Zdzisław Grelowski
O jednolitość pojęcia
odpowiedzialności służbowej :
(artykuł dyskusyjny)
Palestra 9/12(96), 21-29
1965
Nr 12 (96) Pojęcie odpowiedzialnoici służbow ej 21
Jeżeli jednak te spostrzeżenia, nie pozbawione tu i ówdzie własnej su
biektyw nej oceny, pobudzą kolegów -członków zespołów oraz organy
adwokatury do zadumy i rozmyślań, to włożonego w ysiłk u nie będą uwa
żał za zbędny i stracony.
ZDZISŁAW GRELOWSKI
O jednolitość pojęcia odpowiedzialności służbowej
( a r t y k u ł d y s k u s y jn y )
P rz y b ie ra ją c a coraz b a rd z ie j k o n k re tn e fo rm y d y sk u sja n a te m a t podmiotowego» z a k resu przyszłego ko d ek su p rac y 1 pozw ala ju ż obecnie n a częściow e choćby om ó w ienie n ie k tó ry c h in s ty tu c ji p raw n y ch , k tó re bez w ą tp ie n ia z n a jd ą się w k o d ek sie pracy . D otyczy to m. i. z a g ad n ien ia dyscy p lin y pracy , z k tó rą in te g ra ln ie zw iązany je st p roblem pracow niczej odpow iedzialności w szelkiego ro d zaju . U re gulow anie zasad te j odpow iedzialności po w in n o być poprzedzone choćby k r ó tk ą an alizą istn iejąceg o s ta n u p raw n eg o w ty m zakresie.
W n au ce polskiego p ra w a ad m in istra c y jn e g o i p ra w a p ra c y b ra k je st je d n o li tego po jęcia odpow iedzialności służbow ej. N iekiedy synonim em te j odpow iedzial ności s ta je się odpow iedzialność d y s c y p lin a rn a 2 lu b p o rz ą d k o w a 3. Dość cz ęsta rów n ież odpow iedzialność służbow a w y stę p u je ja k o łączne o k reślen ie odpow ie dzialności po rząd k o w ej i d y s c y p lin a rn e j4, a n ie k ied y z a stę p u je ona o d pow iedzial ność reg u la m in o w ą i w szelkiego innego ro d za ju odpow iedzialność w try b ie słu ż bow ego p o d p o rząd k o w an ia. N ależy przy tym podkreślić, że de lege lata je st to te n ro d zaj odpow iedzialności p rac o w n ik a, co do k tó reg o najczęściej nie o b o w iązu je zasad a ne bis in id e m , a sa m a odpow iedzialność w y p ły w a z przepisów o obow iąz
kach służbow ych, czyli tz-w. p ra g m a ty k lu b reg u la m in ó w pracy .
D otychczasow e p ojęcie odpow iedzialności służbow ej w po lsk iej lite ra tu rz e p r a w niczej zw iązane je st n ajczęściej z p rzep isam i u sta w y o p ań stw o w e j służbie cyw il n e j z 1922 r. (Dz. U. z 1949 r. N r 11, poz. 72). O dpow iedzialność ta o b o w iąz u je p rac o w n ik ó w p ań stw o w y c h m ianow anych. Z godnie z dość n ie ja s n ą tre śc ią z a w a rty c h w n ie j p rzepisów odpow iedzialność służbow a ro z u m ia n a je s t ja k o o k re śle n ie w spólne d la odpow iedzialności porząd k o w ej i d y sc y p lin a rn e j — obok od pow iedzialności k a rn e j i cyw ilnej. P ojęcie te j odpow iedzialności zostało przez w ię k szość au to ró w w p o lsk iej lite ra tu rz e ogran iczo n e w każd y m w y p a d k u n a jw y ż e j do odpow iedzialności w try b ie służbow ego p o d p o rzą d k o w a n ia, a n ie k ied y w ogóle
1 Sprawozdanie z dyskusji z dn. 7.X. 1964 r. (PiP nr 12!84, s. 980).
a M. J a r o s z y ń s k i , M. Z i m m e r m a n n, W. B r z e z i ń s k i : Polskie praw o ad m inistracyjne, Warszawa 1956, s. 313.
a j . S t a r o ś c i a k i E. I s e r z o n : Praw o adm inistracyjne, Warszawa 1965, s. 204.
22 Z d z i s ł a w G r e l o w s k i Nr 12 (96)
p o łn in ię te i sk o n su m o w an e p rze z odpow iedzialność d y sc y p lin a rn ą .5 Tego ro d z a ju r o zu m o w an ie je s t w y n ik ie m w p ły w u lite r a tu r y obcej n a c h a ra k te r p ra w n y sto su n k u służbow ego p rac o w n ik ó w p ań stw o w y c h , gdyż lite r a tu r a fra n c u sk a , n ie m ie ck a lu b a n g lo sa sk a w y m ie n ia je d y n ie odpow iedzialność d y sc y p lin a rn ą u rzędników . T ylko n ie k ie d y sa n k c je ponoszone z ty tu łu odpow iedzialności d y sc y p lin a rn e j dzielą się n a k a r y p o rządkow e i d y s c y p lin a rn e 6. P o dobnie przep isy k ra jó w socjalisty czn y ch w y m ie n ia ją ty lk o odpow iedzialność d y sc y p lin a rn ą , n ie w y m ie n ia ją c po jęcia odpo w ied zialn o ści służbow ej.
J e s t rzeczą c h a ra k te ry sty c z n ą , że ty lk o p rze p isy sta rsz e p rz e w id u ją exp re ssis
v e rb is p ojęcie odpow iedzialności p o rzą d k o w e j lu b służbow ej. N ow sze przep isy
p o lsk ie u ży w a ją p o ję cia o dpow iedzialności d y sc y p lin a rn e j, m im o że z c h a ra k te r u służbow ego p o d p o rzą d k o w a n ia w y n ik a w y ra ź n ie m ożność p o ciąg a n ia do od po w ied zialn o ści porządkow ej.
S am e je d n a k różnice w n o m e n k la tu rz e w ró żn y c h a k ta c h p ra w n y c h m ogłyby sta n o w ić m n ie jsz e zło, gd y b y p o ję cia p ra w n e w łaściw ego ro d za ju odpow iedzial n o śc i p ra c o w n ik a w poszczególnych a k ta c h b y ły ja sn o określone. T a k je d n a k nie je s t, albow iem n a w e t o b ow iązujące (w zasadzie) n a d a l p rze p isy u sta w y o p a ń stw o w e j służbie cy w iln ej n ie są w now szym u sta w o d a w stw ie w łaściw ie re sp e k to w a n e . W ystarczy tu w y m ie n ić z n ajn o w szy c h p rzepisów rozp o rząd zen ie R ady M in istró w z dn. 28.VII.1960 r. w sp ra w ie k a r p o rząd k o w y ch za n a ru sz e n ie dy scy
p lin y b u d że to w ej (Dz. U. N r 41, poz. 247 w ra z ze z m ian ą ogłoszoną w Dz. U. z 1964 r. N r 5, poż. 22), k tó re stw ie rd z a n a jw y ra ź n ie j, że p rac o w n icy — n ie z a le żn ie od odpow iedzialności cyw iln ej, d y sc y p lin a rn e j łu b służbow ej, p rze w id zia n ej in n y m i p rze p isam i — ponoszą ró w n ież z ty tu łu n a ru sz e n ia d y sc y p lin y budżeto w ej odpo w ied zialn o ść p orządkow ą. A p rzecież p rze p isy tego ro zp o rzą d zen ia dotyczą w p rz e w a ż a ją c e j m ierze p raco w n ik ó w , k tó rz y z m ocy p rzep isó w u sta w y o p a ń stw o w e j służbie cy w iln ej p o d le g ają odpow iedzialności porząd k o w ej, a ta , obok od po w ied z ia ln o ści d y sc y p lin a rn e j, sta n o w i n ie ja s n o sfo rm u ło w a n ą w te j s ta re j u s ta w ie z 1922 r. odpow iedzialność służbow ą. W idocznie u sta w o d aw ca , p rz e w id u ją c za n a ru sz e n ie dyscy p lin y b u d że to w ej odpow iedzialność p o rzą d k o w ą i odpow ie d zialn o ść in n e g o ro d zaju , w ty m ró w n ie ż i służbow ą, n ie zsy n ch ro n izo w ał treśc i now ego p rz e p isu z odpow ied n im i a rty k u ła m i u sta w y z 1922 r., zm ienionej w 1949 r. i dotychczas o bow iązującej.
In n y m p rz y k ła d e m n ie jasn eg o sfo rm u ło w a n ia je s t przep is a r t. 35 i in. ko d ek su p o stę p o w a n ia ad m in istra c y jn e g o . P rz e p is te n p rze w id u je sa n k c je z ty tu łu odpo w ied zialn o ści służbow ej lu b d y sc y p lin a rn e j, ta k ja k b y p o m ijał trećć u sta w y o p a ń stw o w ej służbie cyw iln ej, w m y śl k tó re j odpow iedzialność d y sc y p lin a rn a sta n o w i o b o k odpow iedzialności p o rzą d k o w e j pojęcie odpow iedzialności służbow ej.
W a rto p rzy sposobności zaznaczyć, że w obecnym sta n ie u sta w o d a w stw a m ożna b y , sto s u ją c w y k ła d n ię d o k try n a ln ą ro zszerzającą, d o p atrz y ć się w tre śc i rozd ziału V u sta w y o p ań stw o w e j słu żb ie cy w iln ej tego, że pojącie odpow iedzialności słu ż b o w e j o b ejm u je w szy stk ie w y m ie n io n e w ty m rozdziale ro d z a je odpow iedzialności,
p rzy jednoczesnym u re g u lo w a n iu w sposób b a rd z ie j szczegółow y ty lk o zasad odpo w ied z ia ln o ści porząd k o w ej i d y sc y p lin a rn e j. U sta len ie bow iem zasad odpow iedzial n o śc i cyw ilnej i k a rn e j n ie było w u sta w ie — ze zro zu m iały ch i bezsp o rn y ch w zględów — p ożądane. P rz e s ła n k ą tego ro d z a ju ro zu m o w a n ia m oże b y ć sam t y
s Z . L e o ń s k i : O d p o w i e d z i a l n o ś ć d y s c y p l i n a r n a w p r a w i e P R L , P o z n a ń 1959, s. SIS. fi V . H a c k 1: D ie D i e n s t p r a g m a t i k , W ie n 1961, s. 100—102.
N r 12 (96) Pojęcie odpowiedzialności służbowej 23
tu ł rozdziału, w k tó ry m u ży te sło w a „odpow iedzialność słu żb o w a” n ie p o w ta rz a ją się an i ra z u w tre śc i całego rozdziału, czy n a w e t całej u sta w y , pozostałe zaś sfo r m u ło w a n ia u sta w y m ó w ią o k o n k re tn y m ro d z a ju odpow iedzialności.
M a lejące zn aczenie p rzepisów u sta w y o p a ń stw o w e j służbie cyw ilnej m ożna tłu m ac zy ć p rzed e w szy stk im z a n ik a jąc y m w p ra k ty c e sto su n k iem służbow ym , gdyż ty lk o praco w n icy o c h a ra k te rz e ad m in istra c y jn o p ra w n y m (czyli — ja k u sta w a ta p rec y zu je — o c h a ra k te rz e publiczn o p raw n y m ), sta n o w iąc y z re sztą m niejszość, p o d le g a ją p rzepisom o odpow iedzialności po rząd k o w ej lu b d y sc y p lin a rn e j. N ato m ia s t pozostali p rac o w n icy w a p a ra c ie a d m in istra c ji p a ń stw o w e j p o d le g ają p rz e p isom reg u la m in ó w p ra c y (niekoniecznie w y d a n y c h zgodnie z p raw em pracy), ró żn y c h okólników lu b za rządzeń reso rto w y ch , a w każd y m raz ie przepisom pism a okólnego n r 85 P re z e sa R ad y M in istró w z d n ia 3.VI.1960 r. (Mon. Pol. N r 48, poz. 231), w ydanego bez p o w o łan ia się n a ja k ik o lw ie k przep is p raw n y .
M ożna w ięc do tru d n o śc i n o m e n k la tu ry dołączyć w aż n iejsze jeszcze różnice, w y p ły w a ją c e z p o w ażnej różnicy sam ego po jęcia i o d m ie n n ej tre śc i ty c h sam y ch słów u ży ty ch w poszczególnych a k ta c h p raw n y ch . N ajw ięcej przy ty m w ątp liw o ści bu d zą ro d za je odpow iedzialności pracow niczej w try b ie służbow ego p o d p o rząd k o w an ia. O dpow iedzialność służbow a w ro zu m ien iu p rzep isó w u sta w y o p ań stw o w e j służbie cy w iln ej k o n k u ru je najczęściej z odpow iedzialnością p orządkow ą, a o d pow iedzialność d y sc y p lin a rn a zaczyna — za w zorem lite r a tu r y obcej — w y p iera ć oba poprzed n ie ro d za je odpow iedzialności bez sp e c ja ln e j k u te m u przyczyny. B iorąc zaś jeszcze pod uw ag ę sto su n ek p rac y z n a k o m itej w iększości ludzi p ra c u jących, pow in n y ich obow iązyw ać p rze p isy u ch w a ły n r 327 R ad y M in istró w , p rze w id u ją c e odpow iedzialność reg u la m in o w ą. T a różnorodność nie sp rz y ja w ła śc i w em u sto so w a n iu p rzepisów ja k ie jk o lw ie k odpow iedzialności i w p ra k ty c e w p ły w a n a c a łk o w itą b ez k arn o ść u ch y b ień służbow ych lu b k ie ro w a n ie s p ra w n a d rogę p o stę p o w a n ia sądow ego.
N ależy p rz y ty m p o d k reślić, iż o ile w k r a ja c h b u rż u a z y jn y c h d y fe re n c ja c ja sto su n k u p ra c y i sto su n k u służbow ego w y ra ż a się p rzed e w szy stk im w oddzielnych g ałęziach p ra w a , k tó re re g u lu ją te sto su n k i, o ty le w k r a ja c h so c jalisty c zn y c h — z w y ją tk ie m C zechosłow acji i P o lsk i — w szyscy p rac o w n icy p o d le g ają kodeksom pracy . P ra w o a d m in istra c y jn e w k ra cz a tu ta j ze sw ym a k te m a d m in istra c y jn y m ja k o w y zn aczający m d a n ą osobę n a odpow iednie sta n o w isk o p rzy jednoczesnym p o d d an iu je j przepisom p ra w a pracy, a często rów n ież sp e cja ln y m s ta tu to m lu b reg u la m in o m w łaściw y m d la d a n e j służby. W ów czas je d n a k zasady o d pow iedzial ności d y sc y p lin a rn e j n ie o d b ie g ają od ram o w y c h w te j m a te rii przepisów kodeksu p racy . K od ek sy p ra c y re g u lu ją p o n ad to zasady innego ro d z a ju odpow iedzialności p rac o w n ik a, p rzede w szy stk im zaś odpow iedzialności m a te ria ln e j, k tó ra w spo sób zasadniczy odbiega od odpow iedzialności cyw iln ej, u reg u lo w a n e j w p rze p isac h ko d ek su cyw ilnego.
W polskim p ra w ie ad m in istra c y jn y m , obok w sp o m n ia n ej w yżej u sta w y o p a ń stw ow ej służbie cyw iln ej, o b ow iązują in n e jeszcze u sta w y , k tó re re g u lu ją służbę w poszczególnych d ziała ch a d m in istra c ji p aństw ow ej (np. u sta w a o p ań stw o w y m g o sp o d arstw ie leśnym , o p ra w a c h i obow iązkach n auczycieli, o służbie w ojskow ej oficerów , podoficerów i szeregow ców , u sta w a o sto su n k u służbow ym fu n k c jo n a riu sz y MO, S łużby W ięziennej, k o le jarzy , p rac o w n ik ó w pocztow ych i inne).’ Ilo
24 Z d z i s ł a w G r e l o u s k i Nr 12 (96>
aiowo je d n a * b iorąc, w s z y s c y . p rac o w n icy p ań stw o w i, k tó rz y p o d le g a ją p ra g m a ty k o m służbow ym , sta n o w ią zdecydow aną m niejszość w sto su n k u do pozostałej,, k ilk u m ilio n o w e j rzeszy p rac o w n ik ó w za tru d n io n y c h n a p o d sta w ie um ow y o p racą,, k tó ry c h p rze w a żn ie obow iązu ją u k ła d y zbiorow e i reg u la m in y pracy . W r e g u la m in a c h zaś ty c h odpow iedzialność p ra c o w n ik a u reg u lo w a n a je s t zgodnie z w y ty c zn y m i do u ch w a ły R ad y M in istró w n r 327 z dn. 18.VIII.1957 r. w spraw ie- p rz e strz e g a n ia p o rzą d k u i d y scy p lin y p rac y (Mon. P ol. N r 70, poz. 432 z późn. zm.). P o d ję ta w 1957 r. u ch w a ła u sta liła w y ty czn e do o p rac o w a n ia reg u la m in ó w p ra c y w uspołecznionych p rze d sięb io rstw a ch , p rz e w id u ją c rów nocześnie stosow anie dtv praco w n ik ó w , n a ru sz a ją c y c h p o rz ą d e k i dy scy p lin ę pracy , śro d k ó w re g u la m in o w y c h k a ra n ia .
W te n sposób p o w sta ła odpow iedzialność re g u la m in o w a p rac o w n ik ó w p o zo stają cych w sto su n k u p rac y p o dobna do odpow iedzialności p o rząd k o w ej, d y sc y p lin a rn e j lu b służbow ej p rac o w n ik ó w o c h a ra k te rz e a d m in istra c y jn o p ra w n y m . P o dobień stw o to w y n ik a p rzed e w szy stk im z c h a r a k te ru sa n k cji, a cząściow o ze sposobu ich w y m ie rz a n ia w try b ie służbow ego p o d p o rzą d k o w a n ia oraz z pow stających- sk u tk ó w dla p rac o w n ik a, k tó r y w k o n se k w e n cji w y m ie rz en ia k a r y n a jsu ro w sz e j m oże być zw olniony z pracy . N a sp e c ja ln e p o d k reśle n ie z a słu g u je p rz y ty m s ta n o w isk o z w ie rzch n ik a służbow ego p rzy w y m ie rz an iu sa n k c ji o c h a ra k te rz e p o rzą d k o w y m lu b reg u la m in o w y m w try b ie odpow iedzialności służbow ej.
S a n k c je p rze w id zia n e w re g u la m in ie p rac y zgodnie z z a sa d am i u ch w a ły n r 327 n az y w a n e są rów n ież śro d k a m i d y sc y p lin u ją cy m i alb o upom inaw czym i, a k a ry w y m ie rzan e — k a ra m i re g u la m in o w y m i.8
J a k w y n ik a z pow yższego, obok d y fe re n c ja c ji sto su n k ó w p ra c y d a je «ię p o w a ż n ie odczuw ać różnorodność n o m e n k la tu ry ro d za ju odpow iedzialności p rac o w n ik a, ja k ą
ponosi w try b ie służbow ego p o d p o rząd k o w an ia. B rak p recyzyjnego sfo rm u ło w a n ia de lege lata odpow iedzialności tego ro d z a ju d o strzega się nie ty lk o w u c h w a le n r 327, ale ró w n ież w in n y c h a k ta c h p raw n y ch . P rz y k ład e m m oże tu być za rzą d zen ie M in istra H an d lu W ew n ętrzn eg o n r 162 z dn. 13.-IV.1953 r. (Dz. U rz. M HW N r 9, poz. 29), k tó re w y ra źn ie stw ie rd z a, że praco w n icy je d n o ste k h a n d lu u spo łecznionego p o d le g ają — obok odpow iedzialności k a rn e j, k a rn o -a d m in is tra c y jn e j i m a te ria ln e j — jed y n ie odpow iedzialności służbow ej. P ociągnięcie do odpow ie dzialności służbow ej w ro zu m ien iu za rząd zen ia oznacza zastosow anie w p rze p isa n y m try b ie p o sta n o w ień um ow y o p ra c ę i w y d an y c h n a je j p o d sta w ie re g u la m i nów , p rze w id u jąc y ch zm n iejszen ie w y n ag ro d ze n ia (prem ii) w ra z ie n a ru sz e n ia przez p rac o w n ik a jego obow iązku albo niezw łoczne ro zw iązan ie um ow y o p ra c ę z w in y p rac o w n ik a.
B ra k jed n o lito ści po jęcia odpow iedzialności służbow ej i zw ią za n ej z n ią o d p o w ied zialn o ści p o rząd k o w ej, d y sc y p lin a rn e j lu b reg u la m in o w ej m ożna d ostrzec ró w n ież w orzeczeniu S ąd u N ajw yższego z dn. 10.111.1961 r. 3 CR 276/60, k tó re w y w o ła ło b o g a tą po lem ik ę i do ch w ili obecnej je st n a d a l a k tu a ln e , m im o że n ie je s t p rze k o n y w a jąc e.8 Tu n ależy ty lk o p o d k reślić, że m ów iąc o k a rz e re g u la m in o w ej w y m ie rz an e j n a p o d sta w ie u ch w a ły n r 327, S ąd N ajw yższy n az y w a ją k a r ą
« M. Ś w i ę c i c k i : Odpowiedzialność porządkowa pracownika a dopuszczalność drogi, sąd ow e], „Państw o i Praw o” nr 5—6/1962, s. 858.
» Z. G r e l o w s k i : Odpowiedzialność porządkowa pracownika adm inistracji państw ow ej, Toruń 1965, s. 107 (egz. pow ielony). O rzeczenie to uznało niedopuszczalność drogi sądowej od n ałożonych kar regulam inow ych (OSPiKA z 1962 r., poz. 195).
Kr 12 (96) Pojęcie odpowiedzialności służbowe) 25
d y sc y p lin a rn ą , czego z re sztą n ie m ożna m e ry to ry c zn ie kw estionow ać, ale m am y tu zarazem ty p o w y p rzy k ła d tego, że u je d n o lic en ie po jęcia odpow iedzialności p r a cow niczej (zw łaszcza w try b ie służbow ego p o d porządkow ania) je st konieczne, aby u zyskać jedn o lito ść n o m e n k la tu ry i u n ik n ą ć dalszej w ieloznaczności w w y d a w a n y c h p rzepisach.
N ależy je d n a k podk reślić, że ty lk o w n ieliczn y ch w y p ad k a ch , ja k np. z m ocy de k re tu o n ie k tó ry c h p ra w a c h i obow iązkach p rac o w n ik ó w k o lejow ych (Dz. U. z 1954 r. N r 16, poz. 59 z późn. zm ian am i w 1956 r. i 1958 r.), ro zp o rząd zen ia R ady M in istró w w sp ra w ie sto su n k u służbow ego członków K o rp u su Technicznego- P o ż a rn ic tw a (Dz. U. z 1952 r. N r 42, poz. 291) itp., ponoszenie odpow iedzialności służbow ej z m ocy ty c h sa m y ch przepisów dotyczy w szy stk ich za tru d n io n y c h p r a cow ników bez w zglądu n a ich c h a ra k te r p raw n y . S p ra w a nie budzi — oczyw i ście — zastrzeżeń, jeśli chodzi o osoby, k tó re łączy z p rac o d aw cą sto su n ek słu ż bow y i o b o w iązu jąca p ra g m a ty k a służbow a. N ato m iast osoby z a tru d n io n e w ty c h je d n o stk a c h a p a r a tu a d m in istra c ji p ań stw o w e j n a p o d sta w ie um ow y o pracę- p o d d a ją się n ie k ied y przepisom reg u la m in ó w p rac y , w y d aw an y m w brew tre ś c i a r t. 51 ro zp o rząd zen ia P re z y d e n ta R P z dn. 16.111.1928 r. o um ow ie o p ra c ę p rac o w nik ó w u m ysłow ych (Dz. U. N r 35, poz. 323 z późn. zm.) oraz a rt. 2 ro zp o rzą dzenia P re z y d e n ta R P z te j sam ej d a ty o um ow ie o p ra c ę ro b o tn ik ó w (Dz. U. N r 35, poz. 324 z późn. zm.), lu b też p rzepisom u sta w y o p ań stw o w ej służbie cyw il n e j w try b ie a rt. 385 k.c. (daw niejszy a rt. 71 k.z.). T akże w y d aw an ie reg u la m in ó w dla praco w n ik ó w p ań stw o w y c h n ie je s t przew id zian e przez obow iązujące p rze pisy; praco w n icy ci są ty lk o poddani przepisom p ra g m a ty k i służbow ej, z a w ie ra ją cej p rzew ażnie za sa d y odpow iedzialności p orządkow ej i d y sc y p lin a rn e j (zw anych w niek tó ry ch ' p ra g m a ty k a c h łącznie odpow iedzialnością służbow ą) lu b odpow ie dzialności w yłączn ie d y sc y p lin a rn e j, p rze w id u jąc ej w n ajn iższy ch szczeblach k a ry odpow iedzialność p o rzą d k o w ą w p o staci k a r porządkow ych.
N iek tó rz y au to rz y słu szn ie p o d k reśla ją , że w yłączenie p rac o w n ik ó w k o n tra k to w ych, za tru d n io n y c h w u rzę d ach państw o w y ch , spod d ziała n ia reg u la m in ó w p rac y dokonano w całkow icie in n y m okresie u stro jo w y m i że obecnie należy nie ty lk o tych p racow ników , ale rów n ież i praco w n ik ó w m ia n o w an y c h poddać przepisom reg u la m in ó w pracy , je d n o lity c h dla w szy stk ich bez w y ją tk u p rac o w n ik ó w .10
K a ry w y m ie rz an e przez przełożonego w try b ie służbow ego p o d p o rzą d k o w a n ia bez potrzeb y p ro w a d ze n ia sp ecjalnego p o stę p o w an ia i za n ieznaczne u ch y b ien ia obow iązkom służbow ym — są niczym in n y m ja k ty lk o k a ra m i porządkow ym i. D o piero ta m , gdzie p o pełniono znaczniejsze w y kroczenie służbow e i k a ry w y m ierza in n y zw ierzch n ik niż b ezpośrednio przełożony (najczęściej o rgan k o legialny o k re ślony w prag m aty ce), w chodzi w g rę w łaściw a odpow iedzialność d y sc y p lin a rn a . O czyw iście w fo rm a cjac h w o jskow ych i in n y c h z w a rty c h fo rm a c ja c h m u n d u ro w ych ró w n ież k a ry d y sc y p lin a rn e w y m ie rz an e są przez przełożonych, a n ie np. przez ko m isje d y sc y p lin a rn e . A le i tu ta j n ajn iższe k a ry d y sc y p lin a rn e należy uw ażać za k a ry porządkow e, przy czym i jedne, i d ru g ie ponoszone są w try b ie odpow iedzialności d y sc y p lin a rn e j — obok k a r w y m ie rz an y c h przez sąd y honorow e
u Z. S a l w a : Charakter praw ny i zakres regulam inu pracy PRL, Warszawa 1964, s. 82. i nast. oraz wypow iedź W. M asewicza za w łączeniem statutu prawnego pracow ników ad m inistracji państwow ej do przyszłego kodeksu pracy („Pracownik państw ow y i społeczny’* z 1965 r. nr 3, s. 12), a także artykuł J. Starościaka o sytuacji prawnej pracowników adm i nistracji państw ow ej („Gosp. i admin. terenow a” z 1965 r., nr 10).
26 Z d z i s ł a w G r e l ó w s k t Nr 12 (96)
i koleżeńskie, k tó re m ożna n az y w ać k a ra m i sta tu to w y m i, a n ie d y sc y p lin a r n y m i.11 •
In n y m p rzy k ła d em , b a rd z ie j p rze k o n y w a jąc y m , je s t o dpow iedzialność służbow a p ro k u ra to ró w n a pod staw ie u c h w a ły R a d y P a ń s tw a z 1951 r. w sp ra w ie re g u la m in u o odpow iedzialności d y sc y p lin a rn e j p ro k u ra to ró w (Mon. P ol. N r 82, poz. 1133), k tó r a to odpow iedzialność, ja k k o lw ie k n ie n a z w a n a w łaściw ie, w y n ik a z p rzepisu § 5 i 6 całkiem w yraźnie. Z w ró cen ie bow iem u w agi u stn ie lu b n a p iśm ie przez przełożonego podległym p ro k u ra to ro m n a n iew łaściw ości w u rzę d o w a n iu lu b z a ch o w a n iu się albo udzielen ie im u p o m n ie n ia m oże być ty lk o k a rą porządkow ą. N a to m ia s t ponoszenie odpow iedzialności d y sc y p lin a rn e j należy ju ż do wyższego rz ę d u odpow iedzialności służbow ej, p rzy czym te n ro d za j o dpow iedzialności z całą pew nością o b e jm u je zaró w n o sa n k c je w y m ie rz an e przez przełożonego, ja k i przez sp e c ja ln e o rg an y d y scy p lin arn e.
P o d a n e n ie k tó re ty lk o p rz y k ła d y św iadczą o w ie lk ie j obfitości sposobów ro zw ią za ń z a g ad n ien ia odpow iedzialności służbow ej i niem ożności u sy stem a ty zo w a n ia te j w a ż n e j in s ty tu c ji p ra w n e j, zw łaszcza w obec pod jęcia u ch w a ły R ady M in istró w n r 327 i w p ro w a d z a n ia je j przez n ie k tó re o rg an y a d m in istra c ji p ań stw o w e j w ży cie.
K onieczność istn ie n ia in s ty tu c ji odpow iedzialności p ra c o w n ik a w tr y b ie służbo w eg o p o d p o rzą d k o w a n ia za ró w n o p rac o w n ik ó w m ian o w an y ch , ja k i pozostających w sto s u n k u p rac y n ie ulega w ątpliw ości. N ie m oże też b udzić w ątp liw o ści celo w o ść u je d n o lic en ia o b o w iązu jący ch przepisów , gdyż m nogość ich o słab ia znaczenie
i w ła śc iw ą re a liz a c ję za sa d so cjalisty czn ej d yscypliny pracy , bez po trzeb y przy tym u c ie k a n ia się do ta k ic h przepisów , ja k uch y lo n a u sta w a o so cjalisty czn ej d y s cyp lin ie p ra c y z 1950 r. U jed n o licen ie je d n a k de lege fe ren d a p rzep isó w o odpo w ied z ia ln o ści pracow niczej m ożliw e będzie dopiero w odpow iednim akcie p raw n y m , k tó r y o b ejm ie w szy stk ich p rac o w n ik ó w i za w ierać będzie p rze p isy p ra w a m a te ria ln e g o i procesow ego, a w ięc w p rzyszłym k o d ek sie p ra c y lu b zastępczo — w m ożliw ie k ró tk im czasie — w sp e c ja ln e j u sta w ie o odpow iedzialności p ra c o w niczej.
W y p ad a tu dodać, że w n o w y m ak c ie ustaw o d aw czy m n a le ż a ło b y za g ad n ien ie odpow iedzialności p ra c o w n ik a u reg u lo w a ć kom pleksow o, ty m w ięcej że w y d an y kodeks cy w iln y w z a k resie odpow iedzialności m a te ria ln e j p ra c o w n ik a m oże być u zu p e łn io n y p rze p isam i sp e cja ln y m i.
W szelkie dotychczasow e p ra c e le g isla cy jn e w ty m z a k resie m ia ły n a w zględzie d y fe re n c ja c ję sto su n k ó w p ra c y i istn ie ją c e różnice w c h a ra k te rz e p ra w n y m s to s u n k u służbow ego w ra z z jego a d m in istra c y jn o p ra w n y m i p rze p isam i o odp o w ie d zialn o ści służbow ej p ra c o w n ik a państw ow ego, k tó re n ie m ogły sk u te cz n ie k o n k u ro w a ć z cy w iln o p ra w n y m i w a ru n k a m i p ra c y p rac o w n ik ó w p o d le g ają cy c h p rz e p i som p ra w a p racy . J e s t rzeczą m ożliw ą, że u ch w a ła n r 327 m ia ła w y p ełn ić lu k ę is tn ie ją c ą w ty m za k re sie d la p rac o w n ik ó w z a tru d n io n y c h w a p a ra c ie a d m in i s tr a c ji p ań stw o w e j. Je d n a k ż e u c h w a ła ta n ie m ogła sp ełn ić sw ego z a d a n ia w cza sie, gdy z a tru d n ie n ie p rac o w n ik ó w odbyw a się n a p o d sta w ie ró żn y c h przepisów p ra w n y c h , n ależący ch n a w e t do o d ręb n y c h dziedzin p raw a.
P rz y cz y n ia się do tego rów n ież tra d y c y jn y sposób m y ślen ia n a te m a t dw óch p rze ciw sta w n y ch sobie n iegdyś pojęć: p ra c y i słu żb y . T a o s ta tn ia o b ejm o w ała
n Z . G r e l o w s k i : O d p o w i e d z i a l n o ś ć p o r z ą d k o w a p r a c o w n i k a a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w o w e j , <>p. c i t ., s . 291.
Nr 12 (96) Pojącie odpowiedzialności służbowej 27
zaw sze d w a ta k k rań c o w e p o ję cia , ja k zaszczytnej służby d la p a ń s tw a i o b n iż a ją ce j w a rto ść społeczną człow ieka p rac y w służbie k a p ita lis ty -p a n a . N ie u k ry w a n o f a k tu słu żb y w ojskow ej, m in iste ria ln e j i in n ej u rzę d n icz ej, ale słu ż b ę dom ow ą, fo lw arczn ą lu b gdziekolw iek w p ry w a tn y m za k ła d zie o k reślan o nie m ia n em służby, lecz p rac y . O becnie je d n a k te g o ro d z a ju op o ry n ależ ą ju ż do p rzeszłości i w u s tr o ju so c jalisty c zn y m służba w za k ła d a c h p rze m y słu hutniczego, w łókienniczego itp. je st ta k sam o zaszczytna ja k i służba w ja k im k o lw ie k resorcie. O ba ro d za je p rac o w n ik ó w łą cz ą w sp ó ln e przep isy (np. w sp ra w ie z a o p a trz e n ia em ery taln eg o p rac o w n ik ó w i ich ro d zin , św iadczeń w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, od p o w iedzialności za n a ru sz e n ie d y scy p lin y fin an so w e j, odpow iedzialności za w y rzą d zo n e szkody przez p o dw ładnego z m ocy a rt. 430 k.c., odpow iedzialności z ty tu łu n a ru sz e n ia p rzepisów o b ezpieczeństw ie i hig ien ie p ra c y i w iele innych), a w ro zu m ien iu p rzep isó w p ra w a k arn e g o obie g ru p y praco w n ik ó w zo stały w z a sadzie jeszcze w 1946 r. zró w n a n e ze sobą całkow icie n a p o d sta w ie a r t. 46 tzw . m a łe g o k o d ek su k arn e g o , k tó r y sa n k c je a rt. 292 k.k. ro zc iąg n ą ł n a zn a k o m itą w iększość osób z a tru d n io n y c h w gospodarce n a ro d o w e j.1*
D lateg o te ż pojęcie „słu żb y ” n a b ra ło innego znaczenia i użyte w u sta w ie o p a ń stw o w e j służbie cy w iln ej p ojęcie odpow iedzialności służbow ej godne je s t w y k o rz y s ta n ia d la całego św ia ta p ra c y , bez w zględu n a c h a ra k te r p ra w n y z a tr u d n ie n ia .
Bez w zg lę d u n a zn a n e w d o k try n ie te n d e n c je do u z n a w a n ia sto su n k u p ra c y z a zo b o w ią z a n ie 13 m im o p rz e n ik a n ia do sto su n k ó w p ra c y te rm in o lo g ii p ra g m a ty k służbow ych lu b bez w zg lęd u n a p rze ciw sta w ian ie zobow iązaniow ej te o rii sto su n k u p rac y kon cep cji u p o d a b n ia ją c e j te n sto su n e k do s łu ż b y 14, u sta w o w e u reg u lo w a n ie z a s a d odpow iedzialności praco w n iczej, czyli służbow ej de lege fe re n d a n ie osłabi w niczym te o rii um ow y o pracę, n a p o d sta w ie k tó re j p o w sta je sto su n ek z a tru d n ie n ia i obow iązek sto so w a n ia przepisów ró w n ież w za k re sie odpow iedzialności ■służbowej oraz n a g ra d z a n ia p racow ników . Czy obecne p rze p isy p ra w a karnego, p o stę p o w an ia k a rn o -a d m in istra c y jn e g o lu b in n e przepisy, sto so w an e ró w n ież w w y k o n y w a n iu um ow y o p racę, zm ie n ia ją c h a ra k te r p ra w n y sto su n k u p rac y ? Czy
prac o w n ik , p o d d a ją c się d o b ro w o ln ie przepisom u sta w y o odpow iedzialności służbo w ej n a m ocy um ow y o p rac ę, p rz y jm u je ty m sa m y m sta tu s fu n k c jo n a riu sz a o c h a ra k te rz e a d m in istra c y jn o p ra w n y m ? P rzecież nie m u si on p o d p isa ć um ow y, a jeżeli zgad za się n a tego ro d z a ju w a ru n k i, to podobnie ja k p ra c o w n ik a m e ry k a ń sk i w y ra ż a zgodę n a re p re z e n to w a n ie jego in te resó w przez zw iązki zaw odow e (na czym z re sz tą n ie zaw sze w ychodzi dobrze), z a w iera d w u stro n n ą um ow ę i tru d n o byłoby p o d aw a ć w w ątp liw o ść zobow iązaniow y c h a r a k te r sto s u n k u p ra c y praco w n ik ó w a m e ry k a ń sk ic h p rz y ro zw in ię ty ch z a sa d ach co m m o n la w obok p rzepisów labor
law .
Z d ru g ie j je d n a k s tr o n y n ie m o żn a p o m in ąć zw iększającego się w p ły w u p a ń s t w a n a reg u lo w a n ie sto su n k ó w pracy. S tą d te ż w y d a je się coraz b a rd z ie j z ro
12 T r a d y c y j n e je s z c z e u j ę c i e z a o s t r z o n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i k a r n e j p r a c o w n i k ó w p a ń s t w o w y c h w s t o s u n k u d o p r a c o w n i k ó w k o n t r a k t o w y c h z n a j d u j e m y w p r a c y W . J a ś k i e w i c z a : S t u d i a n a d s y t u a c j ą p r a w n ą p r a c o w n i k ó w p a ń s t w o w y c h , P o z n a ń 1961, s. 122. i* W . S z u b e r t : O c h a r a k t e r z e p r a w n y m s t o s u n k u p r a c y , P i P n r 7/1964, s. 82 i n a s t . n W o l b e r g : O m e t o d z i e p r a w n e g o r e g u l o w a n i a s t o s u n k ó w p r a c y , P i Z S n r 11/1961, s. 1—10, C. P r z y m u s i ń s k i : P r a g m a t y k a p r a c o w n i k ó w z a t r u d n i o n y c h w g o s p o d a r c e ■ u sp o łe c z n io n e j n a s t a n o w i s k a c h k i e r o w n i c z y c h l u b z w i ą z a n y c h z o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą m a t e r i a l n ą , P U G n r 5/1962, s. 147.
28 Z d z i s ł a w G r e l o w s k t Nr 12 (96>
zu m iałe p rze k szta łc an ie się dotychczasow ego sto s u n k u p ra c y w sto su n e k z a tru d n ie n ia, o b ejm u ją cy ró w n ież obecny sto su n e k służbow y.15 J e s t rzeczą n ie w ą tp li w ą, że ew o lu cja sto su n k u p ra c y n a s tę p u je nie ty lk o w p a ń s tw a c h socjalistycznych,, a le ró w n ież w p a ń stw a c h b u rż u a z y jn y c h i tru d n o b y łoby d zisiaj d o p a try w a ć się w n im czystej koncep cji zobow iązaniow ego c h a ra k te ru p ra w a cyw ilnego. N ie o zn a cza to je d n a k , że m usi to b y ć od ra z u a d m in istra c y jn o p ra w n y c h a ra k te r obecnego* sto s u n k u służbow ego; je s t to sto s u n e k z a tru d n ie n ia p ra w a p ra c y o m ieszan ej tre śc i i c h a ra k te rz e tego sto s u n k u p raw n eg o , z a c z erp n ię ty ch z in s ty tu c ji p ra w a cyw ilnego- i a d m in istra cy jn e g o .
N ależy je d n a k de lege je re n d a o b jąć p ojęciem odpow iedzialności służbow ej w szys tk ie ro d z a je odpow iedzialności p ra c o w n ik a ,. co oznacża, że odpow iedzialność słu ż b o w a p o w in n a się sta ć sy n o n im em odpow iedzialności pracow niczej. B yłaby to od p o w iedzialność służbow a se n su largo, o b e jm u ją c a w szy stk ie ro d z a je odpow iedzial ności, k tó re j podlega k aż d y p ra c o w n ik : od n ajłag o d n iejsz eg o sto p n ia re a k c ji n a u c h y b ie n ia do n ajsu ro w szeg o w y m ia ru s a n k c ji za p opełnione p rze stęp stw o .
W y ra źn e sprecyzow anie w przyszłym k o d ek sie p ra c y lu b w sp e c ja ln e j ustaw ie- o odpow iedzialności służbow ej zasad poszczególnych ro d za jó w te j o d pow iedzial ności w ra z ze w sk az an iem w łaściw ego źró d ła p ra w a (np. kodeks k a rn y , kodeks, cyw ilny, p rze p isy o p o stę p o w an iu k a rn o -a d m in istra c y jn y m , p rze p isy o odpow ie d z ia ln o :« zaw odow ej, ą d m in istra c y jn e j lu b in n ej) n ie m oże m ieć znaczenia dla-, czystości le g isla cy jn e j lu b u za sa d n iać ja k ieg o k o lw iek u tr u d n ie n ia w re a liz a c ji tych. zasad. N ato m iast tego ro d za ju u reg u lo w a n ie m ogłoby w p ły n ąć n a u je d n o lic en ie s to so w an ia za sa d odpow iedzialności praco w n iczej i — co w aż n iejsze z p u n k tu w i d ze n ia h u m a n izm u socjalistycznego p rze p isy ta k ie u m ożliw iłyby sto so w an ie zasady
ne bis in id e m . O czyw iście p rze p isy o odpow iedzialności w try b ie służbow ego p o d
p o rzą d k o w a n ia, n az y w an e j dotychczas odpow iedzialnością służbow ą, porząd k o w ą, d y sc y p lin a rn ą , reg u la m in o w ą itp., zn ala zły b y się w sam y m kod ek sie p rac y lu b w e w sp o m n ia n ej w yżej o d rę b n e j u sta w ie. N a p o d sta w ie ty c h ak tó w le g is la c y jn y c h m ożna b y w y d aw ać re g u la m in y p ra c y d la poszczególnych k ate g o rii p raco w n ik ó w , k tó ry c h odpow iedzialność p o rzą d k o w a i d y sc y p lin a rn a w y m ag a od m ien n eg o u re g u lo w a n ia ze w zględu n a c h a r a k te r ich służby. W a rto przy tym p o d k reślić, że sto so w an ie najn iższeg o ro d z a ju sa n k c ji zapobiega p rze w a żn ie p o w ażniejszym u chybieniom służbow ym lu b n a w e t p rzestęp stw o m , jeżeli ty lk o p rz e p isy o odpow iedzialności p o rzą d k o w e j lu b d y sc y p lin a rn e j dotyczą w szy stk ich bez w y ją tk u p raco w n ik ó w oraz jeżeli n ie n a g a n n e za chow anie się p rac o w n ik ó w je st o dpow iednio n ag ra d zan e .
D latego też p rze p isy o odpow iedzialności służbow ej p o w in n y za w ierać ró w n o cześnie p rze p isy o n ag ro d a c h i w y ró żn ien iach , k tó re m a ją dotyczyć p rac o w n ik ó w n ie k a ra n y c h , a p o n ad to p rzepisy o d a ro w a n iu k a r, z a ta rc iu sk a z a n ia k a r ą p o rzą d k o w ą lu b d y sc y p lin a rn ą i o p ro w a d ze n iu d la każdego p ra c o w n ik a w y k az u p rze bieg u służby. N ien a g an n e za ch o w a n ie się p ra c o w n ik a w służbie, a n a w e t poza s łu ż b ą p ow inno b y ć w sposób u sta w o w y n ag ra d zan e , ab y ty m sa m y m stw o rzy ć isto tn ą ró żn icę m iędzy n ie k a ra n y m p rac o w n ik iem a p rac o w n ik iem „ z asłu g u ją cy m ” n a u k a ra n ie .
H Z. G r e l o w s k i : op. c i t s. 8. Autor uzasadnia potrzebę przyjęcia d e lege fa re n d a now ego term inu, utrzym ując pojęcie stosunku pracy ty lk o dla n ie uspołecznionych zakła
№ 12 (96) Pojęcie odpowiedzialności służbowe) 29
J e s t rzeczą oczyw istą, że in d e k s k a r p o rzą d k o w y c h lu b d y sc y p lin a rn y c h z w a n y c h ta k ż e reg u la m in o w y m i (należałoby u sta lić pow szechną nazw ą o d pow iedzial ności w try b ie służbow ego p o d porządkow ania), o k re śla ją c y w sposób je d n o lity ich ro d z a j oraz p ro c e d u rę n a k ła d a n ia k a r (np. k a ry u p o m n ie n ia lu b n a g a n y n a k ła d a n e przez przełożonych, a k a ry w yższego rz ą d u np. n a g a n y z ostrzeżeniem , p rze n iesie n i a n a niższe stan o w isk o , ro zw ią zan ia sto su n k u z a tru d n ie n ia , n aty ch m iasto w e g o
zw o ln ien ia itp., n a k ła d a n e przez ciało kolegialne) i o chrony p ra w n e j (odw ołanie d o w yższego przełożonego lu b ciała kolegialnego) — m oże być b a rd z ie j zróżnico w a n y w zależności od c h a ra k te ru pracy. N ato m iast in s ta n c ja odw oław cza m o g ła b y być w sp ó ln a d la ró żn y ch , zbliżonych do sieb ie dziedzin (np. a d m in istra c ji p ań stw o w e j, życia gospodarczego, o rg an iz ac ji społecznych itp.) p rzy czynnym w sp ó łu d z ia le zw iązków zaw odow ych. P o w ażn e je d n a k znaczenie m a tu ta j rów n ież r a n g a n o rm y p ra w n e j, n a pod staw ie k tó re j obow iązu ją w szy stk ich praco w n ik ó w prze p isy o odpow iedzialności służbow ej, a to ty m w ięcej, że m ia ły b y one dotyczyć ró w n ie ż p rac o w n ik ó w o rganów a d m in istra c ji p ań stw o w e j (z w y łączeniem e w e n tu a ln y m ty lk o n ie k tó ry c h fo rm a c ji specjalnych). N ależy p rzy ty m p o d k reślić za d a n ia , ja k ie s to ją w ty m za k re sie przed sa m o rz ąd e m ro botniczym i ra d a m i z a k ła d o w y m i p rzy k o n tro li o rze k an y ch k a r , k tó re to o rg an y p rz e d staw ic ie lsk ie pow inny o trz y m a ć u sta w o w e u p ra w n ie n ia k o n tro ln e n a w szy stk ich szczeblach in sta n c ji o rze k ają cy c h sa n k c je z ty tu łu odpow iedzialności w try b ie służbow ego p o d p o rzą d k o w an ia .
U w agi pow yższe nie sta n o w ią żadnej k o n k re tn e j p ropozycji ro zw ią zan ia de lege
fe re n d a z a g ad n ien ia odpow iedzialności pracow niczej. M a ją one ty lk o n a celu
zw ró cen ie uw agi n a to, że n o m e n k la tu ra w a k ta c h ustaw odaw czych- w dalszym ciąg u uniem o żliw ia u sy stem a ty zo w a n ie po jęcia odpow iedzialności, ja k ą ponosi p ra c o w n ik w try b ie służbow ego podp o rząd k o w an ia.
N ie w y łącza to — rzecz ja s n a — innego ro d z a ju odpow iedzialności z ty tu łu n a ru s z e n ia różn y ch p rzepisów w zw iązku z w y k o n y w an ą p rac ą, przy czym w ta k ic h w y p a d k a c h sa n k c je z tego ty tu łu o rze k ają w łaściw e o rg an y pow ołane w drodze ustaw o d aw czej n a p o d sta w ie przepisów , k tó re o b ow iązują zarów no pod m io t z a tru d n ia ją c y , ja k i p rac o w n ik a. W sp ra w a c h ty c h n ie je d n o k ro tn ie n ależ a łoby stosow ać zasadę ne bis in id e m i często za m ia st k a ry a re sz tu lu b g rzyw ny zastosow ać k a rę w try b ie służbow ego podp o rząd k o w an ia. U k a ra n ie p rac o w n ik a w e w ła sn y m śro d o w isk u m a ju ż obecnie p rze w a żn ie w iększy w a lo r w ychow aw czy, a przecież w u s tro ju so cjalisty czn y m b a rd z ie j zależy n a w ychow aw czym c h a ra k
te rz e k a ry an iżeli n a re p re sy jn y m je j d ziała n iu . E a d a n ia I n s ty tu tu P ra c y 16 w tym z a k re sie w y k az ały dobitnie,, że dotychczasow y sy stem odpow iedzialności p rac o w n ik a d alek i je s t od pełnego w y k o rz y sta n ia i w zasadzie najczęściej sto so w a n ą k a r ą je s t sa n k c ja k a rn a lu b k a rn o -a d m in is tra c y jn a z ty tu łu ponoszenia przez p ra c o w n ik a odpow iedzialności najw yższego ro d zaju .
n Por. prace M. U k l e j s k i e j i J. N o w a c k i e g o , ogłoszone w „Studiach i Materia łach In stytutu P racy”, zeszyt X z 1964 r., na tem at odpow iedzialności regulam inow ej i stuż- Jaowej.
