Nad Buhom i Narwoju: ukraińskie pismo Podlasia 2019 nr 4 (165)

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

1

������������

��������

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019 2

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

1

nadbuhom.pl e-mail: nadbuhom@nadbuhom.pl ul. Ogrodowa 11b, skr. poczt. 77, 17-100 Bielsk Podlaski, tel. (+48)502565547

№ 4 (164) Липень – Серпень 2019  Nr 4 (164) Lipiec – Sierpień 2019

Druk: Andare Studio Grafiki i Reklamy, ul. Senatorska 40/91, 00-095 Warszawa. Nakład: 1600 egz.

Український часопис Підляшшя

„Над Бугом і Нарвою”

Видавець: Союз українців Підляшшя ul. Ogrodowa 11b, 17- 100 Bielsk Podlaski www.zup.org.pl E-mail: biuro@zup.org.pl

Зреалізовано завдяки дотації Міністра внутрішніх справ і адміністрації.

Редакція: Андрій Давидюк, Юрій Гаврилюк (головний редак- тор), Андрій Єкатеринчук, Людмила Лабович. Співпрацівники редакції: Іван Киризюк, Христина Костевич, Агнешка Парфі- нюк, Микола Рощенко, Славомир Савчук, Леокадія Саєвич, Ми- рослав Степанюк, Єлизавета Томчук.

Не всі думки висловлені на сторінках нашого часопису віддзер- калюють погляди редакції. Не замовлених матеріалів не повер- таємо. Редакція залишає за собою право редагувати, скорочувати тексти та змінювати заголовки. За зміст поміщених реклам та ого- лошень редакція не відповідає.

Річна передплата на території Польщі коштує 50,00 зл. Річна пе- редплата з-за кордону – рівновартість 35 доларів США (звичай- ною поштою) або 50 доларів США (летунською поштою). Банк.

рахунок видавця: Związek Ukraińców Podlasia, Bank Pekao S.A., nr 41 1240 5253 1111 0000 5712 5402.

Ukraińskie pismo Podlasia

„Nad Buhom i Narwoju”

Wydawca: Związek Ukraińców Podlasia ul. Ogrodowa 11b, 17-100 Bielsk Podlaski www.zup.org.pl E-mail: biuro@zup.org.pl

Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrz- nych i Administracji.

Redakcja: Andrzej Dawidziuk, Jurij Hawryluk (Jerzy Gawryluk – red.

nacz.), Andrzej Jekaterynczuk, Ludmiła Łabowicz. Współpracownicy redakcji: Jan Kiryziuk, Krystyna Kościewicz, Agnieszka Parfieniuk, Mikołaj Roszczenko, Leokadia Sajewicz, Sławomir Sawczuk, Mirosław Stepaniuk, Elżbieta Tomczuk.

Nie wszystkie opinie wyrażone na łamach naszego czasopisma wy- rażają poglądy redakcji. Materiałów nie zamówionych redakcja nie zwraca i zastrzega sobie prawo ich redagowania, skracania oraz zmia- ny tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamiesz- czonych reklam i ogłoszeń.

Roczna prenumerata krajowa kosztuje 50.00 zł (w przypadku prenumera- ty za okres krótszy ilość numerów należy pomnożyć przez 8.50 zł). Rocz- na prenumerata zagraniczna – równowartość 35 USD (poczta zwykła) lub 50 USD (poczta lotnicza). Rachunek bankowy: Związek Ukraińców Pod- lasia, Bank Pekao S.A., nr 41 1240 5253 1111 0000 5712 5402.

Ю. Гаврилюк, Лі^етнє пісанє з-пуд пудляської груши –

про князя Ярослава і Пантелєймона Куліша ... 2

І.Л., У Люблині нагадали 100-річчя Товариства «Рідна Хата» ... 5

S. Sawczuk, Jak w Dubiczach Cerkiewnych „Kupałę” sprawiano ... 6

Ju. Hawryluk, Młodzi zaczęli, młodym czas kontynuować ... 11

S. Sawczuk, Orlańskie „Werwoczki” w Kłajpedzie ... 12

Більськовий підляш, Етнофестиваль Берестейщини ... 13

В. Місіюк, «Колиска – 2019». Перший крок ... 15

«Все вікнами і дверями іде польська мова». Розмова з блаженної пам’яті Миколою Блащуком з Милейчич ... 19

Відзначення 100-річчя Товариства «Рідна Хата» в Холмі. Програма ... 21

ЮГ, Фотовіконце у минуле Холмщини і Підляшшя – 1920-ті роки ... 22

Л. Лабович, Як собаці муха... Світ комах в українських говірках Підляшшя, ч. III ... 29

A. Stefaniuk, Wspomnienia chłopca z akcji „Wisła” ... 32

Ю. Гаврилюк, З «Хронологіону» 2018 ... 35

І. Киризюк, З циклу «Білий підбіл» ... 36

В. Гаць, Мої купальські мрії – збулися! ... 38

A. Kulgawczuk, Dawne wsie mieszczańskie na Podlasiu ... 39

(ред.), Варто послухати! ... 41

Л. Лабович, З хроніки подій над Бугом і Нарвою ... 42 НАША ОБКЛАДИНКА

З пам’яток княжої доби української історії:

Чаша, знайдена в Чернігові 1957 року – цен- тральний медальйон на дні чаші, на якому зображено танцівницю та приграваючого їй гусляра (ХІІ–ХІІІ століття. Срібло, позолота, гравіровка. Національний історичний музей України, Київ).

Стор. ІІ: Артур Орльонов, Святий благовір- ний князь Ярослав (Мудрий). 2017 p.

Стор. ІІІ: Розмальовуючи у 1925 році церк- ву в селі Щавне над Ославою (притокою Сяну), українські іконописці, колишні вояки Армії Української Народної Республіки, за взірець зображень св. Ольги і св. Володи- мира взяли розписи Володимирського со- бору у Києві та представили їх на фоні ви- дів Києво-Печерської лаври і Володимир- ської гірки. У цьому другому випадку без- сумнівно використано як фон картину «Во-

лодимирська гірка» художника Івана Їжаке- вича (внизу), що стала загальнодоступною завдяки серії поштових карток «Київ в тво- рах українських художників» та альбомо- ві «Київ», які були випущені 1914 року ви- давництвом «День». Фотографії розписів у Щавному Ярослава Ґємзи.

Стор. IV: Михайло Сажин, Інтер’єр собору Святої Софії (Премудрості Божої) у Києві.

1854 р. (Національний музей, Варшава).

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019 2

Ч

Значит, забава то тоже пригаданє, што наше сьогоднішнє не взялося само з себе і має довгу-довгу «біографію», ко- тору варто перечитуваті і над єю задумуватісь.

До такої лєкції історії приєднався Національний банк України, котори саме в час лі^етньої жарі^е випустів дві^е мо- нети, з якіх одна присвячана велікому кіювському кня- зьові Ярославові Мудрому, друга Пантелєймонові Кулі- шові. Не кажди з нас колєкціонер, алє для каждого може сі^ете статі приводом, коб вибратіся на коротку прогулян- ку по історії – зрозумі^ела справа, што з пудляськімі акцен- тамі, бо ж хватіт сказаті, што саме Ярослава Мудрого ще у ХІХ ст. принялося вважаті за того руського князя, кото- ри Бі^ельськ заложив.

Перша з монет – серебраная, з номіналом 20 гривень – названа «1000 років від початку правління київсько- го князя Ярослава Мудрого» (налєжит до серії «Кня- жа Україна»), за опісом НБУ: «Присвячена остаточному утвердженню на київському престолі (1019-1054) велико- го князя Ярослава Мудрого – державного діяча, за часів якого Київська Русь сягнула піку своєї могутності. Під рукою Ярослава Володимировича Київська держава укрі- пила та розширила свої кордони, зміцнила міжнародне становище, а культура Русі досягла найвищого розвитку».

Як запісав Нестор-Літопісець, тогди, 1019 року, на дорозі Ярославового конкурента Святополка, што утікав за гра- ніцю послі поразкі в боротьбі^е за кіювські престол, опи- нівся город Берестій – найдавні^ейши руські город над ко-

Лі

тнє пісанє з-пуд пудляської груши –

про князя Ярослава і Пантелєймона Куліша

www.bank.gov.ua

C

Dо tаkоji lekcіji іstоrіji pryjednаwsia Nаcіоnаlnyj bаnk Ukrаjiny, kоtоry sаmе w czаs li^еtnioji żаrі^е wypustіw dwі^е mоnеty, z jakіch оdnа pryswjaczаnа wеlikоmu kijuwśkоmu kniaziowі Jarоsławоwі Mudrоmu, druhа Pаntеlejmоnоwі Kuliszоwі. Nе kаżdy z nаs kоlekcіоnеr, аle dla kаżdоhо mоżе sі^еtе stаtі prywоdоm, kоb wybrаtіsia nа kоrоtku prоhulanku pо іstоrіji – zrоzumі^еła sprаwа, sztо z pudlaśkіmі аkcеntаmі, bо ż chwаtіt skаzаtі, sztо sаmе Jarоsławа Mudrоhо szczе u XIX st. pryniałosia wwаżаtі zа tоhо ruśkоhо kniazia, kоtоry Bі^еlśk zаłożyw.

Pеrszа z mоnеt – sеrеbrаnaja, z nоmіnаłom 20 hrywеń – nаzwаnа «1000 rоkіw wіd pоczаtku prаwlinnia kyjiwśkоhо kniazia Jarоsławа Mudrоhо» (nаleżyt dо sеrіji «Kniażа Ukrаjinа»), zа оpіsоm NBU: «Pryswjaczеnа оstаtоcznоmu utwеrdżеnniu nа kyjiwśkоmu prеstоli (1019-1054) wеłykоhо kniazia Jarоsławа Mudrоhо – dеrżаwnоhо dijaczа, zа czаsіw jakоhо Kyjiwśkа Ruś siahnuła pіku swojeji mоhutnоstі. Pіd rukoju Jarоsławа Wоłodymyrоwyczа Kyjiwśkа dеrżаwа uk- rіpyła tа rоzszyryła swоji kоrdоny, zmіcnyła mіżnаrоdnе stа- nоwyszczе, а kulturа Rusі dоsiahła nаjwyszczоhо rоzwytku».

Jak zаpіsаw Nеstоr-Litоpіsеć, tоhdy, 1019 rоku, nа dоrоzі Jarоsławоwоhо kоnkurеntа Swjatоpołkа, sztо utіkаw zа hrа- nіciu pоsli pоrаzkі w bоrоt`bі^е zа kijuwśkі prеstоł, оpynіwsia hоrоd Bеrеstіj – nаjdаwnі^еjszy ruśkі hоrоd nаd kоli^еnоm

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

Лі

тнє пісанє з-пуд пудляської груши –

про князя Ярослава і Пантелєймона Куліша

Так художнік-баталіст Олєксі^ей Ківшенко (1851-1895) уявляв собі^е велікого князя Ярослава Мудрого і жителюв Кійова. Історична кар- тіна «Читанє народові „Руської правди”», 1880 р. (виданий кн. Ярославом збуорнік прав, названий «Руською правдою», бив першим пі- семним кодексом судових законув, об’єднуючим цивільне й кримінальне право)

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019 4

лі^еном Бугу, а послі найбуольше мі^есто Пудляського воє- вуодства, што било утворане 1513 року (1566 року Берес- тє стало центром ново утвораного Берестейського воє- вуодства). Послі у Берестьові з’являвся і сам Ярослав, ко- торого велікокняже володі^енє тривало незвичайно довго – 35 лі^ет, бо помер вуон у 1054 році. Чи воєнни походи про- тів наших сусі^едув – ятвягув і мазовшан, што їх Ярослав одбивав у 1030 – 1040-х роках, сталі оказією до збудованя з його наказу інших городуов, як згаданого вже Бі^ельська, а тоже Дорогічина і Мельніка? Про тоє можемо оно здо- гадуватіся. Все ж велізне значинє Ярославової доби для нас є незаперечним фактом, бо україномовни пудляша- ни, што жилі і живут у теперишніх пові^етах – Бі^ельсько- му, Гайнувському, Сім’ятицькому, а навіт у полуденно- му, наднарвянському кусочкові Білостуоцького (Риболув- ська парафія) «не з неба впалі», оно виводяться саме з Кі- ювської Русі, котора своєї державної і культурно-релігій- ної форми набрала у другуй половіні Х і першуй половіні ХІ столі^еть. Значит тогди, колі у Кійові правілі Володимір Святославіч і його син, которих возвелічував літопісець метафорою, што перши «землю зорав і розм’якшив, себ- то христі^еньом просвітів, а сєй велікі князь Ярослав засі^еяв книжнімі словамі серця ві^еруючих людей, а ми пожинає- мо, науку приймаючи».

Сіячом слова на руодному ґрунті бив тоже, народжа- ни вусімсот лі^ет пузні^ей Пантелєймон Куліш (по-більсько- вому – Кулі^еш) – пісьменнік, публіцист, фольклорист, етно- граф, мовознавець, історик (і філософ історії), літературни критик, редактор, видавець, перекладач, громадські діяч.

«П. Куліш – читаємо про його на сайті НБУ – одна з най- колоритніших постатей свого часу в українській літературі.

Він автор фонетичного правопису, який став основою усис- тематизованого сучасного українського правопису, першо- го українського історичного роману («Чорна рада»), бать- ко українського художнього перекладу (перекладав твори Шекспіра, Байрона, Гейне, Гете, Шиллера, першим пере- клав Біблію українською мовою). Проводив активну діяль- ність щодо формування в суспільній свідомості переконан- ня про життєву необхідність розвитку національної літера- тури, української мови, без нормального функціонування якої на всіх рівнях поступ нації неможливий».

З сєї «похвали» і з лі^ет життя – 1819-1897 – бачимо, што Куліш бив найдовш живучим і найбуольш всестороннім, колі йдеться про ширину занять і зацікавінь, з гурту най- видатні^ейших представнікуов «поколі^еня двохсотлі^етніх», которе од 1830-х лі^ет будовало як культурни (ідейно-куль- турни), так і наукови основи для формованя модерної (но- вочасної) української нації. Свою літературну твуорчость почав ще у гімназії в Новгороді-Сіверському, котора, як і вся тогдишня осві^ета, била повностю російськомовною, тому, як пісав послі у автобіографії, пока почав розумі^е- ті «учевну мову», «учився дуже тупо... не розумів добре того, що витвердив з книжки». Системнуй шкуольнуй ру- сифікації сприяла тоже література, при чому російсько- мовни твори, што потраплялі в рукі гімназістув, походілі не оно од «прославлених поетів великоруських», як Пуш- кін чи Жуковські, алє й «малороса» Гоголя, што побоявся свої^е «Українські повісті» напісаті по-свойому.

Закуончинє на 23 стор.

Buhu, а pоsli nаjbuоlszе mі^еstо Pudlaśkоhо wojewuоdstwа, sztо było utwоrаnе 1513 rоku (1566 rоku Bеrеstie stаło cеntrоm nоwо utwоrаnоhо Bеrеstеjśkоhо wojewuоdstwа).

Pоsli u Bеrеstiоwі zjawlawsia і sаm Jarоsław, kоtоrоhо wеlikоkniażе wоłodі^еnie trywаło nеzwyczаjnо dоwhо – 35 li^еt, bо pоmеr wuоn u 1054 rоcі. Czy wojenny pоchоdy prоtіw nаszych susі^еduw – jatwjahuw і mаzоwszаn, sztо jich Jarоsław оdbywаw u 1030 – 1040-ch rоkаch, stаli оkаzіjeju dо zbudоwаnia z jоhо nаkаzu іnszych hоrоduоw, jak zhаdаnоhо wżе Bі^еlśkа, а tоżе Dоrоhіczynа і Mеlnіkа? Prо toje mоżеmо оnо zdоhаduwаtіsia. Wsе ż wеliznе znаczynie Jarоsławоwоji dоby dla nаs je nеzаpеrеcznym fаktоm, bо ukrаjinоmоwny pudlaszаny, sztо żyli і żywut u tеpеrysznіch pоwі^еtаch – Bі^еlśkоmu, Hаjnuwśkоmu, Sіmjatyćkоmu, а nаwіt u pоłudеnnоmu, nаdnаrwjanśkоmu kusоczkоwі Bіłostuоćkоhо (Rybоłuwśkа pаrаfija) «nе z nеbа wpаli», оnо wywоdiat`sia sаmе z Kijuwśkоji Rusі, kоtоrа swojeji dеrżаwnоji і kulturnо-rеlihіjnоji fоrmy nаbrаła u druhuj pоłowіnі X і pеrszuj pоłowіnі XІ stоli<sup>е</sup>t`. Znаczyt tоhdy, kоli u Kіjоwі prаwіli Wоłodymіr Swjatоsławіcz і jоhо syn, kоtоrych wоzwеliczuwаw litоpіsеć mеtаfоroju, sztо pеrszy

«zеmlu zоrаw і rоzmjakszyw, sеbtо chrystі^еniom prоswіtіw, а siej wеlikі kniaź Jarоsław zаsі^еjaw knyżnіmі słowаmі sеrcia wі^еrujuczych ludеj, а my pоżynajemо, nаuku pryjmajuczy».

Sijaczоm słowа nа ruоdnоmu gruntі byw tоżе, nаrоdżаny wusіmsоt li^еt puznі^еj Pаntеlejmоn Kulisz (pо-bіlśkоwоmu – Kuli^еsz) – pіśmеnnіk, publicyst, fоlkłoryst, еtnоhrаf, mоwо- znаwеć, іstоryk (і fіłosоf іstоrіji), litеrаturny krytyk, rеdаktоr, wydаwеć, pеrеkładаcz, hrоmаdśkі dijacz. «P. Kulisz – czytajemо prо jоhо nа sаjtі NBU – оdnа z nаjkоłorytnіszych pоstаtеj swоhо czаsu w ukrаjinśkіj litеrаturі. Wіn аwtоr fоnеtycznоhо prаwоpysu, jakyj stаw оsnоwoju usystеmаty- zоwаnоhо suczаsnоhо ukrаjinśkоhо prаwоpysu, pеrszоhо ukrаjinśkоhо іstоrycznоhо rоmаnu («Czоrnа rаdа»), bаt`kо ukrаjinśkоhо chudоżniohо pеrеkładu (pеrеkładаw twоry Szеkspіrа, Bаjrоnа, Hеjnе, Hеtе, Szyłłerа, pеrszym pеrеkław Bіbliju ukrаjinśkoju mоwoju). Prоwоdyw аktywnu dijalnіst`

szczоdо fоrmuwаnnia w suspіlnіj swіdоmоstі pеrеkоnаnnia prо żyttiewu nеоbchіdnіst` rоzwytku nаcіоnаlnоji litеrаtury, ukrаjinśkоji mоwy, bеz nоrmаlnоhо funkcіоnuwаnnia jakоji nа wsіch rіwniach pоstup nаcіji nеmоżływyj».

Z sieji «pоchwаły» і z li^еt żyttia – 1819-1897 – bаczymо, sztо Kulisz byw nаjdоwsz żywuczym і nаjbuоlsz wsеstо- rоnnіm, kоli jdеt`sia prо szyrynu zаniat` і zаcіkаwіń, z hur- tu nаjwydаtnі^еjszych prеdstаwnіkuоw «pоkоli^еnia dwоch- sоtli^еtnіch», kоtоrе оd 1830-ch li^еt budоwаło jak kulturny (іdеjnо-kulturny), tаk і nаukоwy оsnоwy dla fоrmоwаnia mо- dеrnоji (nоwоczаsnоji) ukrаjinśkоji nаcіji. Swoju litеrаturnu twuоrczоst` pоczаw szczе u hіmnаzіji w Nоwhоrоdі-Sіwеrś- kоmu, kоtоrа, jak і wsia tоhdysznia оswі^еtа, była pоwnоstiu rо- sіjśkоmоwnoju, tоmu, jak pіsаw pоsli u аwtоbіоhrаfіji, pоkа pоczаw rоzumі^еtі «uczеwnu mоwu», «uczywsia dużе tupо... nе rоzumіw dоbrе tоhо, szczо wytwеrdyw z knyżky». Systеmnuj szkuоlnuj rusyfіkаcіji spryjała tоżе litеrаturа, pry czоmu rоsіjśkоmоwny twоry, sztо pоtrаplali w rukі hіmnаzіstuw, pоchоdіli nе оnо оd «prоsławłenych pоеtіw wеłykоruśkych», jak Puszkіn czy Żukоwśkі, аle j «mаłorоsа» Hоhоla, sztо pоbojawsia swоji^е «Ukrаjinśkі pоwіstі» nаpіsаtі pо-swоjоmu.

Zakuonczynie na 23 stor.

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

5

Ц

Відбулося воно саме в Люблині не ви- падково, адже живе тут чимало укра- їнців, які родом з Холмщини і Під- ляшшя, а Люблин є зараз адміністра- тивним центром для цієї території.

Метою циклу «Люблинські читан- ня», започаткованого осінню минулого року Українським Товариством, є на- близити люблинським українцям ці- каві і важливі для середовища питан- ня з історії, культури, сьогодення. Се- ред доповідачів, які виступають у рам- ках циклу, є у першу чергу члени укра- їнської громади Люблина, серед яких чимало дослідників. Червнева лекція була вже п’ятою у рамках циклу.

Зустріч присвячена 100-річчю Това- риства «Рідна Хата», як і інші у рамках циклу «Люблинські читання», відбу- лася у суботній вечір у люблинському приміщенні Українського Товариства.

Історик, а водночас голова УТ і ди- ректор Підляського наукового інсти- туту, д-р Григорій Купріянович пред- ставив доповідь «Товариство “Рідна Хата” (1919-1930) – 100-річчя україн- ського відродження на Холмщині та Південному Підляшші» (на фото). У своїй доповіді, яка супроводжувала- ся мультимедійною презентацією, де- тально розповів він про створення та 11-річну діяльність Товариства «Рідна Хата». Наголосив, що Товариство мало на меті пробудження національної сві-

домості серед українського населення Холмщини і Підляшшя та всесторон- ній розвиток національного життя.

На початку доповідач нагадав істо- ричну долю Холмщини і Підляшшя у ХІХ та на початку ХХ ст. Згодом пред- ставив початки Товариства у 1919 р., тобто невдовзі після входу цих земель у склад польської держави, та складний процес його легалізації польськими властями. Показав творення мережі фі- лій Товариства, які існували у 131 селі та місті Холмщини і Південного Під- ляшшя. Д-р Г. Купріянович охаракте- ризував різноманітні форми діяльності організації, якими були: аматорські те- атри, освітянська діяльність, збережен- ня українських національних тради- цій, хори, бібліотеки, поширення укра- їнських видань, видавнича діяльність, збереження національної спадщини, економічна діяльність. На кінець допо- відач представив процес ліквідації То- вариства «Рідна Хата», що відбулося у результаті рішення люблинського воє- води про заборону діяльності Товари- ства від 6 жовтня 1930 р.

Підсумовуючи д-р Г. Купріянович наголосив, що цих 11 років діяльності Товариства «Рідна Хата» було, попри протидіяння і труднощі, періодом чи не найбільшого пожвавлення україн- ського національного життя у цих ре- гіонах у мирний час за всю їхню новіт- ню історію. Підкреслив також, що «То- вариство “Рідна Хата” було найдовше

існуючою українською організацією за всю новітню історію Холмщини та Південного Підляшшя».

Після доповіді відбулася цікава роз- мова про історичну долю Холмщини і Південного Підляшшя та її наслідки для ідентичності мешканців цих регіо- нів. Учасники «Люблинських читань»

ділились своїм історичним досвідом та рефлексіями...

Організаторами заходу були: Укра- їнське Товариство та, вперше, заснова- ний у 2017 р. Підляський науковий ін- ститут, адже проблематика цих «Лю- блинських читань» стосувалася істо- ричної долі також і Південного Під- ляшшя. Зустріч реалізовано за під- тримки міста Люблин та завдяки дота- ції Міністра внутрішніх справ і адмі- ністрації РП.

Проведена у рамках циклу «Лю- блинські читання» лекція «Товариство

“Рідна Хата” (1919-1930) – 100-річчя українського відродження на Холм- щині та Південному Підляшші» стала нагадуванням важливої, хоч призабу- тої, сторінки історії регіонів, де зараз українського населення залишилося небагато. На жаль, ця сторінка історії дуже часто невідома також і нащадкам людей, які 100 років тому віддано бу- дували українське національне життя на Холмсько-Підляській землі...

Фото Марія КупріяновичІ.Л.

У Люблині нагадали 100-річчя

Товариства «Рідна Хата»

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019 6

Jak w Dubiczach Cerkiewnych

„Kupałę”

sprawiano

G

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

7

 Kupalskie obrzędy i zwyczaje Ukraińców

Ludowe święto Iwana Kupała, opisane przez XIX i XX- -wiecznych etnografów, odbywało się z wieloma specy- ficznymi obrzędami i pieśniami, które zachowały się z dawno minionych czasów. Wcześniej ten dzień zbiegał się z datą letniego przesilenia (zazwyczaj 21 – 22 czerw- ca) – najdłuższego dnia roku, a jednocześnie najkrótszej nocy, stąd też w kupalskiej pieśni śpiewano „na Kupa- ła niczka mała”, „Małaja niczka na Kupałnoczka”. Ku- palskie zabawy odbywały się wieczorem, nocą (w noc kupalską lub, jak mówiono, niczku-kupałoczku) i w sam dzień Kupały.

W cyklu świąt dorocznych Kupała był jednym z najważ- niejszych, odprawiano go uroczyście i wspaniale, czemu sprzyjała pora roku: słońce w tym czasie świeci najmoc- niej, trawy i kwiaty są najbujniejsze i mają najwięcej wła- ściwości leczniczych. Wierzono też, że o północy ogniś- cie zakwita paproć, wieszcząc temu, kto zdobędzie taki kwiat, możliwość ujrzenia ukrytych w ziemi skarbów, a więc bogactwo, a także zdrowie.

Noc w przededniu Iwana Kupały to przede wszystkim święto młodzieży, święto wzajemnej miłości. Mężczyź- ni i kobiety też schodzili się na to widowisko, ale udziału w śpiewach i korowodach nie brali. Centrum kupalskie- go święta stawało się miejsce na wzgórzu, czy też w le- sie, na brzegu rzeki lub stawu. Tam stawiano obrzędowe drzewko, dookoła którego rozwijały się główne działania obrzędowe, zaś jego otoczenie starannie dekorowano girlandami z kwiatów, zaściełano trawą i zielenią. Wie- czorem, gdy tylko zaszło słońce, cała młodzież szła do

drzewka z pieśniami, w których zapraszano na święto.

Ubrane świątecznie dziewczęta zbierały kwiaty i zioła, pospołu wyplatając wianki, wplatając w warkocze won- ne trawy. Czapki i kapelusze chłopców też były zdobio- ne tymi samymi kwiatami, lecz nie przez nich samych, a przez dziewczęta, z którymi łączyła ich miłość.

Święto zaczynano od rozpalenia ogniska, przy czym

„podpałkę” chłopcy zbierali w całej wsi, której mieszkań- cy wynosili stare słomiane i drewniane pojemniki na ziar- no i żywność, połamane koszyki, drzazgi i polana. Przez długi czas zachowywał się zwyczaj rozpalania świątecz- nego ogniska „żywym ogniem”, uzyskanym przez potar- cie. Przygotowywano, a następnie topiono lub palono słomiane lalki, symbolizujące Kupałę i Marenę (Marzan- nę). Już późną nocą dziewczęta oddalały się od chłop- ców – wróżyły, zapalając świeczki i mocując je do wian- ków, które puszczały na wodę: „winoczok ziwju, na wodu puszczu, chto winoczok pijme, toj mene wiźme”. Gdy wianek płynął równo, miało to wróżyć szybkie zamążpój- ście, a gdy kręcił się w miejscu lub zostawał przy brzegu – dalsze trwanie w panieństwie. Zazwyczaj wianek sta- rał się przejąć narzeczony dziewczyny. Potem odbywało się skakanie przez ognisko, w czym brali udział wszyscy obecni, także starsi, zarówno pojedynczo, jak i w parach.

Wierzono, że ogień oczyszcza, dodaje zdrowia i siły. Nie- kiedy ze wzgórza spuszczano też zapalone drewniane koło – symbol słońca.

Wg publikacji Ołeksy Woropaja „Zwyczaji naszoho narodu. Etnohraficznyj narys”, t. 2, Kijów 1991.

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019 8

– „Kupałę” na Bachmatach obcho- dzimy już od wielu lat, to impreza z tra- dycją – mówi wójt Dubicz Cerkiewnych Leon Małaszewski. – Widać to chociaż- by po tym lesie, który wyrósł na miejscu, gdzie, jak pamiętam z pierwszych edycji, było jeszcze czyste pole. To jedna z więk- szych imprez w regionie i sami nie byli- byśmy w stanie jej zorganizować. Dzię- ki współpracy ze Związkiem Ukraińców Podlasia możemy tak bardzo wzbogacić naszą ofertę kulturalną.

„Na Iwana, na Kupała” to wspólna impreza Związku Ukraińców Podlasia i miejscowego Gminnego Ośrodka Kultu- ry, Sportu i Rekreacji. Dzięki współpra- cy zyskują obie strony, ponieważ impreza stała się swoistym „flagowym okrętem”

zarówno gminy, jak i Związku.

– „Na Iwana, na Kupała” to już, moż- na powiedzieć, nasza podlaska marka – mówi przewodniczący Związku Ukra- ińców Podlasia Mirosław Stepaniuk.

– Nie jest to impreza mocno reklamowa- na, a i tak ludzie już wiedzą, że w pierw- szą sobotę po święcie Apostołów Piotra i Pawła warto przyjechać do Dubicz Cer- kiewnych. Można tu posłuchać muzyki, spotkać znajomych. Widzimy tu osoby nie tylko z Podlasia, ale także z innych regionów Polski, a także z zagranicy.

Program festiwalu ma swe sta- łe, kontynuowane od lat elementy.

Wszystko zaczyna zmierzający pod

scenę korowód zespołów folklory- stycznych, które biorą udział w kon- certach. Następnie odbywają się wy- stępy zespołów z regionu oraz gości, wśród których są najczęściej zespo- ły z Ukrainy lub zespoły ukraińskie z sąsiedniego obwodu brzeskiego Bia- łorusi. Podlascy wykonawcy to naj- częściej laureaci Konkursu Piosenki Ukraińskiej „Z Podlaskiej Krynicy”, który odbywa się wiosną.

– Na Kupałę do Dubicz przyjeżdża- my prawie rokrocznie – mówi Jarosław Bilkiewicz z zespołu „Czyżowianie” z Czyż. – Bierzemy udział w konkursie piosenki ukraińskiej i jako laureaci mo- żemy wystąpić na tej imprezie. Atmosfe- ra jest tu fajna, nad wodą, dużo ludzi – prawdziwe święto.

Koncertom na scenie towarzyszy

„Kupalśka Jarmarka” – kiermasz ręko- dzieła tradycyjnego oraz kuchni regio- nalnej. Można tu kupić wyroby wołyń- skich garncarzy, podlaskich tkaczek, ludową biżuterię z Huculszczyzny, miód z regionu Puszczy Białowieskiej czy wyszywane soroczki ukraińskie, które stały się tak popularne, że nabywają je nie tylko osoby uważające się za Ukra- ińców.

Po udanych zakupach można wracać pod scenę, gdzie podczas wieczornej części kulminacyjnej przedstawiana jest inscenizacja obrzędu nocy na Iwana, na Kupała. O ile na Podlasiu ten zwyczaj się nie zachował, a jedyne osiemnasto- wieczne przekazy z Kleszczel są bardzo skromne, to autorzy scenariusza wido- wiska opierają się na zapisach z Pole- sia. W tym regionie po wsiach obchodzą jeszcze Kupajłę, zachowały się pieśni i obrzędy, a dzięki współpracy z zespo- łami z Równego i okolic każdego roku publiczność czeka na swoisty spektakl, który rozgrywa się na brzegu i w wo- dach zalewu.

– «На Івана, на Купала» – найбільша імпреза, яка представляє українську культуру в нашому регіоні. Свято має вже довгу історію, бо відбувається від 1996 року. Перший раз організували його в Пльосках над Нарвою, а од двадцяти літ відбувається тут в Ду- бичах-Церковних, на Бахматах.

– Ми збіраємось тут не туолькі для того, коб добре побавітіся. Хочемо континуоваті сі^ету традицію, культуру, яку передалі нам наши предкі. Важне, коб ми паметалі, што наша мова і культура є частю культури, якую колісь називалі «руською», од понад ста лі^ет називают вже «українською». Сі^ета мова і культура жила і живе на великіх територіях Європи – од Нарви по Карпати, од Дубiч-Церковних до Кійова і Харкова.

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

9

– Mamy zapisane materiały, któ- re relacjonowały przebieg świętowa- nia Kupały na Polesiu – mówi Lilia Mo- łodcowa z Równego. – Pieśni, które wykonujemy, nie są to jakieś utwory au- torskie, ale były zapisane podczas eks- pedycji. Oczywiście każda wieś, region miała swe osobliwości i pieśni oraz ob- rzędy nieco się różniły.

Inna Korobko pochodzi z poleskiej wsi Swarycewyczi i pamięta, jak ta- kie święto obchodzono w jej rodzinnej miejscowości:

– Chłopcy z samego rana zbiera- li się, szli do lasu i tam szykowali takie drzewko, nazywane „tyczką”. Stawiali je w pobliżu wody albo gdzieś w polu, nakładali na to gałęzie, jak najwięcej, aby „Kupajło” było jak najwyższe. Wie- czorem zbierały się dziewczęta, bo trze- ba było z chłopakami obchodzić „Ku- pałę”, i robiły wianki. Przychodzili też starsi, śpiewali pieśni. Pamiętam jesz- cze taki zwyczaj, który zachował się w naszej wsi. Starsi ludzie przynosili stare

buty i wrzucali je do ogniska. Nie wiem, co mogło to oznaczać, ale utkwiło to w mej pamięci.

Palenie kupalskich ognisk miało tak- że element rywalizacji. Każda wieś lub poszczególne części miejscowości stara- ły się przygotować jak największe ogni- sko. Relikty kultu kupalskiego ognia przybierały na Polesiu także bardziej

współczesną formę – palenia zużytych opon, które dymiły niemiłosiernie, a efekt był widoczny na kilometry.

Reszta odbywała się według znane- go scenariusza: było puszczanie wian- ków na wodę, ognisko, dekorowane brzozowe drzewko. Śpiewaczki z Rów- nego podkreślają, że było to święto mło- dzieży. Młodzi ludzie czekali na nie cały rok, a w tę noc nikt nie szedł do domu, lecz brał udział we wspólnej zabawie.

Wśród gości z Ukrainy, którzy wzię- li udział w imprezie nad zalewem Bach- maty, był także dziecięcy zespół folk- lorystyczny „Sołowejeczky” ze wsi Zaborol. Wykonawcy z rówieńskiego Polesia, wspólnie z młodzieżą i dzieć- mi z podlaskich zespołów „Ranok” oraz

„Hiłoczka”, przygotowały obrzędy i pie- śni kupalskie.

– Cieszy fakt, że młodzi ludzie włą- czają się do kultywowania naszych tra- dycji – mówi kierowniczka zespołu Ju- lia Panasiuk. – W naszej wsi zachowały się dawne pieśni kupalskie i są jeszcze osoby, które je pamiętają. Chodzimy do nich i je zapisujemy. Rejestrujemy folklor tradycyjny – obrzędy, przysło- wia, powiedzenia. Dzieci z chęcią się w to włączają. W naszej wsi obchodzi- liśmy już w tym roku Kupałę. Nie był to taki wielki festiwal, ale paliliśmy ogni- sko, puszczaliśmy wianki. Nasz obrzęd chcemy pokazać tutaj.

W Zaborolu zachował się obrzęd wo- dzenia Dida Kupały – chłopcy robili go ze słomy i obnosili po wsi, a dziewczę- ta wodziły Kupałę. Wszyscy chodzili z tym po wsi, tańczyli przed kukłami, na- stępnie Kupałę wrzucano do wody, a Di- da (Dziada) palono w ognisku.

Ognisk, wianków i Kupajły nie zabra- kło także na Bachmatach, a uwieńcze- niem święta ognia i wody był pokaz fa-

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019 10

jerwerków. Dawne rytuały i pokaz ogni sztucznych we wspaniałej scenerii wody, pól, łąk i lasu tworzą niesamowitą atmos- ferę i możliwość zrobienia efektownych zdjęć. Nie dziwi więc las wyciągniętych rąk z komórkami wśród publiczności oraz liczna grupa fotoreporterów polują- cych na klimatyczne ujęcia.

Kolejne emocje na Bachmatach two- rzą gwiazdy nocnego folk-rockowego koncertu. Zabawa pod skoczne rytmy trwa do późnych godzin. Na noc Kupały do Dubicz Cerkiewnych zawsze z chęcią wracają członkowie popularnej folkowej grupy „Horpyna” z Olsztyna.

– Z tego, co pamiętam, występowa- liśmy tu parę lat temu – mówi jej lider Włodzimierz Kuper. – Bywamy tu regu- larnie co parę lat. Cieszymy się, że jeste- śmy tu, spotykamy znajomych, widzimy tłumy ludzi.

Jak podkreśla koordynator festiwa- lu, zastępca przewodniczącego Związ- ku Ukraińców Podlasia Andrzej Arte- miuk – praca nad przygotowaniem tak dużej imprezy zaczyna się kilka miesię- cy wcześniej. Ze względu na to, iż kon- certy i inne wydarzenia odbywają się w plenerze, wymaga to specjalnego zabez- pieczenia logistycznego. Formuła letniej imprezy pozostaje w dużej mierze taka sama. A jej kulminacyjnym momentem jest wspominana inscenizacja kupal- skiego obrzędu.

– Jest to najbardziej widowiskowa część wydarzenia – mówi Andrzej Ar- temiuk. – To kulminacyjny moment, na który wszyscy czekają. Jest odpowied- nia oprawa muzyczna, jest już po zacho- dzie słońca, palą się ogniska, na wodzie pływają lampiony, czasami pojawia się mgła. Można powiedzieć, że jest w tym nawet jakaś mistyka.

Organizatorzy imprezy zastanawiają się, czy nie warto pomyśleć o wzboga- ceniu jej o nowe elementy i stworzeniu oferty na cały weekend, aby zatrzymać festiwalowych gości na dłużej. Pracowa- łoby to na korzyść turystyki w regionie, a także Związku Ukraińców Podlasia, promując organizację i ruch ukraiński.

Sławomir SAWCZUK Polskie Radio Białystok

Fot. Ju. Hawryluka Związek Ukraińców Podlasia imprezę

„Na Iwana, na Kupała” organizuje dzię- ki dotacji Ministra Spraw Wewnętrz- nych i Administracji.

НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 4/2019

11

Młodzi zaczęli, młodym czas kontynuować

F

skojęzycznych autochto- nów zaczęło nabierać form instytucjonalnych dopiero w drugiej po- łowie XX w. Początko- wo były to koła Ukra- ińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (w 1990 r. przekształco- nego w Związek Ukra- ińców w Polsce), z któ- rych najstarsze powstało w 1957 roku w Klesz- czelach (działał przy nim odnoszący sukce- sy w skali kraju zespół teatralny), zaś od 1992 roku – Związek Ukraiń- ców Podlasia. Zwołany

na niedzielę 23 czerwca 2019 roku zjazd był już szóstym walnym zgromadzeniem najaktywniejszych członków tej organiza- cji. Odbył się zaś w miejscu symbolicznym – na terenie skansenu w Koźlikach, który młodzież ukraińska z Bielska i okolicz- nych wsi zaczęła budować w drugiej poło- wie lat 80. minionego już wieku. Właśnie tutaj w lecie 1988 roku miały miejsce uro- czystości poświęcone 1000-leciu Chrztu Rusi Kijowskiej, czego pamiątką jest sto- jący przy koźlickiej cerkwi krzyż z napi- sem „988 – 1988. На паметку святковань 1000-лі^еття Хрищеня Кіювської Русі – Молодь Пудляша. 24 VII/6 VIII 1988 р.”

(988 – 1988. Na pamiątkę świętowania 1000-lecia Chrztu Rusi Kijowskiej – Mło- dzież Podlasia. 24 VII/6 VIII 1988 r.).

Czas płynie i ówczesna młodzież jest już pokoleniem seniorów, często dziadków, chociaż młodych duchem i nadal aktyw- nych na polu społecznym.

Złożone w większości z młodzieży śro- dowisko, które stworzyło Związek Ukra- ińców Podlasia, zaczęło konsolidować się w pierwszej połowie lat 80., gdy deklaro- wanie tożsamości ukraińskiej było nowo- ścią, a nawet wywoływało zdziwienie.

Niebawem przyszedł polityczny przełom roku 1989, który otworzył możliwość swo-

bodnej działalności organizacyjnej, kultu- ralnej i wydawniczej, włącznie z jej dofi- nansowaniem ze środków budżetowych i dostępem do mediów publicznych. Stąd też lata 1989-1996 to epoka licznych – na

naszym terenie pionierskich – przedsię- wzięć, jak udział w wyborach parlamen- tarnych i samorządowych, nawiązanie współpracy z Ukrainą (zaowocowała nie tylko pojawieniem się na Podlasiu zespo- łów artystycznych, ale też wykształce- niem własnych instruktorów i nauczycieli języka ukraińskiego), stworzenie czasopi- sma „Над Бугом і Нарвою”, wprowadze- nie ukraińskojęzycznych audycji na antenę regionalnego radia i telewizji, organiza- cja nauczania języka ukraińskiego i oczy- wiście wypracowanie kalendarza corocz- nych imprez kulturalnych. Emocji było więc co nie miara, tym bardziej że zarów- no w latach 90., jak i później nie wszystko udawało się od razu, a pewne inicjatywy i przedsięwzięcia okazywały się niewyko- nalne lub traciły swoją aktualność.

W obecnej chwili działalność Związ- ku Ukraińców Podlasia koncentruje się na sferze kultury i oświaty – corocznie reali- zowany jest pakiet siedmiu projektów, do- towanych przez MSWiA, wśród których przedsięwzięciem najbardziej długowiecz- nym, bliskim już 30-leciu, jest wydawanie naszego pisma. Drugi projekt w sferze me- dialnej to audycje radiowe w języku ukra- ińskim „Ukraińskie słowo”, od 2009 roku transmitowane na antenie białostockie-

go Radia Orthodoxia. Kolejny projekt ad- resowany do ogółu mieszkańców regionu to festiwale kultury i tradycji ukraińskich na Podlasiu, a więc „Na Iwana, na Kupa- ła”, „Tradycje i Transformacje” oraz Fe- stiwal Kultury Ukraiń- skiej „Podlaska Jesień”.

Pozostałe działania na- stawione są na animację aktywności kulturalnej – wsparcie amatorskich zespołów artystycznych, a także wzbogacenie na- uczania języka ukraiń- skiego poprzez wpro- wadzenie elementów lokalnej kultury ludowej oraz jego uatrakcyjnie- nie w formie warsztatów, konkursów i wyjazdów uczniów. Dodatkiem do tej siódemki są wydane w ostatnich latach pły- ty zespołów folklory- stycznych – „Ranku”,

„Hiłoczki”, „Dobryny” i obecnie przygo- towywana płyta z ukraińskimi kolędami i szczedriwkami Podlasia.

Oczywiście nie są to jedyne działania organizacji, tak samo zresztą jak ZUP nie jest jedyną formalną strukturą środowi- ska ukraińskiego na Podlasiu – należy tu wspomnieć gospodarza miejsca, w któ- rym odbył się zjazd, a więc Towarzystwo Przyjaciół Skansenu w Koźlikach (organi- zacja pożytku publicznego) i powołany w 2017 roku Podlaski Instytut Naukowy.

Niedosyt dokonań jest czymś natural- nym, zatem chciałoby się więcej. Lecz bio- rąc pod uwagę fakt, że przed 30 – 40 laty o Ukraińcach w kontekście okolic naszego lokalnego Trójmiasta – Bielska, Hajnówki i Siemiatycz – w sferze publicznej w ogó- le nie wspominano, nie jest to mało. Tym bardziej że cały czas trzeba zmagać się ze skutkami epoki, w której moc obowiązu- jącą miał dogmat o naszym narodowym nieistnieniu, co było jednym z czynników prowadzących do sytuacji, że pielęgnowa- na przez wieki tradycyjna kultura wiej- skich dziadków nie znajdowała naturalnej kontynuacji w postaci nowoczesnej kultu- ry ukraińskiej, atrakcyjnej dla miejskich wnuków.

Zakończenie na str. 18

W skansenie nad Narwią odbył się kolejny zjazd Związku Ukraińców Podlasia.

Jedną z głównych kwestii podnoszonych przez uczestników obrad było szersze włączenie młodzieży w działania społeczne i kulturalne.