Wrede, Marek
"Religia Słowian i jej upadek (w.
VI-XII)", Henryk Łowmiański, Warszawa
1979 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/4, 858-859
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
858
ZAPISKIN a zw y m ia st P om orza G dańskiego, p ra ca z b io ro w a p o d re d ak c ją H u b e rta
G ó r n o w i c z a i Z y g m u n ta B r o c k i e g o . Z a k la d N a ro d o w y im . O ssolińskich — W y d aw n ictw o , W r ocla w -W arszaw a-,К ra k ó w -G d a ń sk 1978, s. 244.
T a p o p u la rn o n a u k o w a k siążk a je s t pierw szym całościow ym o p raco w an iem n azw m iast P o m o rza G d ań sk ieg o . Z e b ra n o w niej etym ologie i w iadom ości z zak resu historii n a zw m iast d w ó ch histo ry czn y ch w ojew ództw P ru s K ró lew sk ich : p o m o rsk ieg o i m alb o rsk ieg o o ra z ziem bytow skiej i lęborskiej. U w zg lęd n io n o nazw y 40 m iast o ra z nazw y 111 dzielnic, przedm ieść itp. fo rm o sadniczych. O m ó w io n o nie ty lk o nazw y dzisiejsze, ale ró w n ież nazw y p ierw o tn e, zan ik le itp. A u to rzy zajęli się rów nież nazw am i innych o b iek tó w geograficznych, zw łaszcza rzek, o ra* nazw am i o sobow ym i. D la większości nazw P o m o rz a G d a ń sk ie g o jest to pierw sze o p raco w an ie tego ty p u i w tym tkw i p o d staw o w a w a rto ść om aw ian ej książki. W p rz y p ad k u nazw m ających ju ż lite ra tu rę n a u k o w ą a u to rz y w ysunęli liczne now e p ro p o rcje in te rp retacy jn e, m odyfikacje i uściślenia.
K siążka m a w zasad zie u k ład hasłow y z zach o w a n iem p o rz ą d k u alfabetycznego. K ażdy a rty k u ł hasłow y p o p rz ed z a k ró tk i tekst o o biekcie, k tó re g o nazw y o m aw ia d an y a rty k u ł. P raca z a o p a trz o n a z o stała w e w stęp to p o n o m asty c zn y , bib lio g rafię i sk o ro w id z nazw .
A u to ra m i książki są p raco w n icy Z esp o łu O n o m asty czn eg o przy Z a k ład z ie Języka Polskiego U niw ersytetu G d ań sk ieg o . T ek sty h istoryczne wyszły sp o d p ió ra W acław a O d y ń c a z In s ty tu tu H isto rii U n iw ersy tetu G d ań sk ie g o .
M . D.
H enryk Ł o w m i a ń s k i , Religia Słow ian i j e j upadek (w . VI— XI I ) , P aństw ow e W y daw nictw o N au k o w e , W arszaw a 1979, s. 433.
N ajnow szą książkę H en ry k a Ł o w m i a ń s k i e g o m ożna p o tra k to w a ć ja k o sw ego ro d z aju su p lem en t jeg o m o n u m e n taln ej syntezy p o czątk ó w p a ń stw a polsk ieg o . W aga i zakres p ro b lem u religii Słow ian skłoniły a u to ra d o n a d a n ia sw ym ro zw aż an io m form y o d ręb n ej, obszernej m o n o g rafii, ro z p atru ją c ej system w ierzeń religijnych S łow ian w szerszym k o n tek ście in d o eu ro - pejskim . P raca ta m ająca c h a ra k te r zaró w n o syntezy p ro b lem u , ja k i polem iki z fu n k c jo nującym i d o ty ch czas w nau ce p o g ląd a m i n a tem at religii S łow ian, dzieli się w yraźnie n a trzy części. N iew ątp liw ie sta n ie się o n a p rz ed m io te m i p u n k tem wyjścia d y sk u sji; tu chcem y jed y n ie zasygnalizow ać jej uk a za n ie się.
Część pierw sza — ro d zaj ob szern e g o w stępu te o re ty czn o -m eto d o lo g iczn eg o . poza ustaleniem p o d staw o w eg o a p a ra tu pojęciow ego o raz sfo rm u ło w a n ie m definicji religii i jej za sa dniczych fu n k cji, zaw iera w nikliw ą krytykę teorii G . D u m é z i l a . W o p arciu o d an e historyczne i językow e a u to r o d rzu ca du m ćzilo w sk ą teorię, w m yśl k tó rej politeizm u k sz ta łto w ał się jeszcze w d o b ie w sp ó ln o ty in d o eu ro p ejsk iej a za tem był fo rm ą wierzeń w łaściw ą w szystkim lu d o m in d o eu ro p e jsk im . C zęść tę k o ń c zą ro z w aż a n ia o zak resie sto so w aln o ści m eto d : etn o g raficzn ej, archeologicznej i etym ologicznej w b a d a n ia c h n ad re k o n stru k cją system u w ierzeń religijnych S łow ian. D o cen iając ich znaczenie ja k o m eto d po m o cn iczy ch , a u to r staje n a stan o w isk u , iż p o d sta w ą w szelkich w n iosków m o g ą być jed y n ie ź ró d ła pisane.
C zęść d ru g ą stanow i p ró b a rek o n stru k cji religii Słow ian w okresie od VI w. (pierw sze w zm ianki pisan e o ich 'w ie rze n ia c h ) d o m o m e n tu ich ch ry stian izacji. Z e w zględów źró d ło w y ch a u to r z asto so w ał p o d ział re g io n ialn y om aw iając k o lejn o w ierzenia Słow ian p o łu d n io w y ch , w schodnich, p o łab sk ich i zach o d n ic h (P o lsk a. C zechy). W w yniku im ponującej eru d y cją krytyki w szystkich d o stę p n y ch w zm ianek źródłow ych a u to r u stala, że p o d sta w o w ą fo rm ą w ierzeń Słow ian była p o lid o k sja, w raz z jej f?czytow ym elem entem — p ro to te izm em . N a d e r k rytyczny n a to m iast je s t jeg o sto su n ek d o k oncepcji politeizm u słow iańskiego. N ie w ykluczając m ożliw ości pojaw ien ia się tendencji po liteisty czn y ch u Słow ian p o łu d n io w y ch , o g ran ic za w zasadzie to zjaw isko d o teren ó w P o ła b ia , zazn aczając p rzy tym iż j e j t o n o p óźne i po w staje
ZAPISKI
859
w w yniku an tro p o m orfizacji pojęć ch rześcijańskich. Z ap rzecza n a to m ia s t istnieniu politeiz m u . ja k i też wyżej rozw iniętych form k u ltu u S łow ian z ac h o d n ic h i w schodnich, p o d w aża jąc w iary g o d n o ść przek azó w źró d ło w y ch d o ty czący ch „ p a n te o n ó w ” ru sk ic h i z ac h o d n io sło w iań sk ich . ja k o w trę tó w b ąd ź p óźnych, b ą d ź obcych k u ltu ro w o .
T rzecia i o sta tn ia część p ra cy p o św ięcona jes t ch ry stian izacji Słow ian i kolejnym etap o m recepcji now ej w iary przez ró ż n e gru p y społeczne. U k szta łto w a n ie się sto su n k o w o gęstej sieci p a rafialn e j, co ostateczn ie zad ecy d o w ało o sukcesie ch rześcijań stw a, p rz y p ad ające na koniec X II w ieku, stan o w i k o ń co w ą cezurę ro z w ażań a u to ra . .
C zy sto u ty litarn y , funkcyjny c h a ra k te r religii S łow ian był czynnikiem ułatw iającym p rz y jęcie ch rześcijań stw a, o k tó re g o sukcesie w p ow ażnej m ierze zadecydow ały a trak cy jn e , a obce d o ty ch czaso w em u system ow i w ierzeń idee esch ato lo g iczn e now ej w iary um iejętnie e k sp o n o w a n e przez p ro p a g an d ę m isyjną.
L ek tu rę dzieła u łatw ia o b szerny in d ek s o só b , n sz w geograficznych i etnicznych, a także niezw ykle o b szern e i w y czerpujące przypisy, zaś język p racy , zab arw io n y w m o m e n ta c h d y skusyjnych su b teln y m poczuciem h u m o ru czyni z „R eligii S ło w ian ” rz a d k o dziś sp o ty k an y p rz y k ład n au k o w ej p rozy polem icznej najw yższego rzędu.
M . W .
M ichel M o l l a t . L es pauvres au m oyen age. E tude sociale, H ach ette, P aris 1978, s. 395.
W o k ó ł dziejów średniow iecznych g ru p m arg in aln y ch u ro sła ju ż w h isto rio g rafii europejskiej p o tęż n a lite ra tu ra . W w iększości są to je d n a k an alizy szczegółow e, o g raniczone d o pojed y ń - czych, często w yizolow anych tery to rió w lub w ąskich, ściśle o k reślo n y ch grup społecznych. N a p isa n ia b ra k u ją ce j syntezy p o d jął się z n an y h isto ry k fran cu sk i M ichel M o l l a t . W pięknej książce sp ró b o w ał prześledzić dzieje „ludzi b ied n y c h " na przestrzeni całego k lasycznego średniow iecza. A u to r przyjął przejrzysty, ch ro n o lo g iczn y układ pracy, dzieląc całe średniow iecze na cztery okresy. W każdym z nich istniały inne form y ..u b ó stw a ", różne były przyczyny staw an ia się „b ied n y m " o raz p an o w ały o d m ien n e relacje pom iędzy społecznościam i m arg in al nym i. a resztą społeczeństw a. N a u dział w płynęła tak że h isto ria „ d o b ro cz y n n o śc i" średniow iecznej, przede w szystkim kościelnej. C zęść w stęp n a pracy p o św ięco n a z o stała an alizie średniow iecznego słow nika d o ty cząceg o „ u b ó stw a ” o ra z u stalen iu e k o n o m iczn e g o i społecznego p ro g u staw an ia się człow iekiem b iednym . R o zd ział ten u k azał w ieloznaczność średniow iecznej „m a rg in a ln o śc i” , zależnej w głów nej m ierze od niepew nych, łatw o i nagle się zm ieniających w aru n k ó w bytow ych. R o zd ziały n a stęp n e to a n aliza zm ien iający ch się w d ziejach form „ u b ó stw a ", zależnych p rzed e w szystkim od ogólnego p o zio m u e k o n o m ic zn eg o d an y ch społeczeństw .
O k res pierw szy to stulecia od p iąte g o d o jed e n aste g o , b a rd z o sła b o ośw ietlone źró d ło w o . „B ied n i” tej epoki to praw ie w yłącznie rolnicy, uzależnieni od zm iennych w a ru n k ó w a t m osferycznych, sam ow oli feudałów , itd. W y ró żn ia ich także p raw ie zupełny b rak z ain tere so w ania się reszty społeczeństw a ludźm i p o zb aw io n y m i śro d k ó w d o życia. Sytuację zm ieniło d o p iero p o w stan ie zak o n ó w żebraczych i ich „now e sp o jrzen ie n a b ied n y c h ". Były to czasy w ielkich p rzem ian m en taln y ch i religijnych, a w y p ra co w an a w ów czas n o w a p o sta w a w obec g ru p m arg in aln y ch zw iązana była tak że z o g ro m n y m i przek ształcen iam i s tru k tu raln y m i ó w czesnych społeczeństw , a szczególnie z przeło m em u rb an isty czn y m .
S to su n k o w a o b fito ść źró d eł dla tych czasów sp o w o d o w ała je d n a k zm niejszenie k laro w n o ści w y kładu i p o zo staw ien ie d o d alszych an aliz w ielu w ą tk ó w zaledw ie naszkicow anych. N ie zm ie nia to je d n a k ogólnej oceny, w k tó rej M ichel M o llat p o trafił przybliżyć n am ludzi zupełnie n iezn an y ch z k a rt „h isto rii oficjalnej". N a zak o ń czen ie w a rto d ołączyć opinię w ydaw ców , iż: „M ichel M o lla t p o k a zu je n a m , że los b ied n y ch nie zależy w yłącznie od przyczyn e k o n o m iczn y ch ,, społecznych, technicznych i p o litycznych ale uzależniony jest tak że od m en taln o ści b ied n y ch i od m en taln o ści społeczeństw a k tó re ich o tacza ".
