Winid, Bogusław
"Awkward dominion. American
political, economic and cultural
relations with Europe 1919-1933", Frank
Costigliola, London 1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 8 /1 ,145-148
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
R ecenzow ana pozycja w p rzek o n y w u ją cy sp o só b p rzybliża p o stać p re zy d e n ta W ilsona i lata 1 w ojny św iatow ej. D zięki zn ak o m itej n a rracji je s t p a sjo n u ją cą lek tu rą nie ty lk o dla specjalistów .
H alina P arafm ow icz
F ra n k C o s t i g l i o l a . A w kw a rd D om inion. A m erican Political, Econom ic and
C ultural R elations with Europe 1919— 1933, C o rn ell U niv ersity Press. Ith ac a —
L o n d o n 1984. s. 379.
P olityce S tan ó w Z jed n o cz o n y ch w obec E u ro p y w okresie m iędzyw ojennym p o św ięco n o wiele arty k u łó w i m o n o g rafii. N ajn o w sza p ra c a n o w o jo rsk ie g o h isto ry k a F ra n k a C o s t i g l i o l i m a je d n a k znaczenie szczególne. A u to r d ąży d o p rzed sta w ien ia w zajem nych k o n ta k tó w w ja k najszerszym k o n tek ście, nie o g ran iczając się d o sp raw c zy sto politycznych, ro z p a tru ją c tak że p ro b lem y e k o n o m iczn e, k u ltu ra ln e i społeczne. N ależy też d o nielicznych b ad aczy am ery k ań sk ich , interesujących się h isto rią sto su n k ó w Polski z U SA . Je g o a rty k u ł ..A m eric an F o reig n Policy in th e ..N u t C ra c k e r” : T h e U n ite d S tates a n d P o la n d in the 1920s” 1 p o z o staje d o dzisiaj najlepszym anglojęzycznym o p ra co w a n iem tem a tu . P ró b ę zro zu m ien ia p ro b lem ó w II R ze czypospolitej z n ajd u jem y także w innych p u b lik a cjach a u t o r a 2.
N ajn o w sza jeg o m o n o g rafia budzi więc zain tereso w an ie i nadzieje. Z o stały o n e w dużym sto p n iu spełnione. S zero k ą b azę ź ró d ło w ą ro zp raw y sta n o w ią n iep u b lik o w an e arch iw alia zró w n o am ery k ań sk ie ja k i eu ro p ejsk ie o ra z liczne p am ię tn ik i i m ateriały o so b iste {private papers) czołow ych d y p lo m a tó w i p o lity k ó w tego ok resu . O b sze rn y spis w y k o rzy stan y ch a rty k u łó w i m o n o g rafii zaw iera głów ne pozycji an g lo - i niem ieckojęzyczne. W ty tule swej p racy ..A w k w ard D o m in io n ” (K ło p o tliw a D o m in acja) C ostig lio la posłużył się sfo rm u ło w an iem a m e ry k ań sk ieg o teo lo g a i p o lito lo g a R ein h o ld a N i e b u h r a . k tó ry już w 1930 r. ta k w łaśnie określił zw iązki am ery k ań sk o -eu ro p e isk ie 3.
R o zp raw a liczy osiem rozd ziałó w . Pierw szy z nich pośw ięcony jes t p olityce zagranicznej S tan ó w Z jed n o czo n y ch w k o ń cow ym ok resie kadencji W ilsona. C ostig lio la k o n c en tru je uw agę na organizacji p o m o cy U SA dla p ań stw e u ro p ejsk ich , ro z p a tru ją c za ró w n o jej ek o n o m iczn e ja k i po lity czn e znaczenie. P rzy taczan e są w ypow iedzi kierującego p racam i A m erican R elief A d m in is tra tio n H e rb erta H oovera. iż żyw ność jest n ajlep szą b ro n ią w w alce o przyw rócenie ład u i p o k o ju o ra z przeciw ro z p rz estrzen ian iu się rew olucji.
N a stę p n a część p racy prezen tu je w ew nętrzne u w a ru n k o w a n ia polityki zag ran iczn ej U SA p o d ojściu d o w ładzy rep u b lik ań sk iej a d m in istracji W arre n a H ard in g a. C ostig lio la zw raca szczególną uw agę n a d ziałaln o ść fin an sistó w i b a n k ie ró w am ery k ań sk ic h (B en jam in S tro n g . O w en Y o u n g . D w ig h t M o rro w . J o h n P. M o rg a n jr.. T h o m a s L am o n t). k tó ry ch o p in ia m iała n ierz ad k o decy d u jące znaczenie p rzy p o d e jm o w a n iu decyzji. P ro w a d z o n a przez nich „n ieo ficjaln a d y p lo m a c ja ” , stała się jednym z k a n o n ó w polity k i zag ran iczn ej re p u b lik an ó w .
A nalizie zało żeń i efektów polity k i zagranicznej w lata ch 1921— 1926 p o św ięcone są ro z działy 3 i 4. W ed łu g a u to ra , w pierw szej połow ie teg o o k resu m ożem y m ów ić zaró w n o
1 F. C o s t i g l i o l a . A m erican Foreign P olicy in the " N u t C ra c k er " : The U nited S ta te s
a n d P oland in the 1920 s.. "P ac ific H isto rica l R eview ” 48. F e b ru a ry 1979. s. 85— 105.
2 F. C o s t i g l i o l a . John B. Stetso n , Jr. a n d P oland: The D iplom acy o f a Prophet
Scorned, [w:] U .S . D iplom ats in Europe. 1919— 1941 K . P . J o n e s , ed. S a n ta B a rb ara —
O x fo rd 1981. s. 6 ?— 71 czy też F. C o s t i g l i o l a . The U nited S ta te s a n d the Reconstruction o f
G erm any in the 1920 s.. “ B usiness H istory R eview " 50. W in ter 1976. s. 477— 502.
3 R . N i e b u h r . A w kw a rd Im perialists. “ A tlan tic M o n th ly " 145. Ju n e 1930. s. 670— 675; R. N i e b u h r . Perils o f A m erican Power. “ A tlan tic M o n th ly " 149. Ja n u a ry 1932, s. 90 - 96.
146
R E C E N Z J Eo jej sukcesach jak i p o ra ż k a c h . D o pierw szych należy p o d p isa n ie u k ła d u p o k o jo w eg o z N iem cam i o ra z K o n fe ren c ja W aszy n g to ń sk a. N egatyw y, zd an iem C ostig lio li. to n ie u sta bilizo w an a sy tu acja fin an so w a E u ro p y , rzu tu jąca niek o rzy stn ie na rozw ój św iatow ego system u gosp o d arczeg o . D o p ie ro przyjęcie P lan u D aw esa. p o ro z u m ien ia w sp raw ie sp lat długów w ojennych o raz stabilizacja w alu t eu ro p ejsk ich w o p a rciu o z lo to u n o rm o w a ły sytuację. Przyjęcie przez m o carstw a eu ro p ejsk ie a m e ry k ań sk ic h p lan ó w i koncepcji rozw iązań kw estii finansow ych, uw aża C o stag lio la za szczytow y efekt ..kło p o tliw ej d o m in a c ii".
N a stę p n y ro zd ział zaw iera a n alizę zw iązków fin an so w o -g o sp o d arcz y ch E u ro p y ze S tan am i Z jed n o czo n y m i. Szczególnie ciekaw e są ro zw ażan ia a u to ra pośw ięcone w sp ó łp racy am e ry k ań sk o - -radzieckiej w lata ch d w udziestych o raz rysującym się zag ro żen iem , o siągniętego z tak im tru d em , św iatow ego ład u finansow ego.
K olejny frag m e n t m o n o g rafii, z aty tu ło w an y ..A m e ry k an iza c ja E u ro p y " p rezen tu je n a ro d zin y m itu p ow szechnęi p ro sp e rity am ery k ań sk iej o ra z zw iązanych z nim w yobrażeń 0 stylu życia i p racy m ieszkańców U S A . Ich żywą ilustrację stanow iły osobow ości H enry F o rd a i C h arlesa L in d b erg a. a rów nież im p o rta to w a n e m aso w o film y hollyw oodzkie. C ostigliola p rzek o n u je, iż isto tn ą ry są w procesie am erykanizacji sta ło się w y k o n an ie egzekucji na an arc h ista c h N ico la Sacco i B a rto lo m eo V anzettim .
O statn ia część p racy u k a zu je p roces p o w olnego załam y w a n ia się koncepcji „n ieo ficjaln ej” polity k i re p u b lik an ó w w obec E uro p y . Jego p o c zą tk u należy d o szu k iw ać się już w n iep o ro z u m ieniach d otyczących ro z b ro je n ia (K o n feren cja G en ew sk a 1927) o raz zach w ian iu P lanu D aw esa. W ielki kryzys g o sp o d a rcz y z w ielo k ro tn ił w agę k o n tro w ersji. N iek o rzy stn e, z p u n k tu w idzenia U SA . w yniki ko n feren cji w L o zan n ie, odejście m o carstw eu ro p ejsk ich o d sta n d a rd u zło teg o p ien iąd za o raz gw ałto w n e zm ian y polityczne w N iem czech, osta te czn ie przekreśliły p lan y p rezy d en ta H o o v e ra p o k o jo w e g o ..u stab ilizo w an ia” k o n ty n en tu .
P rezen tu jąc p o lity k ę a m e ry k a ń s k ą w obec z ag a d n ień eu ro p ejsk ich . C o stig lio la uw ypukla jej nieoficjalny, głów nie ek o n o m ic zn y c h a ra k te r. O d rzu cen ie przez S enai T ra k ta tu W ersalskiego 1 o g ó ln a niechęć społeczeństw a U SA d o ..stareg o ” k o n ty n e n tu , zm uszały polity k ó w d o p o sz u kiw ania now ych ro zw iązań . S tan o w iły je decen tralizac ja d y p lo m acji, p ow ierzanie n ajistotniejszych misji i ro k o w ań ..n ieo ficjaln y m ” przedstaw icielom rz ąd u o raz naciski fin an so w o -g o sp o d arcze. P o lity k a ta nie w ym agała w większości p rzy p ad k ó w a p ro b a ty , niechętnego jak im k o lw iek zw iązk o m z E u ro p ą. K o n g resu . N ie ad e k w a tn e i m ało precyzyjne iest tu używ ane niekiedy pojęcie izolacionizm u. T reścią realizow anej w takich fo rm ac h dyp lo m acji S tan ó w Z je dnoczonych m iała być stab ilizacja p o lity czn a i g o sp o d arcza p a ń stw e u ro p ejsk ich , zap ew n iająca jednocześnie m aksym alizację zysków b a n k ó w i k o n cern ó w U SA.
A m ery k an ie rozum ieli je d n a k , c o słusznie p o d k re śla C o stig lio la. zupełnie inaczej pojęcie stabilizacji jak i dro g i p ro w a d z ą c e d o niej. niż np. F ran cu zi. A nglicy czy N iem cy. H oover, C o o lid g e, H ughes czy K ellogg z ak ład a li, iż p o d staw ę p o w ro tu E u ro p y d o „ n o rm a ln o ś c i" stanow i o p arcie w alu ty o z ło to , zrów now ażenie b u d żetó w , pow szechne ro zb ro jen ie oraz rozw iązanie kw estii niem ieckiej. R ep aracje i żąd a n ia polityczne B erlina stan o w iły zaś zaw sze p u n k t sp o ró w m iędzy a lia n ta m i. P lan D aw esa i m asow y n apływ pożyczek udzielanych przez p ry w atn e b an k i am e ry k ań sk ie m iał m inim alizow ać k o n tro w e rsje i w p ro w ad zić N iem cy p o n o w n ie d o „ ro d zin y E u ro p y ” . Z ałam a n ie się P la n u D aw esa. a n astęp n ie m ającego go zastą p ić P lanu Y o u n g a. św iadczyło o błędnych założeniach i po m y łk ach „n ieo ficjaln ej” dyp lo m acji W aszyngtonu.
D o k ła d n a i rzeteln a an aliza am ery k ań sk iej polityki zagranicznej w obec E u ropy, p rz e p ro w a d zo n a przez C ostigliolę. nie w ydaje się p o tw ierd zać sp o ty k a n y ch w lite ratu rze polskiej p o g ląd ó w o jej zd ecy d o w an ie pro m ien ieck im i a n ty p o lsk im c h a ra k te rz e 4. N ie m ożem y m ów ić o celow ym i stałym p o św ięcaniu interesów krajów śro d k o w o eu ro p e jsk ic h , interesom N iem iec. O d rzu cen ie przez Senat T ra k ta tu W ersalskiego nie o z n aczało au to m a ty c zn e g o p o p arcia B erlina.
4 M . W o j c i e c h o w s k i , S ia n y Z jednoczone A m e r y k i Północnej i Europa Środkow a m iędzy
D yp lo m ac» am ery k ań scy w ychodzili z z ało żen ia, iż oczekiw ana pacyfikacja i stabilizacja E u ro p y m oże n a stąp ić ty lk o w w yniku o d b u d o w y g o sp o d arczej i politycznej N iem iec, a nie u trzy m y w an ia stałej przew agi i groźby interw encji ze stro n y F ra n c ji. N ie wszyscy w W a szyngtonie się z tym zgadzali, lecz sugestie p ro fran c u sk ie nie znajdyw ały szerszego o d d ź w ię k u 5.
P o p arcie dla B erlina b y ło w ynikiem p ró b realizacji k o n k re tn e j d o k try n y politycznej, z ak ład ającej o d b u d o w ę p o k o jo w ej, zjed n o czo n ej, silnej g o sp o d a rcz o i zabezpieczonej przed g ro źb ą rew olucji E u ro p y . P o m yślność m o carstw eu ro p ejsk ich u w a żan o w U S A za jed en z po d staw o w y ch w a ru n k ó w ro zw o ju g o sp o d arcze g o sam ej A m eryki (w kon tek ście d o sk o n a łeg o ry n k u zbytu).
A naliza polity k i finansow ej tak że nie p o tw ierd za sp o ty k an y ch p o g ląd ó w o chęci p o d p o rz ąd k o w a n ia p rzez A m e ry k a n ó w g o sp o d a rk i polskiej in tereso m n iem ie c k im 6. R óżnice i d y s p ro p o rcje w sto su n k u W aszy n g to n u i W all S treet d o Polski i N iem iec w ynikały przede w szystkim z ró żn icy p o ten cjałó w go sp o d arczy ch i roli odgryw anej przez te k raje na aren ie św iatow ej, a tak że trad y cji h isto ry c z n e j7.
C ostig lio la p rz ek o n u je, iż napływ p ry w atn y ch k a p ita łó w d o N iem iec p o przyjęciu P lan u D aw esa m iał w konsekw encji d o p ro w a d z ić d o sp łaty długów w ojennych przez p ań stw a E n tenty, nie tra k to w a n o go zaś jak o p o p arcia dla ż ąd a ń politycznych B erlina. Poza tym obligacje niem ieckich pożyczek em isyjnych, w przeciw ieństw ie d o p o lskich, u w ażan o w S tan ach Z jed n o czo n y ch za d o sk o n a łą i bezpieczną lo k atę k ap ita łu .
K orzyści g o sp o d a rcz e k o rp o rac ji am ery k ań sk ic h ze w sp ó łp racy z firm am i niem ieckim i p o zo staw ały o wiele większe niż z angielskim i czy fran cu sk im i, nie m ów iąc ju ż o polskich. W tvch w a ru n k ac h p o m o c fin an so w a i o g ran iczo n e p o p a rcie p olityczne U SA dla B erlina nie m ogą b udzić zdziw ienia. M otyw acją nie była je d n a k w rogość czy niechęć d o II R ze czypospolitej.
S praw y po lsk ie z n ajd u ją w m o n o g rafii C ostiglioli d o ść żywy oddźw ięk, niew ątpliw ie szerszy niż w p racach innych h isto ry k ó w am ery k ań sk iej polity k i zagranicznej w latach dw udziestych 8. P rzed staw iając p o m o c A R A . a u to r p o d k reśla jed n o c ześn ie sk uteczność am ery k ań sk ich n acisków na P iłsudskiego, ab y z astąp ić rz ąd o przew adze lew icy (M oraczew ski) gabinetem o bardziej p raw icow ym c h ara k te rze , m ożliw ym d o u zn an ia przez alian tó w . P o d o b n ie jak u większości h isto ry k ó w a m e ry k ań sk ic h , w yczuw am y u C ostiglioli tendencje d o przecenienia znaczenia po m o cy ek sp ertó w A R A o raz d o ra d có w finansow ych w latach późniejszych.
N ajciekaw sze frag m en ty m onografii pośw ięcone sp raw o m polsk im d otyczą rozm ów p rz e p ro w ad zo n y ch w W aszyngtonie, w p aźd z ie rn ik u 1931 r. przez fran cu sk ieg o prem iera Pierre L avala z sek retarzem sta n u H enry S tim sonem i p rezy d en tem H ooverem . R o k o w an ia dotyczyły po stu lo w an ej przez A m ery k an ó w poko io w ęi rewizji p o stan o w ień T ra k ta tu W ersalskiego, a szczególnie z asp o k o je n ia ż ą d a ń tery to rialn y ch B erlina (P o m o rze). H o o v er i S tim son gotow i byli tą d ro g ą d o p ro w a d zić d o u sp o k o jen ia polity czn eg o p o g rążający ch się w kryzysie Niem iec. O dpow iedzi i reak cja L avala w yraźnie zniechęciły ich d o p o n a w ia n ia tego ty p u propozycji. P aźd ziern ik o w e ro zm o w y am ery k ań sk o -fran c u sk ie stan o w iły jedyny m o m en t w okresie m iędzy 5 F. C o s t i g l i o l a . John S. Stetson, Jr. and Poland, s. 65— 69: L. A m b r o s i u s .
W ilson, the R epublicans, a n d French S ecu rity a fte r W orld W ar /, “ Jo u rn a l o f A m erican
H isto ry " 59. S ep tem b er 1972, s. 341— 351.
b Tezę tę zaw ierają szczególnie p race Z bigniew a L an d au , np. Z. L a n d a u . B a n k
Dillon, R ead and Co. a P olska. ..S p raw y M ię d zy n a ro d o w e” 1960, z. 7— 8, s. 53— 75;
te n ż e . M isja Kem m erera. PH 1957, z. 2. s. 270— 284 i wiele innych.
7 D o k ła d n y przeg ląd sto su n k ó w am ery k ań sk o -n ie m ieck ich zaw iera m o n o g rafia H. W. G a t z k e , G erm any and the U nited Sta tes, C a m b rid g e, M ass. 1980.
8 D la p o ró w n a n ia p a trz : M . P. L e f f l e r . The Elusive Q uest. A m erica's Pursuit o f
European S ta b ility and French Secu rity 1919— 1933. C h ap el Hill 1979 czy też L. E t h a n E ll i s , Republican Foreign P olicy 1931 — 1933, N ew B runsw ick. N. J.. 1963.
148
R E C E N Z J Ew ojennym , kiedy to S ta n y Z je d n o cz o n e p ro p o n o w a ły k o re k ty granicy polsko-niem ieckiej. In n e m o carstw a czyniły to w ie lo k ro tn ie 9.
C ostig lio la pośw ięca tak ż e sp o ro uw agi zbliżeniu am ery k a ń sk o -fran c u sk iem u o siągniętem u n a przełom ie 1926/1927 ro k u . w w y n ik u udzielenia Polsce pożyczki stabilizacyjnej.
N a ogół więc frag m en ty pracy pośw ięcone zag ad n ien io m p olskim nie b u d z ą pow ażniejszych zastrzeżeń, jak k o lw ie k w y p a d a żałow ać, iż a u to r nie w p ro w ad ził w szerszym sto p n iu w niosków i ustaleń ze sw ych p o p rzed n ich pub lik acji o raz nie w y k o rzy stał większej ilości pozycji lite ratu ry dotyczącej II R z e c z y p o s p o lite j10.
Pew ien n ied o sy t budzi k o n sek w en tn e p o m ijan ie przez C ostig lio lę p ro b lem ó w zw iązanych z drasty czn y m o graniczeniem w d w udziestoleciu m iędzyw ojennym em igracji europejskiej d o S tan ó w Z jed n o czo n y ch . W p ro w ad ze n ie system u k w o t im igracyjnych sp o tk a ło się w p ań stw ach najb ard ziej nim d o tk n ię ty ch z w yraźnym n iezadow oleniem . Z ah a m o w an ie n ap ły w u now ych obyw ateli w ypływ ało p rzed e w szystkim z odczuw alnej ro sn ącej niechęci A m ery k an ó w d o E uropy. In n y jej ob jaw stanow iły w y d arzen ia zw iązane z R ed Scare i m asow e d e p o rta cje rzekom ych i rzeczyw istych a n a r c h is tó w 11.
E m igranci, a szczególnie reem igranci stanow ili w E u ro p ie najpow szechniejsze ź ró d ło inform acji o A m eryce i przyczyniali się d o k sz tałto w a n ia i ro zp o w szech n ian ia ró żn eg o ro d z aju m itów . Pom inięcie tych p ro b lem ó w w p racy jest w yraźnie odczuw alne.
W ydaje się, iż C ostig lio la pośw ięcił tak że zbyt m ało m iejsca k o n tro w e rsjo m i ró żn ico m d otyczącym k ieru n k ó w p o lity k i zagranicznej, w ystępującym w ew n ątrz p a rtii rep u b lik ań sk iej p o w yborze n a p re zy d e n ta W a rre n a H a r d in g a 12. R ozszerzenie części m onografii pośw ięconej w ew nętrznym u w a ru n k o w a n io m dyplom acji kolejnych a d m in istra c ji rep u b lik ań sk ich stan o w iło b y jej cen n e u zupełnienie.
K o n c en tru jąc uw agę na ..n ieo ficjaln ej", stabilizacyjnej d ziałalności fin an sistó w i b a n k ie ró w o raz rozw ijającej się am ery k an iz ac ji E u ro p y , a u to r m ógł w w iększym sto p n iu uw zględnić rozw ój oficjalnych, d y p lo m aty czn y ch k o n ta k tó w z p ań stw am i S tareg o K o n ty n e n tu , czy też sta ran io m m ającym na celu w p ro w ad zen ie USA d o T ry b u n a łu Spraw iedliw ości w H a d z e 13. N ie znalazły też w książce odd źw ięk u d o ść isto tn e z aró w n o z e u ro p ejsk ieg o ja k i a m e ry k a ń skiego p u n k tu w idzenia, w izyty szefa sz tab u arm ii am erykańskiej» g en erała D o u g lasa M a c -A rth u ra w E u ro p ie i jego p o d ró ż e p o różnych k rajach k o n ty n e n tu (w tym tak że p o P o ls c e )14. U w agi te nie u m n iejszają dużego znaczenia o m aw ian ej pracy. Jej ro zm ach , przejrzystość n arracji o raz tra fn e u o g ó ln ien ia d o b rze św iadczą o m ożliw ościach au to ra .
M o n o g rafię z am y k ają d o k ład n ie zred ag o w an e przypisy, b ib lio g ra fia o raz indeks oso b o w o - -rzeczow y.
Bogusław W inid
9 Szerzej p ro b lem ten ro z p a tru je cenny a rty k u ł P. W a n d y c z a . S ia n y Z jednoczone
a Europa Środkow o-W schodnia w okresie m iędzyw ojennym 1921— 1939. ..Z eszyty H isto ry c zn e "
1976. n r 37, s. 3— 38. '
10 B rakuje n a p rzy k ład p racy J. J. L e r s k i . H erbert H oover a n d Poland. A docum entary
h istory o f a frien d sh ip . S ta n fo rd 1977. czy też przem ów ień m in istra A le k sa n d ra Skrzyńskiego
w ygłoszonych p o d c za s jego w izyty w U S A . w 1925 r o k u : A. S k r z y ń s k i . A m erican Policy
T ow ard Europe as viewed h y a European. W ash in g to n 1925.
11 R. K. M u r r a y . R e d S c a re: A S tu d y in N atio n a l H ysteria 1919— 1920, M in n eap o lis
1955. '
12 K o n tro w e rsje w ew n ątrz p artii rep u b lik ań sk iej n a tle polity k i zagranicznej sygnalizuje m iędzy innym i P .A . C a r t e r . A nother P art o f the Tw enties. N ew Y o rk 1977. s. 170— 172.
13 C ostigliola nie an alizu je tak że sto su n k u U SA d o P ro to k o łu G enew skiego 1924 ro k u . K ró tk ie jego o m ów ienie zaw iera nie w yko rzy stan y p rzez a u to ra arty k u ł D. D . B r u k s .
The U nited S ta te s and the Genewa P rotocol o f 1924: A N ew H olly A llia n ce?. “ A m erican
H istorical R eview " 64. July 1959. s. 891 ·—905.
