z y s tk ie m w sp rę ­ żystości i e n e rg ii pracow ników . Rozm ie­

szczono j e w 3 pokojach obok głów nego w e jścia do zakładu. O stateczne rozloko­

wanie, um ieszczenie napisów, w y dan ie p rz e w o d n ik a zajęło parę o s ta tn ic h dni, wieczorów i noc przed otw arciem , k tó re n a stą p iło 18 g r u d n ia 1910 roku o godzi­

nie 10 ran o wobec k ie ro w n ik a zakładu, nauczycieli i młodzieży. Po przem owie głów nego o r g a n iz a to ra W. S tachiew icza, u c z n ia V II kl. i k r ó tk im w ykładzie M.

Gedroycia, przew o d nicząceg o k ółka p r z y ­ rodniczego, ucznia VIII kl. o L a m a r c k u i D arw inie, k u r a t o r k ó łka otw orzył w y ­ s ta w ę i zaprosił o bec n y ch do jej zw ie­

dzenia.

W pokoju p ierw szym z n a jd o w ała się fizyka i chem ia po lew ej, a m in e ralo g ia po praw ej od wejścia. Były ta m p r z y ­ rzą d y z z a k re s u e lektryczno ści, p re p a ra ­ ty chemiczne, modele aeroplanów , w r e ­ szcie tablice, r y s u n k i i w zory odnoszą­

ce się do chem ii i technologii. M inera­

logia znajdow ała się w g a b lo ta c h i obej­

m ow ała zbiory s y s te m a ty c z n e m inerałów i skał. Dział m ineralogii ogólnej poza k r y sta lo g ra fią z powodu opieszałości s w e ­ go „szefa11 w o s ta tn ic h m iesiącach nie był re p re z e n to w a n y .

D ru g i pokój zaczyn ała geologia. Były ta m skam ieniało ści z Podola ułożone w e ­ dług s y s te m ó w i p ię tr (wedł. S iem i­

radzkiego, Łom nickiego), z K a rp a t, z pod C zęstochow y (Jura), niżu g alicy jsk ieg o , zbiór sk ał z K a rp a t b u k ow ińsk ic h , i g ła ­ zów n a rz u to w y c h z L itw y i W ie lkopol­

ski, w reszcie kilka modeli i ry su n k ó w i b o g a ty zbiór fotografij z licznych w y ­ cieczek (Podole, T a try , K a rp a ty w sc h o d ­ nie, L itw a, W ołyń, W ielkopolska, B a ł­

ty k ), i lu s tru ją c y c h z ja w isk a z d ynam iki i tektoniki.

N ajkom pletniej przedstaw iał się dział

anatom ii porów naw czej. Szczegółowy p r o ­

j e k t w ypracow ał K o n s ta n ty Majewski,

M 18

285

obecnie słuchacz filozofii. Ułożył on szcze­

gółowy w y k az p r e p a ra tó w , rozdzielił ro ­ bo tę m iędzy pomocników, uzup ełn iał b r a ­ ki. W stosow nej porze zdobywano m a ­ te ry a ł i p rep a ro w a n o go w e d łu g planu w lab orato ry u m . U grupow ano całość p r z e ­ glądow o w e d łu g narządów : szk ielet w e ­ w n ę t r z n y i z e w n ę trz n y , na rz ą d odżyw ­ czy, czuciowy, n a rz ą d y rozrodcze i e m ­ b r io lo g ia . W s zy stk ie p r e p a r a ty w licz­

bie s tu k ilkudziesięciu w y k o n a li u c z n io ­ wie w p rac ow ni gim nazyalnej; m a te ry a ł s u ro w y zd ob yw ano n a w ycieczkach d al­

szych i bliższych, j e d y n i e kilka okazów e gzo ty c z n y ch (małpa, jeżowiec), u z y s k a ­ no przygodnie. U zu pełniały te n dział li­

czne r y s u n k i w y k o n a n e p rze d e w sz y st- kiem przez uczniów kl. VI, p r e p a r a ty m i­

kroskopow e i modele p lasty czn e, z k t ó ­ r y c h zw łaszcza m odel w n ę trz n o ś c i czło­

w ieka, spo rząd zo ny przez Borkowskiego, z y sk ał u z n anie zw iedzających i o trz y m ał d r u g ą n ag ro d ę.

Z n a jd u ją c a się obok fizyologia obejm o­

w ała p rzy rz ą d y , sporządzone przez ucz­

niów ro zm a ity c h klas. Dział ten nie p r z e d s ta w ia ł się bogato, p rz y rz ą d y bo­

wiem zaw ilsze w y m a g a ją znacznej zręcz­

ności m e c h a n ic z n e j i dłuższego czasu do sporządzenia.

N a to m ia s t biologia ogólna p rze d staw ia ­ ła się e fektow nie i pouczająco, ja k k o l­

wiek, trz e b a przyznać, można było z e s ta ­ wić j ą jeszcze dokładniej, a że b yły p e ­ wne braki, to w in a p oczątkow ego k ie r o ­ w nictw a, któ re m usiano n a w e t zmienić.

S tą d też dział ten, t a k in te r e s u ją c y zo­

s ta ł w łaściwie zo rg an izow an y dopiero z w iosną ubiegłego roku, a zestaw ienie nie zupełnie rów ne i w ykończone. Za- pomocą okazów flory i f au n y m iejscowej ta k współczesnej, j a k kopalnej, a mniej zapom ocą ry s u n k ó w i fotografij prze d ­ staw iono rozm aite o b ja w y z z a k re s u Dar- w inizm u i L a m arc k iz m u , zmienności osobniczej i rasow ej, zależności, p r z y s to ­ sowań, n a śla d o w n ic tw a, środ k ó w och ro n ­ n ych i doboru, używ an ia i w p ły w u w a ­ ru nków , ata w iz m u i t. d.

S y s te m a ty k a , prócz ogólnego z e sta w ie ­ nia ty p ó w ogran iczała się do zbiorów owadów i zielników. Z geografii przed ­

staw io no liczne m apy rozsiedlenia i r e ­ giony w y k o n a n e głównie p rzez uczniów k las średnich. Ze zbiorowisk udało się złożyć 1) m ały zbiorek zw ierząt słodko­

wodnych, 2) faunę morską, w k tórej skład weszły form y przyw iezione z wycieczki do Wioch i nad B ałtyk, jak o te ż zdobyte okolicznościowo „w kąpielach". Do tego działu zaliczyć należy parę zielników z określonych miejscowości.

Prócz geografii znajdow ały się w o s ta t ­ nim pokoju grafikony p rzedstaw iające pom iary k ra n io m e try c z n e 200 uczniów zakładu.

U zupełniały wreszcie w y s ta w ę t e r r a r y a i a k w a ry a, j a k zwykle zim ą dość ospałe i wyludnione, dalej p r z y b o r y do połowów i fotografie z w ycieczek i lab orato ry um , ilu s tru ją c e życie i pracę „przyrodników g im na z y alny c h ".

Dodatkow o umieszczono kilk an aście m ap p lasty c zn y c h , spo rządzo ny ch ja k o ćwiczenie szkolne przez uczniów klas II i III, pod k ie ru n k ie m prof. W ęglarza.

W y s ta w a miała być początkowo o tw a r ­ ta 3 dni, wobec j e d n a k wielkiej frekwen- cyi przedłużono j ą jeszcze n a dw a dni Ogółem w y s ta w ę zwiedziło około 700 osób z n a jro z m a itsz y c h sfer. Zajęcie b y ­ ło więc znaczne, tem b a rd z iej, że w y s ta ­ w y poza je d n o ra zo w ą w zm ianką w dzien­

n ik ac h nie reklam ow an o wcale. Dochód z d atków p rz y w stępie przyniósł 112 ko­

ron, p o k ry to nim koszty w y s ta w y (n ag ro­

dy, kupno papieru, klisz i t. d.) w kwo­

cie 50 kilku koron, resztę przeznaczono n a bibliotekę przyrodniczą Kółka. D y ­ żu ry pełnili stale w y s ta w c y i udzielali z w iedzającym szczegółowych inform acyj.

Zarząd k ółk a zaprosił do s ą d u d-ra J.

T okarskiego, profesora VI gim nazyum , uczniów A. Sch ullera z VI g im n azy um , J. Rogowskiego z IV, Z. D ą b row sk iego i W. R zeszu tkę z naszego zakładu . Sąd ten, w k tó ry m , j a k w idać, m iały p rze­

wagę żywioły obce, więc d a jące zupełną g w a ra n cy ę bezstronności, p rzy z n a ł I n a ­ grodę (Steinm anna: Die geol. G rundlagen der A b sta m m u n g s le h re ) W. Stachiewi- czowi organizatorow i działu geologii i głó­

w nem u kierow nikow i całej w y staw y , II

(Nusbaum a, Idea ewolucyi) M. Gedroycio-