■■ • ■■ +* N
22 5.1925 DIE
NATURWISSENSCHAFTEN
HERAUS GEGEBEN VON
A R N O L D B E R L I N E R
U N T E R B E S O N D E R E R M I T W I R K U N G V O N HANS SPEM ANN IN F R E I B U R G I. B R O RG AN D E R G ESELLSCH AFT DEUTSCHER N ATU R FO R SC H E R UND Ä R Z T E
UND
ORGAN D E R K A IS E R W ILH E L M -G E S E L L S C H A F T Z U R FÖ RD ERU N G D E R W ISSEN SC H AFTEN V E R L A G V O N J U L I U S S P R I N G E R I N B E R L I N W 9
HEFT 21 (S E IT E 4 4 5 -4 6 8 ) 22. M A I 1925 DREIZEHNTER JAHRGANG
I N H A L T : R elativitä t und Aberration. Ein Dialog. Von
H a n s T h i r r i n g , W ien ...445 Biogeographie vom Tier aus. Von H j a l m a r B r o c h ,
Oslo (Norwegen) ...447 D er Tertiärm ensch in England. Von W i l h e l m
F r e u d e n b e r g , Heidelberg-Schlierbach . . . . 452 D ie Beziehungen der Metallographie zur physi
kalischen Forschung. Von J. C z o c h r a l s k i , F ran kfurt a. M. (Schluß). (Mit Figur 30— 49) . 455 27. H auptversam m lung des Deutschen Vereins zur
Förderung des mathematischen und naturwissen
schaftlichen Unterrichts. Von E . D o b e r s , H an
nover . . . ' ...464
Be s p r e c h u n g e n :
K o l h ö r s t e r , W ., D ie durchdringende Strahlung in der Atm osphäre. B d. 5 der Probleme der kosmischen Physik. Von K . Kähler, Potsdam 467 K a h l e r , K ., Die E lektrizität der Gewitter. B d. 3.
Von W erner Kohlhörster, Berlin ...467 F r £ c h e t und H a l b w a c h s , L e calcul des proba-
bilites ä la portee te tous. V on R . v. Mises, B e r l i n ... 468 M ü l l e r - B r e s l a u , H e i n r i c h , Die neuen Me
thoden der Festigkeitslehre und der S ta tik der Baukonstruktionen. 5. durchgesehene Auflage.
Von L . Hopf, A a c h e n ...468
HJIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIillllllllllinilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllljlllllilllllllllllllllHIIIIIIIIIIIIlllllllllllllllllllllllH
V E R L A G V O N J U L I U S S P R I N G E R I N B E R L I N W 9
&estsdkrift zur Jahrhundertfeier
d e s & ft mj sitzet fistfk en V e r e i n s i n & w a n tzfm t a m Jtta ivt
Da rgeboten
v o n den Do-zenten seiner Institute
D
1 5 9 S e i t e n . 1 9 2 4 . P r e i s 5 G o l d m a r k
A u s d e m I n h a l t :
ie Entwicklung des Physikalischen Vereins. — P. Epstein: Goethe und die exakten Naturwissen
schaften. — R. Wachsmuth: Der elektrodenlose Ringstrom bei gedämpfter und ungedämpfter Er
regung. — M. Seddig: Stereoskopische Projektions-Diapositive mittels Zweifarbenplatte. — W . Gerlach:
Über neue spektrographische Absorptionsmethoden. — J. von Braun: Zur Kenntnis des Kodeins. — A . Sieverts (gemeinsam mit Ernst Roell): Zirkonium und Wasserstoff. — B. Helferich: Synthetische Probleme der Zuckergruppe. — F. M ayer: Über die Verwendung von Tetralinabkömmlingen als Farb
stoffkomponenten. — F. Hahn: Über den Nachweis kleinster Stoffmengen bei größter Verdünnung. — E. Speyer: Beiträge zum Nachweis einer aliphatischen Doppelbindung im Kodein. — C . Deguisne:
Brückenmessungen mit dem „Phasenschlitten“ . — F. Linke: Die Abhängigkeit der Luftdichte von der Meereshöhe. — M. Brendel: Unsere Kenntnisse von der Natur und den Bewegungen der dunklen Himmelskörper. — R. Lorenz: Die Gesetze der idealen Gase und die Thermodynamik. — W . Fraenkel:
Zur Kenntnis der Gleichgewichte bei der Reduktion von Metalloxyden durch Kohlenoxyd. — E. Madelung: Über die Verwendung der Vektor- und Tensoranalysis in der Theorie des Kreisels.
Der Postveririeb der „ Naturwissenschaften“ erfolgt von Leipzig aus J
II D I E N A T U R W I S S E N S C H A F T E N . 1925. H eft 2 1 . 22. Mai 1925
DIE NAT U RW IS SE NSC HAF TE N
erscheinen in wöchentlichen H eften und können im In- und Auslande durch jede Sortimentsbuchhandlung, jede Postanstalt oder den Unterzeichneten Verlag be
zogen werden. Preis vierteljährlich für das In- und Ausland 7.50 Goldm ark (1 Gm. == 10/42 Dollar nord
amerikanischer W ährung). Hierzu tritt bei direkter Zustellung durch den V erlag das Porto bzw. beim Bezüge durch die Post die postalische Bestellgebühr.
Einzelheft 0.75 Goldmark zuzüglich Porto.
M anuskripte, Bücher usw. an
Die Naturwissenschaften, Berlin W 9, Linkstr. 23/24, erbeten.
Preis der Inland-Anzeigen: 1/1 Seite 90 Goldmark, Millimeter-Zeile 0.20 Goldm ark. Zahlbar zum amtlichen Berliner D ollarkurs am Tage des Zahlungseingangs.
F ü r Vorzugsseiten besondere Vereinbarung. — Bei Wiederholungen N achlaß.
Auslands-Anzeigepreise werden auf direkte Anfrage m itgeteilt.
Klischee - Rücksendungen erfolgen zu Lasten des Inserenten.
Verlagsbuchhandlung Julius Springer, Berlin W 9, Linkstr. 23/24.
Fernsprecher: Amt Kurfürst 6050— 53. Telegrammadr.: Springerbuch Reichsbank-Giro-Konto: — Deutsche Bank Berlin, Depositen-Kasse C*
V E R L A G V O N J U L I U S S P R I N G E R I N B E R L I N W 9 S o e b e n e r s c h i e n :
Fortschritte in der
anorganisch-chemischen Industrie
an Hand der D e u t s c h e n R e i c h s p a t e n t e dargestellt
Herausgegeben von
Adolf Brauer und J. D’Ans Zweiter Band: 1918—1923
Erster T eil:
Bearbeitet mit Unterstützung von Josef R eitstötter und unter Mitwirkung von
W. Bertelsmann, J. Billiter, H. Pauling, F. Pollitzer, B. W aeser 1200 Seiten mit zahlreichen Textfiguren. 96 Goldmark
F r ü h e r e r s c h i e n : Erster Band 1877— 1917
E r s t e r T e i l . 1921. Mit zahlreichen Textfiguren. 1192 Seiten. 90 Goldmark Z w e i t e r Te i l . 1922. M it zahlreichen Textfiguren. 1448 Seiten. 108 Goldmark D r i t t e r T e i l . 1923. Mit zahlreichen Textfiguren. 1190 Seiten. 100 Goldmark
D a s W e r k s te llt sich zu r A u fg a b e , d ie P a te n te d e r a n o rg .-ch em . In d u s trie e b e n s o zu sam m eln und nach sach lich en G esic h tsp u n k ten zu o rd n en , zu b es p rec h en und lau fen d h era u szu g eb e n , w ie es im „ F r ie d lä n d e r “ , „ F o r t s c h ritte d e r T e e r fa r b e n fa b r ik a tio n “ fü r d ie P a te n te d er o rg .-c h e m . F a b r ik a tio n s z w e ig e d u rc h g efü h rt is t:
D e r G e s a m ts to ff w u rd e u n ter A n le h n u n g an d ie am tlich e K la s s e n - und G ru p p e n fo lg e in e n tsp re ch e n d e A b s c h n itte e in g e te ilt, d ie m it d en e rfo r d e r lic h e n E in le itu n g e n v e r s e h e n sin d . D ie A n o rd n u n g d er P a te n te in den e in z e ln e n K a p ite ln s e lb s t is t nach te c h n o lo g is c h e n G esic h tsp u n k ten d u rchgefü h rt w o r d e n . S ach lich Z u sa m m en g e h ö re n d e s ist dann in den s o en tstan d en en U n terg ru p p en s o w e it als m ö g lic h nach d e r Z e it f o lg e g e o r d n e t. D ie s e s a c h lic h e E in te ilu n g d e s ga n ze n S to ffe s hat w e r t v o lle V o r t e ile fü r d ie b eq u em e B e n u tzu n g d e s W e r k e s . S ie fin d e t s ich zu s a m m e n g e fa ß t in U b ers ic h ts ta b e lle n , d ie den E in leitu n g en fo lg e n und d eren D u rc h s ic h t b ei B e n u tzu n g d es W e r k e s als e r s te s zu em p feh len ist, da s ie e in e a u ß e ro rd e n tlic h s c h n e lle O rie n tie r u n g ü b e r b e s tim m te W is s e n s g e b ie te erm ö g lic h e n . A n d ies e T a b e lle n sch lie ß e n sich d ie P a te n ts c h r ifte n in d e r g le ic h e n R e ih e n fo lg e an, w ie sie in d e n s e lb e n a u fg efü h rt sind.
D ie P a te n te sin d m it den w ic h tig s te n a m tlich en D a ten (B e g in n u nd E n de s o w ie L ö s c h u n g e n und Ü b e r tra g u n g e n d e r S c h u tzre c h te ) vers e h e n . B ei d en n eueren P a ten te n sin d auch d as A k te n ze ic h e n , A u s le g u n g s - und E rte ilu n g s d a tu m a n g e g e b e n . D ie V e r ä n d e r u n g e n w e r d e n fo rtla u fe n d n a c h g e tra g e n . A lle 1910 noch b e s te h en d en u nd v o n da an e r te ilte n P a te n te w u rd en im W o r tla u t und d ie and eren ge m ä ß ih rer B e d eu tu n g m ehr o d e r w e n ig e r g e k ü rzt w ie d e r g e g e b e n , w o b e i a b e r w e n ig s te n s d er P a ten ta n sp ru c h stets w o r tg e tre u e A u fn a h m e fa n d . A m S chluß d e r P a te n te sin d , s o w e it es e r fo r d e r lic h w a r, ein e k u rze K r itik s o w ie H in w e is e auf d ie e n tsp re ch e n d e n A u s la n d s p a te n te b e ig e fü g t. V o n den Z e ich n u n g en d er O r ig in a le sin d so lc h e au fgen o m m e n , d ie das W e s e n tlic h e d e r E rfin d u n g ch a ra k te ris ie re n . D urch d ie B e sch attu n g d es W e r k e s kann man sich m it v e r h ä ltn is m ä ß ig g e r in g e n M itte ln in den B e s itz d e r g e s a m te n e in s c h lä g ig e n P a te n tlite r a tu r setzen , d ie zu d em in te c h n o lo g is c h g e o r d n e te r und g e s ic h te te r F o rm , m it E in le itu n g e n u nd Ü b e r s ic h ts ta b e lle n v e rs e h e n , v o r lie g t.
I n h a l t s v e r z e i c h n i s z u T e i l 1 d e s z w e i t e n B a n d e s .
W a s s e r s to ff. S a lzsä u re und S u lfa t, C h lo r. C h lo r-S a u e rs to ff-V e rb in d u n g e n . B rom , J o d , F lu o r und deren V erb in d u n ge n . S a u e rs to ff und O zo n . P e rv e r b in d u n g e n . S elen . S c h w e fe l. S c h w e flig e Säure. S c h w e fe ls ä u re . S c h w e fe lw a s s e r s to ff und S c h w e fe la lk a lie n . C h lo rh a ltig e S c h w e fe lv e r b in d u n g e n . S u lfite , T h io s u lfa te , H y d ro s u lfite . E d e lg a s e . S tic k s to ff. S a lp etersä u re , S tic k o x y d e und A lk a lin itr a te . N itr id e . A m m o n ia k und sein e V e rb in d u n g e n . C y a n und s e in e V e rb in d u n g e n . H y d ro x y la m in , H y d ra zin . S tic k s to ff-W a s s e rs to ffs ä u re .
DIE NATURWISSENSCHAFTEN
Dreizehnter Ja h rga n g 22. M ai 1925 H eft 21
Relativität und Aberration.
E in D ialog.
V o n Ha n s Th i r r i n g, W ien . In Ei n s t e i n s g em e in v erstä n d lich er S c h rift ü b er
die R e la tiv itä ts th e o r ie 1) fin d e t sich ein S a tz, der schon m e h rfa ch zu M iß v erstä n d n issen A n la ß gegeben h a t. E r s a g t in dem K a p ite l ü b er sp ezielle R e la tiv itä ts th e o rie und E rfa h r u n g fo lgen d es (1. c.
S. 33): ,,Ic h erw äh n e h ier a ls beson d ers w ic h tig , d a ß die R e la tiv itä ts th e o rie in ü b erau s ein fach er W eise in Ü b e re in stim m u n g m it der E rfa h r u n g die E in flü sse a b zu le iten g e s ta tte t, w elch e d as vo n den F ix ste rn e n zu uns ge san d te L ic h t d u rch die R e la tiv b e w e g u n g d er E rd e gegen je n e F ix ste rn e erfäh rt. E s is t d ies die jä h rlic h e W a n d e ru n g des sch ein b aren O rtes der F ix s te rn e in fo lg e d er E r d b ew eg u n g u m die Sonne (A b e rra tio n ).“
A u f d iesen S a tz g rü n d et sich die v o n m ehreren A u to re n ve rtre te n e irrig e A u ffa ssu n g , d a ß der A b e rra tio n s e ffe k t n a ch der R e la tiv itä ts th e o rie au ch b ei p eriod isch en , a lso u n gleich fö rm ig en B e w egu ngen n u r v o n d er R e la tiv g e s c h w in d ig k e it ab h än g en m ü ß te . W e n n ab er die A b e rra tio n vo n der R e la tiv g e s c h w in d ig k e it a lle in a b h in g e, d an n m üß te, w ie vo n Le n a r d, To m a s c h e k u n d a n d e re n 2) b e to n t w ird , a u ch die E ig e n b e w eg u n g der D o p p elstern e zu ein em A b e rra tio n s e ffe k t A n la ß geben, in d em u n ter U m stä n d en b e d eu te n d e sch ein b are W in k e ltren n u n g en der b eid en K o m p o n e n te n au ftrete n m ü ß ten , u n d z w a r gerad e d an n , w en n d as F eh len vo n S p ek tra llin ien v e rsch ieb u n g e n d as G eg en teil e rw arte n ließ e, n ä m lich w en n b eid e K o m p o n e n te n u n d d ie E rd e sich an n äh ern d in ein er gerad en L in ie b efin d en .
V erfasser h a t n u n in einer u n lä n g st ersch ienenen N otiza) d a rg ele g t, d a ß eine k o rre k te A n w en d u n g der R e la tiv itä ts th e o rie in Ü b e re in stim m u n g m it der E rfa h ru n g zu kein em solch en v o n der E ig e n b ew eg u n g der D o p p elstern e h errü h ren d en A b e r ra tio n se ffe k t fü h rt. T ro tzd e m zie h t sich d as e r
w äh n te M iß v erstä n d n is a u ch n och w e ite r d u rch die seith er erschienene L ite ra tu r. D e r a c h te T ä tig k e its b e r ic h t des rad io lo g isch en In s titu te s der U n iv e rs itä t H e id e lb e rg 4) e n th ä lt einen e tw a s vo reiligen N ek ro lo g a u f d ie d u rch d as F eh len der D o p p elstern a b erra tio n w id erleg te R e la t iv it ä t s th eorie und au ch in astron o m isch en A rb e ite n fin d e t m an die e rw äh n te irrig e A u ffa ssu n g . Hr. H . Os t e n s) m ein t z. B ., d a ß ,,d ie R e la tiv itä ts th e o rie ih ren
; Ei n s t e i n, Spezielle und allgemeine R elativitäts
theorie. 14. Aufl. View eg 1922.
2) P. Le n a r d, Ann. d. Ph ysik 73, 89. 1924; R . To m a s c h e k, Ann. d. P h ysik 74, 136, 1924 u. M. La Ro s a, Ann. d. P h ysik 75, 195. 1924.
3) Zeitschr. f. P h ysik 30, S. 63, Nr. 1. 1924.
4) Zeitschr. f. techn. P h ysik 6, 81. 1925.
5) Astron. Nachr. 224, S. 68, Nr. 5356. 1925.
S ta n d p u n k t in der S ach e re vid ie re n m üsse, n ic h t w egen des u n b eo b a ch tb a re n re la tiv istis c h e n E ffe k tes vo n der O rd n u n g 1/c2, sondern w egen V e rw e n d u n g der R e la tiv g e s c h w in d ig k e it.“
E s sch ein t d ah er n ic h t u n a n g eb ra c h t zu sein, diese F ra g e ein w en ig a u sfü h rlich er zu b eh an d eln als es in der ob en erw äh n ten N o tiz des V erfassers geschehen ist. D a m it die A n sch a u u n g en v o n beid en R ic h tu n g e n zu r G e ltu n g kom m en , w o llen w ir die F o rm eines D ia lo g e s w äh len , w o b ei E . den R e la ti- v is te n u n d L . den A n tire la tiv is te n b ed eu ten soll.
L . : D ie * T h irrin g sch e N o tiz, n a ch der die R e la tiv itä ts th e o r ie kein en vo n d er E ig e n b e w eg u n g der D o p p elstern e h errü h ren d en A b e rra tio n s e ffe k t liefern soll, sch e in t m ir u n k la r und a n fe c h tb a r zu sein. E in e n äh ere P r ü fu n g ih res In h a lte s e rü b rig t sich aber, denn w en n er re c h t h a t, is t es u m so sch lim m er fü r d ie R e la tiv itä ts th e o rie . E s w ü rd e j a d a m it im p liz it zu gegeb en w erd en , d a ß d ie B e w eg u n g des B e o b a c h te rs a b so lu te n C h a ra k te r h a t, w od u rch d as R e la tiv itä ts p r in z ip d u rch b ro ch en w ird .
E . : Ih r E in w a n d is t ty p is c h fü r eine b estim m te K la ss e v o n W id erlegu n g sv ersu ch en der R e la t iv i
tä tsth e o rie , die d a d u rch g ek en n zeich n et sind, d a ß ein S a tz d er sp eziellen R e la tiv itä ts th e o rie au f B e w eg u n g en längs einer geschlossenen B a h n an g e
w en d et w ird . In d ieselbe K a te g o rie geh ö rt au ch d er b e k a n n te E in w a n d w egen des U h re n p a ra d o x o n s 1). W en n v o n zw ei u rsp rü n g lich g le ich geh enden u n d g le ich g eric h teten U h ren die eine a u f R eisen ge sc h ic k t w ird , so m u ß sie gem äß der R e la tiv itä ts th e o rie n ach ih rer R ü c k k e h r gegen ü b er d er and eren U h r n ach geh en . In diesem N ach g eh en h a t m an n ach Ge h r c k e ein K rite riu m fü r den a b so lu ten C h a ra k te r der B e w e g u n g zu erb licken , genau so w ie m an n a ch Ih n en in der A b e rra tio n ein K r i
te riu m d a fü r h a t, d a ß die E rd e sich a b so lu t bew ege.
B e v o r ich a u f die F ra g e ein gehe, ob d a m it das R e la tiv itä ts p r in z ip ta ts ä c h lic h d u rch b ro ch en ist, m ö ch te ich Sie d a ra u f h in w eisen , d a ß in beid en B e isp iele n im F a lle gleichförmig geradliniger B e w egu n g , a u f den sich ja die sp ezielle R e la tiv itä ts th e o rie a u sd rü c k lic h b e zie h t, kein B e w e g u n g s
sy ste m v o r dem and eren a u sg ezeich n et ist. H in sic h tlic h der U h ren lä ß t sich fü r diesen F a ll z e ig e n 2), d a ß je n ach d em W ege, a u f dem eine V e rg le ic h u n g der Z eig erstellu n g en vo rgen o m m en w ird , e n tw ed er die eine oder die andere der b eid en U h re n n a c h g e h t . . .
x) V gl. diese Zeitschr. 1, 62. 1 9 1 3', 6, 697. 1918;
7, 147. 1919 u. 9, 209. 1921.
2) Diese Zeitschr. 9, 210. 1921.
Nw. 1925. 57
446 T h i r r i n g: R e la tiv itä t u n d Aberration.
[
Die Naturwissenschaften
L . (u n te r b ric h t): Z u h ü b sch en R e s u lta te n k o m m t d a die R e la tiv itä ts th e o r ie ! D ie L o g ik und d er S a tz des W id e rsp ru ch e s k ü m m ern Sie w o h l g a r n ic h t?
E . : D ie F ra g e , ob m an h ierin einen lo gisch en W id e rsp ru c h zu e rb lick e n h a t, is t sch on v ie lfa c h d is k u tie rt w ord en . Ic h d a rf m ich d a h e r w o h l m it ein em H in w eis a u f ein ige d ie sb e zü g lich e L ite r a tu r s te lle n 1) b egn ü gen . — W ä h ren d d er g e ra d lin ig g leich fö rm ig en B e w e g u n g is t also keine U h r v o r d er an d eren a u sg e ze ich n et; erst n a ch d er Um kehr d er ein en h ö rt ihre G le ic h b e re c h tig u n g au f.
B e im A b e rra tio n sp ro b le m h a b en w ir es m it ein em an a lo g en F a lle zu tu n : W en n d ie L ic h t q u e lle oder d er B e o b a c h te r ein e g e ra d lin ig g le ic h fö rm ig e B e w e g u n g a u sfü h rt, is t d er A b e r ra tio n s e ffe k t n u r v o n der R e la tiv g e s c h w in d ig k e it a b h ä n gig. E r b e ste h t e in fa c h d a rin , d a ß die V isio n s
ric h tu n g n ic h t m it d er V erb in d u n g slin ie der M o
m e n ta n s te llu n g v o n L ic h tq u e lle u n d B e o b a c h te r zu sa m m en fä llt, sond ern m it der V erljin d u n g slin ie zw isch en d er M o m e n ta n stellu n g des B e o b a ch te rs und d e r um die L a te n s z e it in der V erg a n g en h e it zu rü ck lieg en d e n S te llu n g der L ic h tq u e lle . D ieser
„ tr a n s la to r is c h e " A b e rra tio n s e ffe k t, w ie w ir ihn k u rz nennen w ollen, e rfü llt n a tü rlic h d as sp ezielle R e la tiv itä ts p r in z ip ; es is t fü r ih n ein erlei, ob sich d ie L ic h tq u e lle od er d er B e o b a c h te r bew egen . D e r „ tr a n s la to ris c h e “ A b e r ra tio n s e ffe k t w ü rd e a b er als k o n sta n te s K o rre k tio n sg lie d aus den B e o b a c h tu n g en h e ra u sfa lle n ; er sp ie lt d a ru m fü r die A stro n o m ie k ein e R o lle .
W e n n die B e w e g u n g ab er n ic h t g e ra d lin ig gleich fö rm ig , sondern a u f einer gesch lossen en B a h n s ta ttfin d e t, ka n n m an selb s tv e rs tä n d lic h d as sp e
zielle R e la tiv itä ts p r in z ip n ic h t m eh r an w en d en ; d ie F ä lle : b e w e g te L ic h tq u e lle , b zw . b e w e g ter B e o b a c h te r sind g e tre n n t zu b eh an d eln . W ir fassen z u n ä c h s t den ersten F a ll ins A u g e , der b ei D o p p e l
stern en re a lisie rt is t : D ie L ic h tq u e lle b ew ege sich p erio d isch lä n g s ein er geschlossen en B a h n , ihre G e sc h w in d ig k e it sei k lein gegen ü b er der L ic h t g e sc h w in d ig k e it u n d d er G esich tsw in k el, u n ter dem der B a h n ra d iu s v o m B e o b a c h te r geseh en w ird , sei u n m e ß b ar k lein . D en B e o b a c h te r selb st w ollen w ir der E in fa c h h e it h a lb er in einem In e rtia ls y s te m ru h en lassen. D a s A b erra tio n sp h än o m en lä ß t sich in d iesem q u a sista tio n ä re n F a ll in erster N ä h eru n g w ied e r so b esch reib en , d a ß die V isio n sric h tu n g z u sa m m e n fä llt m it der V erb in d u n g slin ie zw isch en der M o m e n ta n stellu n g des B e o b a ch te rs und d er um die L a te n s z e it vo rh ergeh en d en S te llu n g des S tern es. D iese S te llu n g u n tersc h eid e t sich ab er w egen d er v o ra u sg e s e tz te n visu ellen K le in h e it des B a h n ra d iu s vo n irg en d ein er frü h eren oder sp äteren S te llu n g so w en ig, d a ß k ein e A b e rra tio n zu sta n d e k o m m t.
L . : A u sg e ze ich n et, b itte lassen Sie m ich je t z t
*) Diese Zeitschr. 9, 482, 550 u. 551. 1921;
Monatsh. f. Math. u. Ph ys., Literaturberichte 33, 53.
1923 u. H . Th i r r i n g, Die Idee der R elativitätstheorie.
2. A ufl., S. 6off. Springer 1922.
fo rtsetzen . B e tr a c h te n w ir den zw e ite n F a ll:
R u h e n d e r S tern , B e o b a c h te r m it d er E rd e b ew egt.
In ein em Bezugssystem , daß die jährliche E r d bewegung drehungsfrei m itm acht, ru h t d er E r d m itte lp u n k t, w ä h ren d der S tern eine geschlossen e B a h n p eriod isch d u rc h lä u ft. D u rc h E in fü h ru n g dieses B e zu g ssy ste m e s w ird also n ach dem R e la t iv i
tä ts p rin z ip d er F a ll 2 au f den F a ll 1 z u rü ck g e fü h rt, fü r den Sie soeben sch a rfsin n ig g e ze ig t h ab en , d a ß k ein e A b e rra tio n a u ftr itt. In W ir k lic h k e it b e o b a c h ten w ir a b er seit B r a d l e y ein e jä h rlic h e A b e rra tio n d er F ix ste rn e , also is t d as R e la t iv it ä t s p rin zip w id erleg t.
E . : D iese W id e rle g u n g zeich n e t sich d u rch ih re b estech en d e E in fa c h h e it aus. D ie A rg u m e n ta tio n is t ab er feh lerh a ft, denn d as v o n Ih n en b e n u tz te B e zu g s sy s te m is t kein In e rtia ls y s te m . D ie K o e ffiz ie n te n des L in ien elem en tes w erd en in ih m n ic h t m ehr g leich N u ll, b zw . E in s sein u n d die L ic h tfo r tp fla n z u n g is t n ic h t m eh r ge ra d lin ig. Ih r B e zu g ssy ste m e rfä h rt p eriod isch eB esch leu n ig u n gen , die sich n a ch d em Ä q u iv a le n z p r in z ip d u rch p erio d isch v a ria b le G ra v ita tio n s fe ld e r ersetzen lassen.
D ie vo n diesen F eld e rn b e w irk te L ic h ta b le n k u n g is t nun gerad e so gro ß w ie die b e o b a c h te te jä h rlic h e A b e rra tio n . D u rc h E in fü h ru n g eines m it d er E rd e m itb ew eg ten B e zu g ssy ste m s k a n n m an also d en A b e r ra tio n s e ffe k t als solch en z w a r „ w e g tra n sfo rm ie re n “ , e rh ä lt ab er d a fü r den ä q u i
v a le n te n E ffe k t der L ic h tstra h lk rü m m u n g . (Ü b er
leg u n gen d ieser A r t h ab en sogar gerad ezu den ersten A n la ß zu der V o ra u ssag e der L ic h tstra h lk rü m m u n g am S on nenran d e gegeben .) D ie R e la tiv itä ts th e o rie lie fe rt also fü r den ungleichförm ig bewegten B e obachter a u f a lle F ä lle einen E ffe k t, d er je n ach der W a h l des B e zu g ssy stem es als „ A b e r r a tio n “ oder als „ E in s te in s c h e L ic h tstr a h lk rü m m u n g “ in te rp re tie rt w erd en kan n .
L . : M an sieh t d arau s, d a ß es die V e rfe c h te r d er R e la tiv itä ts th e o rie im m er w ied e r versteh en , ih re H y p o th ese n d u rch m a th em a tisch e A u sflü c h te , b zw . S ch ieb u n gen den E rfa h ru n g en an zu p assen . W ir w o llen ab er n a ch d er v o n Ih n en e in g esch la ge
n en A b sc h w e ifu n g v o m T h e m a w ied e r a u f die H a u p tsa c h e zu rü ck k o m m en . E s ist also, w ie .S ie selb st zu g eb en m üssen, fü r d ie A b erra tio n sersc h ei
n u n g n ic h t einerlei, ob sich die L ic h tq u e lle oder der B e o b a c h te r b e w e g t. D iese T a ts a c h e s te h t in v o lle m W id e rsp ru ch e m it dem Sinn d er R e la tiv itä ts th e o iie , der o ffe n b ar d ah in geh t, d a ß die W e lt d a ra u f e in g e ric h tet sei, eine ab so lu te F e s ts te llu n g vo n B ew e g u n g e n u n m ö glich zu m ach en , d a ß ste ts n u r re la tiv e B ew e g u n ge n e rk e n n b a r s e ie n 1).
E . : H err K o lle g e h a b en o ffe n b a r ein e ra d i
k alere A u ffa s s u n g d er R e la t iv it ä t als ich . Sie d ü rfen n ich t vergessen , d a ß b ei ein er u n gleich fö rm ig en B e w e g u n g zw eier K ö rp e r d ie E rsch ein u n gen , die sich a u f ihnen ab sp ielen , n ic h t b lo ß vo n d er R e la tiv b e w e g u n g d ieser K ö rp e r gegen ein an d er ab- hän gen , sondern a u ch n och v o n ih rer R e la tiv -
x) P. Le n a r d, Zeitschr. f. techn. P h ysik 6, 82.
1925-
Heft 21. 1
22. 5. 1925 J Br o c h: B iogeog rap hie vom T ier aus. 447
b ew eg u n g gegen die ü b rigen M assen des W e lta lls , a lso gegen den F ix ste rn h im m e l. W e n n zw ei K ö rp e r gegen ein an d er ro tieren , so k a n n m an d u rch M essung d er Z e n trifu g a l- und C o rio lisk rä fte au ch ohne B e o b a c h tu n g der U m w e lt festste llen , w elch er vo n beid en eine rasch ere W in k e ld re h u n g gegen den F ix ste rn h im m e l a u sfü h rt. D iese T a ts a c h e w u rd e vo n Ne w t o n als B e w e is fü r den a b so lu ten C h a ra k te r der R o ta tio n sb e w e g u n g a u fg e fa ß t; n ach Ma c h
h in gegen h a t m an in den Z e n trifu g a l- u n d C oriolis- k rä fte n eine W ir k u n g d er R e la tiv d re h u n g gegen den F ix ste rn h im m e l zu e rb lick e n . D iese letztere A u ffa ssu n g, die e rk e n n tn isth e o re tisch b efried ig en der ersch ein t, h a t sich die R e la tiv itä ts th e o rie zu eigen g e m a ch t. W ie im m er w ir a b er in terp retieren m ögen, eines s te h t fe s t: in einem gegen den F i x stern h im m el u n g le ich fö rm ig b e w e g ten B e z u g s sy stem tre te n W irk u n g e n w ie T rä g h eitsw id e rstä n d e n ach A r t der Z e n tr ifu g a lk ra ft, L ic h ts tr a h lk rü m m u n g usw . a u f, die in In e rtia ls y s te m e n b ei A b w esen h eit v o n G ra v ita tio n s fe ld e rn feh len . Hr. Os t e n1) h a t also vo llk o m m en re ch t, w en n er b e to n t, d a ß m an sich b ei der B e re ch n u n g d er jä h r lich en A b e rra tio n a u f ein In e rtia ls y s te m bezieh en m üsse, u m ein fach e R e la tio n e n zu e rh a lten . E r is t aber im Irrtu m , w en n er m eint, d a ß die R e la tiv itä ts th e o rie ih ren S ta n d p u n k t h in sich tlich der A b h ä n g ig k e it der A b e rra tio n v o n d er R e la t iv b ew egu n g revid ie re n m üsse, denn sie h a t ja diesen S ta n d p u n k t nie ein gen om m en . A lle rd in g s fo rd e rt die sp ezielle R e la tiv itä ts th e o rie b e zü g lic h des ob en erw äh n ten tra n sla to risch e n A b e rra tio n s e ffe k tes, d a ß n u r d ie R e la tiv b e w e g u n g m a ß g eb en d sei.
D ie jä h rlic h e A b e rra tio n g eh ö rt a b er in d ie a ll
gem eine R e la tiv itä ts th e o rie u n d in d ieser zeich n en sich die In e rtia ls y s te m e d u rch d ie b eson d ers e in fach en W e rte d er K o e ffiz ie n te n des L in ien elem en tes in re c h tw in k e lig e n K o o rd in a te n aus, die a u f d a sT rä g - h eitsg esetz und die g e ra d lin ig e L ic h ta u sb re itu n g fü h ren. N a tü rlic h kan n m an p rin zip iell au ch alles fü r ein m it der E rd e b e w e g tes B e zu g s sy s te m rech n en, dann h a t m an aber, w ie oben e rw äh n t, den E in flu ß der L ic h tstra h lk rü m m u n g zu b e rü ck sic h tig e n .
L .: Sie kom m en also d o ch n ic h t u m die T a t sache h eru m , d a ß gew isse B e zu g ssy ste m e a u s
gezeich n et sind. W o zu also d an n der gan ze A u fw a n d an m a th em a tisch en F ik tio n e n und d as G ered e ü ber allgem ein e R e la tiv itä t, w en n sich b ei n äh erer B e tr a c h tu n g Ih re In e rtia lsy ste m e d o ch n u r als
*) H. Os t e n, 1. c.
der m it geleh rten D e ck n a m en w ie „p s e u d o -e u k li
dische M aß b estim m u n g“ v e rk leid e te a b so lu te R a u m en tp u p pen . G erad e d as B e isp iel der A b e rra tio n leh rt d eu tlich , u m w ie v ie l ein fach er es ist, vo n vo rn eh erein den gerad en W e g zu gehen und m it dem ab so lu ten R a u m , b zw . dem Ä th e r zu rechnen.
E . : D ie K o n ze p tio n des a b so lu ten R a u m es m a g in m anch en F ä lle n ein g u te r N o tb e h e lf sein
— insbesondere fü r jen e, denen d as S tu d iu m der m eh rd im en sion alen D ifferen tia lg eo m e trie S ch w ie rig k eiten b ereitet. D ie Id e n tifizieru n g vo n In e rtia l
sy ste m und Ä th e r is t ab er aus d em ein fach en G runde ab zu leh n en , w eil es n ich t b lo ß ein In e rtia l
sy ste m gib t, sondern eine dreifach u n en d lich e M a n n ig fa ltig k e it solch er S ystem e, die d u rch die G ru p p e der L o ren tztran sfo rm atio n en au sein an d er h ervo rgeh en . Ih r Ä th e r m ü ß te also gle ich zeitig d reifach u n en d lich v ie le G esch w in d ig k eiten h a b en und d as is t sch lie ß lich a u ch der G ru n d d afü r, d a ß die V ersu ch e der A n p a ssu n g der Ä th e r v o rs te l
lu n g an d as T a ts a c h e n m a te ria l d a zu ge fü h rt haben , n eben einem U rä th e r n och so viel P r iv a tä th e r zu su p pon ieren a ls es W e ltk ö rp e r g ib t.
D ie allg em ein e R e la tiv itä ts th e o rie h a t sich vo n der B e v o rz u g u n g irg en d w elch er B e zu g ssy stem e fo rm a l d a d u rch fre ig e m ach t, d a ß sie die G ru n d gleich u n gen in a llg em ein k o v a r ia n te r F o rm a u f
stellte. D iese K o v a ria n zfo rd e ru n g h a t ihren h eu ristisch en W e rt d u rch die E rk lä r u n g der M erku r
p erih elb ew eg u n g erw iesen. E s is t ab er ein groß er Irrtu m , w en n m an g la u b t, aus diesem allg em ein e
rem P rin zip d er R e la t iv it ä t die F o lg e ru n g a b leiten zu m üssen, d a ß in b e lie b ig gegenein an d er h ew egten S ystem en die N a tu r V orgänge sich in gleich er W eise ab sp ielen sollen. D iese F o rd e ru n g s te h t m it der allg em ein en R e la tiv itä tsth e o rie n ich t w en iger in W id e rsp ru ch als m it d er E rfa h ru n g . W e r sich ein m al die M üh e genom m en h a t, d ie F o rm eln d er allgem ein en R e la tiv itä ts th e o rie a u f b esch leu n ig te B e zu g sy ste m e zu tran sfo rm ieren , w ird sehr w o h l w issen, d a ß sie fü r solche S y stem e neben den T rä g h e itsw irk u n g e n au ch L ic h tstra h la b le n k u n g e n ergeben , die in feld freien In e rtia lsy stem e n feh len . D ieser U m sta n d is t vo n vie len A u to re n n ich t b e a c h te t w ord en und so kam es, d a ß g e s tü tz t a u f den ein gan gs zitie rte n E in stein sch en S a tz, die irrige M einun g e n tstan d , d a ß n ach der R e la t iv it ä t s th eorie der A b e rra tio n s e ffe k t au ch bei period isch en B e w e g u n g e n n u r v o n der R e la tiv g e s c h w in d ig k e it a b h ä n g ig sei.
W er die B io g e o g ra p h ie h isto risch b e tra c h te t, dem w ird es a u ffa llen , d a ß die ,,T ierg e o g ra p h en “ d er älteren G en eratio n en u n ter T ierge o g ra p h ie led iglich F a u n is tik ve rsta n d e n . M it der F e s t
stellu n g der V e rte ilu n g der rezen ten T iere ü b er der E rd k u g e l w a r ih r P ro g ram m ersch ö p ft. Im üb rigen h a n d elte es sich dann n u r n och d aru m , eine regio n ale E in te ilu n g zu sch affen , als deren
Biogeographie vom Tier aus.
V o n Hj a l m a r Br o c h, O slo (N orw egen).
B a sis h a u p tsä ch lich die a u g en b lick lich e V e rte ilu n g der größeren rezen ten T iera rten d iente. N a ch und n a ch d rän g te sich dann die F ra g e ,,w ie“ v o r u n d fü h rte zu einer A n k n ü p fu n g an p alä o n to lo g isch e D a te n . So e n tstan d en K o n g lo m era te v ie le r fau - n istisch er und p alä o geog ra p h isch er D a te n , d ie zu einer e tw a s b reiteren , gesch ich tlich en G ru n d leg u n g d er B io ge o gra p h ie b e itru g e n u n d zu M odifi-
448 Br o c h: B iog eog ra p h ie v o m T ie r aus. r Die Natur
wissenschaften
zieru n gen der reg io n ären E in te ilu n g e n u n d A u f fassu n gen fü h rten .
A u f d ieser S tu fe h a tte d ie b io geo g ra p h isch e F o rsch u n g je d o c h kein e A u ssic h t, sich zu ein em selb stän d ig en u n d b e d eu tu n g sv o llen Z w eig e d er B io lo g ie zu erh eben . Sie ersch ein t d esw egen a u ch g e w ö h n lich n u r als A n h a n g zu den s y ste m a tisc h e n A b h a n d lu n g e n , m eist b e g n ü g t sie sich m it ein igen k u rso risch en , .tierg eo g rap h isch en B e m e rk u n g e n “ in d er E in le itu n g oder g ib t sich, w 'enn’s h o ch k o m m t u n d e tw a s a u sfü h rlich ere A u sein an d e rsetzu n g e n a n g e stre b t w erd en , als grö ß erer ab sc h ließ e n d er A b sc h n itt. N u r in seh r selten en F ä lle n b eg eg n en w ir rein b io g eo gra p h isch en A b h a n d lu n g en , u n d diese m ü n d en d a n n m eist in g a n z a llg em ein e D isk u ssio n en ü b e r die große, reg io n äre E in te ilu n g der E rd e aus. A ls g lä n zen d e A u sn a h m e n n otieren w ir h ier ein ige D a rste llu n g e n b e g re n zterer G eb iete, w ie A . Ap p e l l ö f s E rö rte ru n g e n ü b er die B o d e n fa u n a des N o rd m e e re s1) und Sv e n Ek m a n s A rb e it ü b e r die F a u n a v o n S k a n d in a v ie n 2); d ie le tz te re d a rf a ls d er G ip fe l b e ze ich n et w erd en , den diese R ic h tu n g e rre ich t h a t.
S e ith e r h a t sich eine an d ere R ic h tu n g der F o rsc h u n g a n g eb a h n t, d ie ökologische Tiergeographie, die in m eh reren B e zie h u n g e n a u ch in den g e n a n n te n D a rste llu n g en vo rsch im m ert, u n d d ie in der M eeresforsch u n g, ob sch on n ic h t im m er z ielb ew u ß t, als beson d ere w isse n sch a ftlich e F o rsc h u n g sric h tu n g seit A n fa n g d er F isch e re iu n te rsu ch u n g en b e trieb en w ord en ist. D a s S tu d iu m d er F isch w an d e ru n g e n un d die P la n k to n s tu d ie n 3), d. h. d ie Untersuchungen der ozeanischen Biocönosen, sind in d er T a t rein ö ko lo gisch e b io g eo g ra p h isch e U n tersu ch u n g en , o b w o h l ih r Z w e c k und Z iel d er G e ld b e u te l ist.
N a c h u n d n a ch h a b en sich ähnliche Untersuchiongen der terrestren Verhältnisse herauskristallisiert. D a s erste z ie lb e w u ß te H a n d b u c h d er ö k o lo g isch en T ie rg e o g ra p h ie h a t uns F . Da h l g e g e b e n 4); k u rz n ach h er ersch ien die p ra c h tv o lle D a rs te llu n g vo n d er H a n d R . He s s e s5), w o die g a n ze F o rsch u n g s
ric h tu n g in v o lle r B r e ite gegeb en ist.
U n d d o ch is t es seh r a u ffä llig , d a ß a u ch h ier die zw e ite F ra g e d er W issen sch a ft — „ warum“ — n u r zu r H ä lfte b e le u c h te t, die d r itte F ra g e — ,,wodurch“ — fa s t ü b e rh a u p t n ic h t b e rü h rt w ird . D ie tiefe ren a n a ly tisc h e n S tu d ien , die a ls G ru n d 1) In Mu r r a yund Hj o r t, The Depths of the Ocean.
London 1912. (Der A bschnitt liegt fast in derselben Abfassung schon in ,,Norges Fisherier. I Norsk Hctv- jiske“ Iste Del. Bergen 1905 vor.)
2) D jurvärldens utbredningshistoria pä Skandi- naviska halvön. Stockholm 1922.
3) V gl. z. B. H. H. Gr a n, Das Plankton des nor
wegischen Nordmeeres. Report on the Fishery- and Marine-Invest., Bd. II, Bergen 1902, oder Resume des observations sur le plancton des mers explorees par le conseil pendant les annees 1902 — 1908. I — II. Bull, trimestriel. Copenhague 191 o, 1911.
4) Grundlagen einer ökologischen Tiergeographie.
1. und 2. Teil. Jena 1921 — 1923.
5) Tiergeographie auf ökologischer Grundlage. Jena 1924.
lä g e ein er v o lle n B e a n tw o rtu n g d ieser F ra g e n d ienen m üssen, w erd en au ch h eu te n och m eist v e rm iß t. H ierin m üssen w ir a u ch d ie U rsach en su ch en , w esh a lb sich die B io g e o g ra p h ie b ish er n ic h t als selb stän d ig er W issen sch a ftszw e ig n eben A n a to m ie, S y s te m a tik , E m b ry o lo g ie und P h y s io lo gie — u n d d iesen Z w eig en g le ic h w e rtig — e n t
w ic k e lt u n d b e w ä h rt h a t.
D ie erste G ru n d la g e der „T ie rg e o g r a p h ie “ is t a u ch j e t z t n och die V e rb re itu n g d er T iere in R a u m u n d Z e it. D a b e i is t ab er die E rk lä r u n g d er E rsch ein u n gen , sind die U rsach en , u n d zw a r in im m er stärk erem M aße, n u r in a llerlei äu ß eren B e d in g u n g en g e su ch t w ord en, bis m an z. B . in d er m arin en T ierge o g ra p h ie d as Z iel d er F o rsch u n g so g ä n zlich v e rg a ß und verlo r, d a ß m an n a ch den h y d ro g ra p h isch e n V erh ä ltn issen ohne w eiteres ,,tierg e o g ra p h isch e “ R e gio n en a u fste llte , denen sich die T iere zu fü gen h a tte n . D ie E in te ilu n g is t so m it n ich t n u r a rb e itsth e o re tisch e r A r t ; I n d iv i
duen, die sich d em B ild e n ic h t p ü n k tlic h ein ord nen, sind „A u s n a h m e n “ , A rte n , die n ic h t an den th e o re tisch k o n stru ie rten G ren zen h a ltm ach en , stellen ,, Ü b e rg a n g sfo rm e n “ od er a llerlei „ Z w is c h e n stu fe n “ d ar. D e m O rgan ism u s w ird m it an d eren W o rte n je d e S e lb stä n d ig k e it ab gesp ro ch en .
U n d d o ch kö n n en w ir die B io g e o g ra p h ie seh r g u t m it einem S ch ach sp iel v e r g le ic h e n : die äu ß eren F a k to r e n stellen d ie S p ieler d ar, die O rgan ism en ab er, die ein zeln en S ch ach fig u re n , h a b en in d iv i
d u elle F ä h ig k e ite n (eine gew isse A u to n o m ie) und fü g en sich n u r n a ch ih ren b eson d eren B e w e g u n g s m o d ifik a tio n en in d as g esam te g ro ß e S p iel ein, d as d as gro ß e M o saik b ild der B io g e o g ra p h ie a u fb a u t.
W ir sind bei diesem S p iele die Z u sch au er — w er ein S ch a ch tu rn ier b e u rte ile n w ill, d er m u ß n ic h t nur die In d iv id u a litä te n der Sp ieler, sondern au ch die „in n e re K r a f t “ d er ein zeln en S ch a ch fig u re n d u rch a u s kenn en. T ro tzd e m d ie le tz te re S eite die elem en ta re ist, so is t sie in d er b ish erigen b io g e o g ra p h isch e n F o rsc h u n g fa s t n ic h t b e rü c k s ic h tig t w orden.
W e n n m an aber, w ie bish er, die T iere n u r von a u ß en her in d er T ie rg e o g ra p h ie b e h a n d e lt, so lä ß t sich in d er T a t k a u m die H ä lfte der F ra g e n der k a u sa len E rfo rsc h u n g b e a n tw o rte n . D ie tier
geographische Forschung m u ß zielbew ußt anfangen, die artlichen Phänom ene von in n en zu analysieren.
D a s h e iß t, w ir m üssen die A rten — au ch die In d iv id u en — als gewissermaßen autonome E xisten zen b e tra ch ten , die z w a r d u rch v o n a u ß en w irk e n d e K r ä fte g ereg elt w erd en , die a b er w egen der in n e
w oh n en d en F ä h ig k e ite n m it diesen äu ß eren K r ä fte n in u n u n terb ro ch en em K a m p fe leben .
D a m it diese B e h a u p tu n g e n n ic h t a ls n eb elige P o s tu la te d a steh en , w erd en w ir h ier ein ige B e i
spiele b e tra ch ten , die g le ic h z e itig zeigen, d a ß die b io geo grap h isch e, k a u s a la n a ly tis c h e F o rsc h u n g au f b re iter B a sis fu ß en d eben so u m fa n g re ich und b e d e u tu n g sv o ll w ie je d e r an d ere Z w e ig d er b io lo gisch en W issen sch a fte n ist. —
D ie F ä h ig k e it, d u rch B ild u n g v o n D a u e r-
Br o c h: Biogeographie vom Tier aus. 449
Stadien ( „ W in tereie rn “ , R u h esp o ren , G em m u lae usw .) a u f „ u n g ü n s tig e " L e b e n sve rh ältn isse zu reagieren, is t sicher n ic h t eine F ä h ig k e it, die d u rch den E in flu ß ä u ß erer F a k to r e n erw orben ist, sondern sie geh ö rt zu den p rim itiv e n E ig e n sch a ften der O rgan ism en . W ir fin d en denn auch , d a ß diese E ig e n tü m lic h k e it eben den n ied rigeren O rgan ism en zu ko m m t, b ei h öh eren T ieren d agegen v e rlo ren g egan gen ist. D ie g ro ß e B e d e u tu n g dieses P h ä nom ens fü r die P la n k to n fo rs c h u n g h a t Gr a n
schon 1902 (1. c.) k la rg ele g t. D a s (w interliche) A u fb lü h en arktischer Diatom aceen in dem P la n k to n des K a tte g a ts u n d S k a g e rra k s w u rd e frü h er als R e s u lta t p o la rer S trö m u n g en e rk lä rt, die den G olfstrom im W in te r d u rch q u eren d in die gen an n ten G ew ässern h in ein d rän gen . D ie D au ersp o ren geben uns aber, w ie Gr a n zeigt, eine e in fach ere und n äh erliegend e, n a tü rlich e E rk lä r u n g : d ie „e ism ee r
äh n lich en “ V erh ä ltn isse der W in te r ze it sind fü r d as A u fb lü h e n dieser arktischenD iatom aceen gü n stig, im F rü h ja h r b ild en sie bei den fü r sie u n gü n stigeren T em p e ra tu rv erh ä ltn isse n w ied eru m D au ersp o ren , die ,,ü b erso m m ern .“
Ä h n lic h e R u h e sta d ie n w erd en ab er a u ch vo n anderen T iera rten g e b ild e t; sie sind besonders bei S ü ß w a ssertieren allgem ein b e k a n n t u n d au ch b ereits a u sg e w e rtet, scheinen ab er b ei den O rg a n is
m en der K ü ste n g ew ä sser des M eeres ebenso h ä u fig zu sein, sind ab er h ier w en iger b e a c h te t w orden.
A llg em ein b e k a n n t d ü rfte n die W in tereie r vo n Cladoceren, w ie Pod on u n d E vadne, sein, d ie den D au ersp o ren der Diatom aceen in b io lo g isch er B e zieh u ng a n a lo g sind. Ü b e rd a u e ru n g szu stä n d e sind b ei den m arinen Bryozoen g u t b e k a n n t, tie rg e o grap h isch a b er n ic h t a u sg e w e rte t w ord en. D ie D a u erstad ien vieler Coelenteraten sind z w a r b e o b ac h tet, o ft ab er m iß v ersta n d en w o rd en ; ein ige E rö rteru n g en ü b er diese d ü rfen d esw egen hier a n g eb ra ch t sein.
A u s der A d ria fin d en w ir g e leg en tlich „ ü b e r w in tern d e H y d ro id en sto lo n e “ in der L ite r a tu r erw äh n t, w o ra u f m eine A u fm e rk s a m k e it d u rch m einen F re u n d H errn P ro fesso r D r. J o v a n H a d z i gelen k t w u rd e, d er die Podocysten einiger Scypho- medusen n äh er e rö rte rt h a t. In d em O slo fjo rd e (K ristia n ia fjo rd e) h a t B j ö r n F ö y n (an dem Z o o logischen L a b o ra to riu m der U n iv e r s itä t O slo) b e i D rö b a k die W in tersto lo n en vo n Clava s tu d iert.
W ä h ren d des W in ters sterb en d ie P o ly p e n a b ; die S to lo n en g eflech te b leib en ab er b esteh en , d as C ön osark sch eid et a lls e itig P e risa rk a b u n d ru h t, g u t em gekap selt, b is gü n stige W itte r u n g e in se tz t;
dann b lü h t es w ied eru m a u f u n d lä ß t eine n eu e K o lo n ie au s sich vorsprossen. Solch e „ W in te r - stolone h a fte n den A lg en n u r lose an u n d w erd en sehr gcA\ ö h n lich a\ eg gesch w em m t, o ft a u c h w egen V erm o d eru n g der A lg e n frei u n d d e m n a ch fo r t
g etrieb en ; m an e rh ä lt so m it b e i Clava ein S ta d iu m , d as zeitw eise sem ip elag isch a u ftr itt. E tw a s höh er sp ezialisierte „D a u e rs p o re n “ fin d en w ir b ei m eh reren C a m p a n u la riid en; sie sind schon im Jah re 1871 vo n A l l m a n erw ä h n t w ord en , v o r einigen Heft 31. 1
23. 5- 1925 J
Jah ren au ch v o n P . L . Kr a m p n äh er b e sp ro ch en 1).
M ehrere Jah re h in d u rch h ab e ich d as S ch ick sa l v o n Laomedea longissim a im B o o tsh a fe n d er b io logisch en S ta tio n (D röbak) stu d ie rt u n d besonders K o lo n ie n b e o b a ch te t, die sich u n ter dem M o to r
b o o t der S ta tio n an g esied elt h a tte n . Sie siedeln sich im F rü h so m m er an (das F a h rz e u g w ird jed es F rü h ja h r ge re in ig t u n d a u ch u n ten neu gestrichen) u n d e n tw ic k eln sich im L a u fe des S o m m ers und des H erb stes zu gro ß en R a se n oder B ü sch eln . W enn ab er die W in te r k ä lte im O k to b e r-N o v e m b e r s tä rk e r w ird , is t die B ild u n g v o n „ fr u s tu le s “ besonders le b h a ft, d. h. die Z w eigen d en erzeu gen kein e P o ly p en , sondern d a s C ö n o sark der Z w eig sp itze tre n n t sich in n erh alb der p erisa rk alen H ü lle als eine la n g g e s tre c k t o v a le oder v ie lm e h r w a lzen förm ige „ S p o r e “ ab. D ie ü b rigen W e ic h te ile der K o lo n ie n m it P o ly p e n u n d G o n a n th en sterb en ab und zerfallen , so d a ß v o n dem C ö n o sark o ft die
„S p o r e n “ a llein ig b esteh en b leib en . D a s zeigt, d a ß die m eist als b io lo g isch rä ts e lh a ft b e tra c h te te n
„ fr u s tu le s “ ta ts ä c h lic h e D au ersp o ren oder D a u e r
stad ie n sind . E n tsp re ch e n d e B ild u n g e n w u rd en u n ter d em M o to rb o o t au ch b ei B ougainvillia ramosa jed en H e rb st g efu n d en . W e n n ab er d as M o to rb o o t im F rü h ja h r in d er W e rft g rü n d lich gerein ig t w u rd e, fan d en sich fa s t oder g a r kein e R e s te vo n Laom edea oder B ou g a in v illia am R u m p fe v o r ; sie w aren v o n den W e llen zerrissen u n d m it ih ren D a u e rsta d ie n w eg g esp ü lt w orden.
D iese bio lo gisch en B e o b a c h tu n g e n sind in tierg eo g ra p h isch er B e zie h u n g v o n B e d eu tu n g . Sie zeigen, d a ß d as A u ftr e te n einer A r t an d ieser oder jen er S telle w äh ren d b e g re n zter Z eiträ u m e n ich t ohne w eiteres a u f E in w a n d eru n g oder S tro m tra n s p o rt zu rü c k g e fü h rt w erd en d arf, a u ch n ich t w en n sie n u r ga n z g e leg en tlich an einer L o k a litä t b e o b a c h te t w ird . W ir kenn en v o n anderen O rg a n is
m en g ru p p en h er B eisp iele, d a ß solche D a u e r
stad ien ih r la te n te s L eb e n ja h re la n g b ew ah ren kön nen . D a s g eleg en tlich e A u fb lü h e n oder d as p lö tzlic h e A u ftr e te n solch er A rte n z e ig t led iglich , d a ß eine ga n z beson d ere K o n ste lla tio n ve rsch ie dener b io p h y sik a lisc h e r F a k to r e n im A u g e n b lic k zu sam m en geko m m en ist, d ie fü r d as A u fb lü h e n d ieser A r t g ü n stig is t; an d ererseits d a ß diese K o n ste lla tio n an d er b e treffen d e n L o k a lit ä t keine gew ö h n lich e ist. In dieser W eise m üssen w ir w ah rsch e in lich a u ch die geleg en tlich en F u n d e v o n a rk tisch e n H yd ro id en , w ie H aleciu m m uricatum in d em O slo fjo rd b ei D r ö b a k erklären und n ich t unsere Z u flu c h t zu r A n n ah m e w en ig w ah rsch ein lic h e r T ra n s p o rt d u rch a rk tisch e S tro m zw eig e d u rch d ie N ord see u n d d as S k a g e rra k nehm en.
E in g eh en d ere S tu d ien ü b er die B ild u n g und B io lo g ie der D a u e rstad ie n sind fü r das V erstä n d n is v ie le r b io geo g ra p h isch er P h än o m en e u n u m g än g lich n ötig . Ü b e rh a u p t kön nen w ir schon h ier fe s t
stellen , d a ß d ie E rfo rsch u n g der n orm alen B io lo gie d er ein zeln en T ie ra rte n die n o tw en d ig e x) Spontaneous Fission in Hydroids. Vidensk.
Meddel. fra Dansk naturh. Foren. Bd. 67, 1915.