Zasada równych szans (par condicio) a mediatyzacja kampanii parlamentarnej we Włoszech w 2018 roku

(1)

(par condicio) a mediatyzacja kampanii

parlamentarnej

we Włoszech

w 2018 roku

(2)

(3)

Zasada równych szans (par condicio)

a mediatyzacja kampanii

parlamentarnej we Włoszech w 2018 roku

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

(4)

i Politycznych.

RECENZENT

prof. zw. dr hab. Marek Bankowicz

PROJEKT OKŁADKI

Marta Jaszczuk

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4593-0 e-ISBN 978-83-233-9947-6

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663-23-80, tel./fax 12 663-23-83

Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

(6)

(7)

Wstęp ... 9

ROZDZIAŁ 1

Kampania parlamentarna we Włoszech w 2018 roku i polityczne

konsekwencje jej mediatyzacji ... 13 1. Włoska scena polityczna przed wyborami parlamentarnymi

w 2018 roku ... 13 2. Przebieg kampanii i okoliczności utworzenia rządu

Giuseppe Contego ... 16 3. Delegitymizacja włoskiej polityki źródłem kryzysu zaufania do mediów ... 26 4. Realizacja zasady par condicio na antenie nadawcy

publicznego RAI w czasie kampanii ... 35 5. Hybrydyzacja kampanii wyborczej z wykorzystaniem

mediów społecznościowych ... 43

ROZDZIAŁ 2

Media i polityka we Włoszech ... 63 1. Gwarancje wolności komunikowania w Konstytucji Włoch ... 63

(8)

3. Zasada równych szans (par condicio) w orzecznictwie

Sądu Konstytucyjnego (Corte costituzionale) ... 66

4. Par condicio w praktyce działania politycznego ... 69

ROZDZIAŁ 3 Ratio legis zasady par condicio w polityce medialnej Włoch ... 79

1. Powody i cele wprowadzenia ustawowej regulacji dotyczącej par condicio ... 83

2. Polityczne warunki określania zasad równego dostępu partii do anteny 88

3. Zasada równych szans w programach komunikacji politycznej ... 96

4. Programy publicystyki politycznej w legislacji i orzecznictwie ... 100

5. Komunikowanie polityczne we Włoszech w warunkach partiokracji (partitocrazia) ... 105

Zakończenie ... 131

Bibliografia ... 137

Summary ... 159

Sintesi ... 163

Indeks osobowy ... 167

(9)

Kampania parlamentarna we Włoszech w 2018 roku zakończyła erę telewizji jako głównego narzędzia komunikacji politycznej w czasach II Republiki. Mimo determinacji rządzącej wówczas Partii Demokra- tycznej (Partito Democratico), zmierzającej do instrumentalnego wyko- rzystania nadawcy publicznego RAI w kampanii, o wyniku wyborów w znacznej mierze przesądziła aktywność polityków w mediach społecz- nościowych. RAI (Radiotelevisione Italiana) nie odegrał więc oczekiwa- nej roli gwaranta sukcesu wyborczego włoskiej centrolewicy. Wprowa- dzony jeszcze w 2000 roku przez włoskiego ustawodawcę zakaz emisji spotów wyborczych na antenie telewizyjnych nadawców krajowych w założeniu miał poprawić jakość debaty publicznej. Jedynie nadawcy lokalni mogli emitować spoty w czasie kampanii wyborczych.

Praktyka działania politycznego pokazała jednak, że rosnąca wraz z upływem lat presja polityków na telewizję, traktowaną dotychczas jako główne narzędzie komunikacji politycznej we Włoszech, wpłynęła na znaczne obniżenie wiarygodności tego medium, a wręcz jego kontesta- cję w procesie masowego komunikowania. Ustawa, określana mianem par condicio, która w założeniu miała wyrównać szanse w rywalizacji wybor- czej, nałożyła na nadawców dodatkowe zobowiązania, mające zadość- uczynić oczekiwaniom polityków. Zarówno nadawca publiczny RAI, jak i nadawcy prywatni zostali więc zobowiązani do dostosowania formuły swoich programów do oczekiwań ustawodawcy.

(10)

Nadawcy radiowi i telewizyjni w czasie kampanii wyborczej rozszerzyli więc dotychczasowe formaty swoich audycji w dziedzinie publicystyki politycznej o takie jak: „trybuny polityczne” (tribune politiche), debaty (dibattiti), programy mające charakter dyskusji przy okrągłym stole (tavole rotonde), konfrontacyjną prezentację kandydatów i ich programów (presen- tazione in contraddittorio di candidati e di programmi politici) oraz wywiady (interviste). Okazało się jednak, że ich profil programowy oraz zawartość merytoryczna zostały de facto narzucone nadawcom przez przedstawicieli włoskiej klasy politycznej, co bez wątpienia ograniczyło ich autonomię.

To politycy, a nie nadawcy, decydowali o ostatecznym kształcie tych pro- gramów. Telewizja przestała więc być forum debaty publicznej, gdyż nie realizowała swojej podstawowej funkcji, a więc kontroli władzy.

Usankcjonowana ustawą i orzecznictwem Sądu Konstytucyjnego (Corte costituzionale) zasada równych szans par condicio miała zagwaranto- wać zwłaszcza mniejszym ugrupowaniom udział w debacie publicznej.

Tak się jednak nie stało. Wzrost znaczenia mediów społecznościowych w komunikacji politycznej w skali globalnej, oferujących w przeciwień- stwie do telewizji bardziej rozbudowane narzędzia służące interaktyw- nej debacie publicznej, przesądził o zmianie strategii wyborczej, zwłasz- cza partii antysystemowych, co wpłynęło na ostateczny rezultat wyborów parlamentarnych we Włoszech w 2018 roku. Zasada par condicio zamiast służyć demokracji, paradoksalnie stała się jej poważnym zagrożeniem.

Nieprzypadkowo została określona przez jej krytyków mianem ustawy knebla (legge-bavaglio), ograniczającej wolność wypowiedzi.

Niespodziewana zmiana na włoskiej scenie politycznej i dojście do wła- dzy ugrupowań antysystemowych i eurosceptycznych, na czele z Ruchem 5 Gwiazd (MoVimento 5 Stelle) Beppe Grilla i Ligą (Lega) Matteo Salvi- niego, były rezultatem zanegowania idei par condicio, jako dotychczaso- wego gwaranta konstytucyjnej zasady wolności wyrażania opinii. Facebook, Twitter oraz blogi głównych liderów politycznych zastąpiły media tradycyjne, zwłaszcza telewizję, w kreowaniu informacji politycznej, a w konsekwencji w formowaniu opinii publicznej. Szczególny niepokój, nie tylko we Włoszech, wzbudziło pojawienie się na scenie politycznej formacji protestu oraz ugrupowań neofaszystowskich, m.in. Casapound i Forza Nuova.

Programy komunikacji politycznej, które podczas kampanii parlamentarnej 2018 roku we Włoszech miały zgodnie z intencją ustawodawcy urzeczywistnić zasadę równych szans par condicio na antenach telewi- zyjnych włoskich nadawców, postrzegane były jako gwarant dyskursu demokratycznego. Wyróżniająca je formuła struktury dialogu miała słu- żyć nieskrępowanej wymianie poglądów i ich publicznej konfrontacji. Par condicio, będące istotnym elementem ochrony pluralizmu politycznego,

(11)

miało także w założeniu chronić obywatelskie prawo do informacji, gwa- rantowane konstytucyjnie. Tymczasem wzmożona presja na telewizję naj- większych partii rywalizujących ze sobą w kampanii wyborczej, w tym rządzącej wówczas centrolewicy, spowodowała, że główne wątki debaty publicznej w czasie kampanii podejmowane były przez opozycyjnych lide- rów partyjnych nie w telewizji, ograniczonej rygorami par condicio, lecz w sieci, która stanowiła dla polityków otwarte forum wymiany poglądów i kształtowania opinii wyborców. Przyczyniło się to w rezultacie do wzro- stu stopnia mediatyzacji polityki we Włoszech, czego dowodem stało się prowadzenie działalności publicznej wielu partyjnych liderów, na czele z Beppe Grillem, w nowej przestrzeni medialnej. Kształt współczesnej włoskiej sceny politycznej po wyborach w 2018 roku zdeterminowała m.in. wzmożona aktywność polityków w mediach społecznościowych.

Uwzględniając powyższe uwagi oraz inne wnioski wyprowadzone na podstawie analizy dyskursu wyborczego w kampanii parlamentarnej we Włoszech w 2018 roku, zbadania stopnia mediatyzacji polityki oraz wpływu orzecznictwa Sądu Konstytucyjnego (Corte costituzionale) na kształt współczesnej włoskiej polityki medialnej, autor stawia nastę- pującą hipotezę badawczą: zasada równych szans par condicio we wło- skiej kampanii parlamentarnej 2018 roku nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Podważyła bowiem autonomię i wiarygodność zwłaszcza nadawcy publicznego RAI jako dotychczasowego gwaranta pluralistycz- nej debaty publicznej we Włoszech. W konsekwencji kampania wyborcza przeniosła się do sieci, przez co jakość dyskursu politycznego znacznie osłabiła kondycję włoskiej demokracji, wynosząc do władzy ugrupowania antysystemowe, populistyczne i eurosceptyczne.

Wśród metod badawczych zastosowanych w pracy szczególne znacze- nie ma metoda instytucjonalno-prawna, która posłużyła do analizy orzecznictwa Sądu Konstytucyjnego, aktów legislacyjnych, projektów zmian we włoskim prawie mediów, zaleceń Komisji Parlamentarnej (Commissione Vigilanza RAI), rozporządzeń włoskiej instytucji regulacyjnej AGCOM oraz stenogramów z posiedzeń włoskiego Parlamentu. Zastosowana w monografii metoda badawcza umożliwiła empiryczną analizę procesu podejmowania decyzji prawodawczych we Włoszech w polityce medialnej oraz ukazanie źródeł konfliktu interesów w sferze wzajemnego oddziały- wania świata polityki i mediów.

Głównymi źródłami, stanowiącymi podstawę analizy badawczej autora, są prace medioznawców, konstytucjonalistów i politologów, podejmują- cych tematykę złożonych relacji mediów i polityki we Włoszech w wymiarze europejskim, w tym zwłaszcza problem mediatyzacji kampanii parla- mentarnej w 2018 roku. Zasada równych szans par condicio, która zgodnie

(12)

z intencją ustawodawcy miała stanowić gwarancję ochrony pluralizmu i dobrego funkcjonowania demokracji, została omówiona przez autora z uwzględnieniem orzecznictwa Sądu Konstytucyjnego, stojącego na straży wolności debaty publicznej we Włoszech.

Monografia uwzględnia stan prawny na 19 listopada 2018 roku.

(13)

Kampania parlamentarna we Włoszech w 2018 roku i polityczne konsekwencje jej mediatyzacji

1. Włoska scena polityczna przed wyborami parlamentarnymi w 2018 roku

Przyspieszone wybory we Włoszech 4 marca 2018 roku były rezultatem referendum konstytucyjnego z grudnia 2016 roku, w wyniku którego do dymisji podał się ówczesny premier Matteo Renzi¹. Mimo iż Włosi nie zaakceptowali w głosowaniu proponowanych przez rząd Renziego zmian w konstytucji, nie było to warunkiem koniecznym do rozpisania nowych wyborów. Nowym premierem został Paolo Gentiloni, dotychczasowy minister spraw zagranicznych². Już wówczas pojawiły się pierwsze propozycje reformy prawa wyborczego.

1 Vide http://www.corriere.it/referendum-costituzionale-2016/notizie/referen- dum-costituzionale-2016-risultati-860b84aa-ba6a-11e6-99a2-8ca865283c9e.shtml, https://www.internazionale.it/notizie/2016/10/17/referendum-costituzionale-rifor- ma, http://espresso.repubblica.it/palazzo/2016/01/13/news/come-funziona-il-referendum-costituzionale-che-potrebbe-mandare-a-casa-il-governo-renzi-1.246523 (dostęp: 15.11.2018).

2 M. Miżejewski, Kryzys modelu zarządzania RAI i jego polityczne uwarunko- wania, „Politeja”, nr 49, 2017, s. 351–378, http://www.akademicka.pl/ebooks/free/

b0450504592dea3139dd2bc724c32452.pdf (dostęp: 15.11.2018).

(14)

Nowe przepisy zakładały pięcioprocentowy próg wyborczy. Zgod- nie z proponowanym systemem przeliczania głosów, połowa posłów miała zostać wyłoniona w okręgach jednomandatowych, druga – w głoso- waniu proporcjonalnym. Zgodnie z ordynacją Włosi wybierali 630 deputowanych i 315 senatorów. Uprawnionych do wyboru Izby Deputowanych było ponad 46 mln osób, a do Senatu prawie 43 mln. Różnica ta wynikała z tego, że prawo wyboru senatorów uzyskuje się we Włoszech w wieku 25 lat. Jesz- cze przed wyborami Matteo Renzi, szef rządzącej wówczas centrolewicowej Partii Demokratycznej, twierdził, że według nowych zasad do parlamentu wejdzie maksymalnie pięć ugrupowań³. Jego zdaniem mniejsza liczba partii zmniejszyłaby groźbę szantażu i weta ze strony małych ugrupowań⁴. System polityczny Włoch cechuje się permanentnym kryzysem zaufania do państwa⁵. Potwierdza to orzecznictwo Sądu Konstytucyjnego (Corte costituzionale), który orzeka o niekonstytucyjności kolejnych ustaw⁶.

W 2005 roku rząd Silvio Berlusconiego wprowadził nową ordynację wyborczą, legge Calderoli, zwane „porcellum” (od wł. porcata – świństwo, draństwo)⁷. Prawo to miało na celu konsolidację rządów prawicy. Jednakże zmiana na scenie politycznej i zwycięstwo włoskiej centrolewicy pod przewodnictwem Romano Prodiego w wyborach w 2006 roku dały zwycię- skiej koalicji l’Unione 348 miejsc w Izbie Deputowanych (Camera dei Deputati). Duża dysproporcja między liczbą głosów a liczbą mandatów

3 Delibera AGCOM 1/18/CONS. „Disposizioni di attuazione della disciplina in materia di comunicazione politica e di parità di accesso ai mezzi di informazione relative alle campagne per le elezioni della Camera dei deputati e del Senato della Repubblica fissate per il 4 marzo 2018” (18A00237), Gazzetta Ufficiale Serie Generale n. 8 del 11.01.2018, http://www.gazzettaufficiale.it/eli/id/2018/01/11/18A00237/sg (dostęp: 5.10.2018).

4 Vide http://wyborcza.pl/7,75399,21917016,nowe-prawo-doprowadzi-do-przy- spieszonych-wyborow-we-wloszech.html (dostęp: 15.11.2018).

5 M. Miżejewski, Media i polityka we Włoszech, „Politeja”, nr 3 (25), 2013, s. 287–314;

vide też idem, Kryzys modelu zarządzania…, op. cit.; idem, Kryzys pluralizmu mediów we Włoszech w XXI w., [w:] A. Jaskiernia, K. Gajlewicz-Korab (red.), Pluralizm mediów, plu- ralizm w mediach, seria Media Początku XXI w., t. 33, Wydział Dziennikarstwa Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2017, s. 77–86.

6 M. Miżejewski, Ochrona pluralizmu w polityce medialnej Włoch, Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, s. 8–13, 110–120; M. Bankowicz, Recenzja książki „Ochro- na pluralizmu w polityce medialnej Włoch” Maciej Miżejewski (2013), „Central European Journal of Communication”, Vol. 9, No. 2 (17), Fall 2016, s. 276–279, http://cejc.wuwr.pl/

download.php?id=4085435ba059749cc303610975c6423cfe957054 (dostęp: 11.10.2018).

7 Legge 21 dicembre 2005, n. 270. „Modifiche alle norme per l’elezione della Ca- mera dei deputati e del Senato della Repubblica”, Gazzetta Ufficiale n. 303 del 30 dicembre 2005 – Supplemento ordinario n. 213, http://www.camera.it/parlam/leggi/05270l.

htm (dostęp: 23.10.2018).

(15)

wynikała z przelicznika wyborczego faworyzującego zwycięską partię (tak zwana premia większościowa). W ten sposób centrolewica uzyskała sil- niejszą pozycję w parlamencie, aniżeli wynikałoby to z wyniku wyborów.

Sąd Konstytucyjny w grudniu 2013 roku orzekł, że „porcellum” było niezgodne z konstytucją⁸. W 2014 roku rząd Matteo Renziego zapropono- wał nowe prawo wyborcze. Ordynacja, zwana Italicum, została uchwalona 6 maja 2015 roku⁹. Regulowała tryb wyboru do Izby Deputowanych, począw- szy od 1 lipca 2016 roku, i zastępowała dotychczas obowiązujące legge Calde- roli z 2005 roku. Sąd Konstytucyjny uznał jednak niektóre przepisy nowego prawa wyborczego Italicum za niezgodne z konstytucją¹⁰. W związku z takim orzeczeniem Sądu prawo to nigdy nie weszło w życie. Zastąpiło je nowo przy- jęte prawo wyborcze, nazwane Rosatellum od nazwiska sprawozdawcy z rzą- dzącej wówczas Partii Demokratycznej, Ettore Rosato¹¹. W nowym prawie nie ma premii dla zwycięskiej partii. Zlikwidowano też wymóg desygnowania przez partię kandydata na premiera przed wyborami.

Od początku 17 kadencji parlamentarnej (tj. od 15 marca 2013 roku) Partia Demokratyczna wraz z koalicjantami utworzyła trzy rządy: premiera Enrico Letty (28 kwietnia 2013–22 lutego 2014 roku), Matteo Renziego (22 lutego 2014–12 grudnia 2016 roku) i Paolo Gentiloniego (12 grudnia 2016–1 czerwca 2018 roku)¹². Wspólnym problemem politycznym wszystkich rządów Partii Demokratycznej stał się kryzys migracyjny.

Towarzyszył mu także kryzys finansowy, który osłabił zaufanie społeczne do rządu. Już wówczas zaobserwowano rosnącą siłę ugrupowań populistycznych na włoskiej scenie politycznej¹³.

8 Sentenza della Corte costituzionale n. 1 del 2014, https://www.cortecostituzio- nale.it/actionSchedaPronuncia.do?anno=2014&numero=1# (dostęp: 23.10.2018).

9 Legge del 6 maggio 2015, n. 52. Disposizioni in materia di elezione della Camera dei deputati (15G00066), Gazzetta Ufficiale, Serie Generale n. 105 del 08.05.2015, http://

www.gazzettaufficiale.it/eli/id/2015/05/08/15G00066/sg (dostęp: 23.10.2018).

10 La sentenza della Corte costituzionale n. 35 del 2017 sul sistema elettorale della Camera (c.d. Italicum), http://documenti.camera.it/Leg17/dossier/Pdf/AC0669.pdf (dostęp: 23.10.2018).

11 Legge 3 novembre 2017, n. 165. „Modifiche al sistema di elezione della Camera dei deputati e del Senato della Repubblica. Delega al Governo per la determinazione dei col- legi elettorali uninominali e plurinominali” (17G00175), Gazzetta Ufficiale n. 264 del 11.11.2017, http://www.gazzettaufficiale.it/eli/id/2017/11/11/17G00175/sg; vide też http://www.altalex.com/documents/leggi/2017/10/18/rosatellum (dostęp: 15.11.2018).

12 Governo Italiano, Presidenza del Consiglio dei Ministri, I Governi nelle Legisla- ture, http://www.governo.it/i-governi-dal-1943-ad-oggi/i-governi-nelle-legislature/192 (dostęp: 23.10.2018); vide też Parlamento Italiano, Camera dei deputati, XVII Legisla- tura dal 15/03/2013 -al 22/03/2018, http://www.camera.it/leg17/1 (dostęp: 23.10.2018).

13 Vide https://www.nytimes.com/2018/02/23/world/europe/italy-election-five-star- -movement.html (dostęp: 15.11.2018).

(16)

2. Przebieg kampanii i polityczne okoliczności utworzenia rządu Giuseppe Contego

Po okresie zawirowań politycznych, na kilka dni przed końcem kadencji parlamentarnej, 4 marca 2018 roku Włosi mieli zdecydować w wyborach o nowym składzie obu izb. Frekwencja wyniosła blisko 72,93% w wyborach do Izby Deputowanych i 72,99% do Senatu Republiki i była niższa w porównaniu z wyborami z 2013 roku.

Była to kampania, która nawiązywała do tej sprzed dwóch lat związa- nej z referendum konstytucyjnym z 4 grudnia 2016 roku przeprowadzo- nym z inicjatywy ówczesnego rządu Matteo Renziego. Polaryzacja stanowisk wobec pytań referendalnych doprowadziła do zaostrzenia sporu partyjnego i podziału wewnątrz rządzącej wtedy Partii Demokratycznej.

Zaproponowała ona zniesienie Senatu, zmniejszenie liczby parlamentarzy- stów (400 deputowanych zamiast dotychczasowych 630 oraz 200 senatorów, a nie 315 jak do tej pory), ograniczenie kosztów funkcjonowania admini- stracji publicznej, likwidację Consiglio nazionale dell’economia e del lavoro (Narodowej Rady Gospodarki i Pracy, CNEL) oraz zmianę w wybranych przepisach drugiej części ustawy zasadniczej. Negatywny wynik referendum (59,12% głosów „na nie” oraz 40,88% „na tak”) doprowadził do ustą- pienia sekretarza Partii Demokratycznej i jednocześnie premiera Włoch, Matteo Renziego, oraz rozwiązania obu izb parlamentu dekretem Prezy- denta Republiki Sergio Mattarellego z 28 grudnia 2016 roku¹⁴.

W tych okolicznościach doszło do powstania dwóch nowych ugrupo- wań stworzonych przez dotychczasowych działaczy Partii Demokratycznej, a mianowicie Wolnych i Równych (Liberi e Uguali) na czele z Pietro Gras- sem oraz Artykułu 1 – Wolność (Articolo 1 – Libertà) Pier Luigi Bersaniego i Roberto Speranzy. Ugrupowania te wystartowały wspólnie w wyborach parlamentarnych z 4 marca 2018 roku. Podziały na lewicy doprowadziły do jej osłabienia, ponieważ nie udało się stworzyć jednolitego lewicowego bloku wyborczego, a koalicję utworzyły jedynie Partia Demokratyczna, proeuropejska +Europa Emmy Bonino i i kilka mniejszych partii. Na prawicy doszło do odnowienia sojuszu między Forza Italia a Legą i Fratelli d’Italia. Samodzielnie po raz kolejny wystartowało MoVimento 5 Stelle.

14 Decreto del Presidente della Repubblica 28 dicembre 2017, n. 208. „Scioglimento del Senato della Repubblica e della Camera dei deputati”, Gazzetta Ufficciale, Serie Gene- rale n. 302 del 29.12.2017, http://www.gazzettaufficiale.it/eli/id/2017/12/29/17G00228/

sg (dostęp: 15.11.2018).

(17)

Wyniki sondaży przedwyborczych w 2018 roku nie wskazywały wyraź- nego zwycięzcy w wyborach parlamentarnych ustalonych na 4 marca¹⁵. Premier Paolo Gentiloni zapewniał, że nierealny jest rząd populistów i przeciwników Unii Europejskiej¹⁶.

Praktyką działania politycznego we Włoszech stał się system blokowy, w obrębie którego każda partia definiuje się jako partia prawicowa, lewicowa czy centrowa. Wówczas razem z innymi partiami tworzy ona blok w parlamencie. Nie oznacza to jednak, że system blokowy eliminuje dojście do wła- dzy partii eurosceptycznej. Świadczy o tym choćby zmiana formuły programu politycznego Forza Italia, czyli partii dominującej w bloku centroprawicowym.

Przegrana w wyborach bloku centrolewicowego mogła zatem doprowadzić do zwycięstwa i sformowania rządu przez ugrupowania eurosceptyczne¹⁷.

Była to niekorzystna prognoza dla Unii Europejskiej. Po ostatnich wyborach w Austrii w 2017 roku zwiększyła się liczba państw eurosceptycznych. Rosnące tendencje populistyczne pojawiły się bowiem w kraju dotychczas uważanym za rdzeń unii. Niektóre sondaże prognozowały zwy- cięstwo koalicji partii centroprawicowych pod przywództwem byłego premiera Silvio Berlusconiego. Blok jego ugrupowania Forza Italia, Lega Mat- teo Salviniego oraz Fratelli D’Italia mógł liczyć na poparcie sięgające 35%¹⁸. Centrolewica, z dotychczas rządzącą Partią Demokratyczną oraz jej mniejszymi sojusznikami, mogła uzyskać maksymalnie 28% gło- sów. Podobne szanse miał uważany za antysystemowy populistyczny Ruch 5 Gwiazd (MoVimento 5 Stelle) Beppe Grilla¹⁹. Ruch 5 Gwiazd okreś- lany jest mianem partii protestu, która zdobyła swój elektorat w konsekwencji nieudolnych działań kolejnych rządów.

Głównym faworytem wyborów miał być blok centroprawicy na czele z Silvio Berlusconim. Były włoski premier, który sam nie mógł wówczas

15 Elezioni politiche 2018: sondaggi e previsioni seggi, https://www.panorama.it/

news/politica/elezioni-politiche-italiane-2018-sondaggi/ (dostęp: 16.02.2018).

16 P. Gentiloni: „Surreale il governo ombra del M5s prima del voto”. L. Di Maio: „Il premier pensa a inciuci, da noi chiarezza”, http://www.repubblica.it/speciali/politica/

elezioni2018/2018/02/27/news/pd_partito_democratico_matteo_renzi_9_miliardi_

per_le_famiglie_zingaretti_gentiloni-189932784/ (dostęp: 1.03.2018); Elezioni 2018, P. Gentiloni: „Irresponsabile soffiare sulla paura”, https://tg24.sky.it/politica/2018/02/11/

elezioni-2018-reazioni-politiche-manifestazione-macerata.html (dostęp: 1.03.2018).

17 Vide http://time.com/5185562/italy-election-populist-euroskeptics-berlusconi/

(dostęp: 15.11.2018).

18 Vide http://theconversation.com/italy-election-what-we-know-so-far-about- -who-could-form-a-government-92861 (dostęp: 15.11.2018).

19 S. Ceccanti, S. Curreri, I partiti antisistema nell’esperienza italiana: il MoVimento 5 Stelle come partito personale autoescluso, „Diritto Pubblico Comparato Ed Europeo”, n. 3, 2015, s. 799–832.

(18)

ubiegać się o reelekcję, zapowiedział już, że jego ugrupowanie będzie dążyć do deportacji 600 tys. imigrantów, których nazwał „bombą społeczną²⁰. Kryzysowi migracyjnemu towarzyszył też poważny kryzys gospodarczy.

Włochy są czwartą gospodarką unijną i od lat zmagają się z kryzysem finansowym. Bezrobocie wśród młodych sięga nawet 35%²¹. Wobec powyż- szego eurosceptyczne ugrupowania zaproponowały radykalne rozwiązania:

Ruch 5 Gwiazd (MoVimento 5 Stelle) postulował wyjście Włoch ze strefy euro, jednakże przeciwna temu była Forza Italia Silvio Berlusconiego²².

Wyniki exit polls z 4 marca 2017 roku w dużej mierze potwierdziły przed- wyborcze prognozy²³. Wygrał Ruch 5 Gwiazd i jako pojedyncze ugrupowanie otrzymał od 29 do 32,5%²⁴. To jednak nie wystarczyło, aby utworzyć rząd.

Przewidywano wówczas, że powstanie on w rezultacie koalicji partii centroprawicowych startujących razem w wyborach²⁵. Forza Italia Silvio Ber- lusconiego uzyskała 12,5–15,5% głosów, podobnie Liga Matteo Salviniego, a skrajnie prawicowi Bracia Włosi (Fratelli d’Italia) 4,4–5,4%²⁶.

Dotychczas rządząca Partia Demokratyczna zdobyła niewiele ponad 20%, w związku z czym przeszła do opozycji²⁷. Silvio Berlusconi, który stał na czele centroprawicowej koalicji, zaproponował wspólne rządy prawicy jako przeciwwagę dla zyskującego coraz silniejszą pozycję na scenie politycznej Włoch populistycznego MoVimento 5 Stelle²⁸.

Tematem przewodnim kampanii stała się kwestia nielegalnych imi- grantów, których liczba przekroczyła już wówczas 700 tys., oraz rosnącego długu publicznego. Silvio Berlusconi był wciąż niekwestionowanym lide- rem włoskiej prawicy, mimo iż nie mógł po raz piąty zostać premierem.

20 Vide http://www.polskatimes.pl/fakty/swiat/a/wybory-parlamentarne-we-wlo- szech-2018-silvio-berlusconi-jesli-wygramy-deportujemy-z-wloch-600-tysiecy-imi- grantow,12911291/ (dostęp: 15.11.2018).

21 Vide https://www.socialeurope.eu/eu-takes-beating-italian-elections-will-ever- -learn (dostęp: 15.11.2018).

22 Vide http://www.independent.co.uk/news/world/europe/italy-elections-latest- -results-hung-parliament-five-star-movement-silvio-berlusconi-a8240096.html (do- stęp: 15.11.2018).

23 M. Valbruzzi, R. Vignati, Il vicolo cieco. Le elezioni del 4 marzo 2018, il Mulino, Bologna 2018, s. 7–16.

24 Vide http://www.bbc.com/news/world-europe-43294041 (dostęp: 15.11.2018).

25 M. Cavallaro, G. Diamanti, L. Pregliasco, Una nuova Italia. Dalla comunicazione ai risultati, un’analisi delle elezioni del 4 marzo, Lit Edizioni Srl, Roma 2018, s. 3–10.

26 Vide https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1740392,1,wybory-we-wlo- szech-sukces-ruchu-pieciu-gwiazd-i-polityczny-pat.read (dostęp: 15.11.2018).

27 Vide http://www.euronews.com/2018/03/05/italian-left-in-shock-after-crushing- -election-defeat (dostęp: 15.11.2018).

28 Vide https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/mar/05/the-guardian- -view-on-italian-elections-a-lesson-for-progessives (dostęp: 15.11.2018).

(19)

Do 2019 roku ma bowiem zakaz pełnienia wszelkich funkcji publicznych²⁹. Jeszcze podczas kampanii prawicowa koalicja zdecydowała, że partia, która osiągnie najlepszy wynik, wskaże kandydata na premiera Włoch³⁰.

Forza Italia zaproponowała Antonio Tajaniego, współzałożyciela partii i politycznego sojusznika Silvio Berlusconiego, a zarazem przewodniczą- cego Parlamentu Europejskiego. Tuż przed wyborami parlamentarnymi we Włoszech w 2018 roku Tajani zadeklarował, że gotów jest zostać szefem rządu, ale tylko wówczas, gdy centroprawica uzyska zdecydowaną więk- szość³¹. Liga, która otrzymała minimalnie większe poparcie, zapropono- wała swojego lidera Matteo Salviniego, publicznie odwołującego się do tradycji neofaszystowskich³². Ta eurosceptyczna partia, domagająca się referendum w sprawie pozostania Włoch w strefie euro, nie była skłonna zaakceptować Antonio Tajaniego jako kandydata na urząd premiera.

Kampania wyborcza obfitowała w różnorodną tematykę związaną niejed- nokrotnie z bieżącymi doniesieniami agencyjnymi. Przykładem była sprawa Pameli Mastropietro, osiemnastoletniej Włoszki z Maceraty, brutalnie zamor- dowanej przez obywateli Senegalu. Konsekwencją tej zbrodni był atak Luki Trainiego na przypadkowych imigrantów. Wzburzenie społeczne wzmoc- niło przekaz medialny dotyczący kwestii migracyjnej. Kolejnym przykładem wpływu na kampanię komentowanych w mediach wydarzeń była sprawa bra- zylijskiej firmy Embraco, która zamknęła swoją siedzibę koło Turynu, zwal- niając we Włoszech 500 pracowników, i przeniosła produkcję na Słowację.

Pojawiły się też głosy wzywające do reformy systemu fiskalnego na poziomie europejskim, a także interwencji państwa w sektorze polityki zatrudnienia. Mieliśmy więc do czynienia z kampanią, której tematykę określały bieżące wydarzenia szeroko komentowane we włoskich mediach.

Wpłynęło to w dużej mierze na zwycięstwo w wyborach Ligi i MoVimento 5 Stelle. Ponadto do sukcesu wyborczego tych partii przyczynił się kryzys przywództwa Silvio Berlusconiego i Matteo Renziego.

Do dotychczas poruszanych w kampaniach tematów, takich jak: bezrobocie, bezpieczeństwo i reforma systemu politycznego, dołączyły nowe – reforma systemu emerytalnego i strefa euro. Kwestie te spolaryzowały scenę polityczną i zaostrzyły dyskurs publiczny. Zasadniczo formacje

29 Vide http://www.abc.net.au/news/2018-03-06/italian-election-silvio-berlusco- ni-political-comeback-falters/9518714 (dostęp: 15.11.2018).

30 Vide https://www.theatlantic.com/international/archive/2018/03/italy-election- -european-union/554900/ (dostęp: 15.11.2018).

31 Vide https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/wlochy-wyniki-wyborow- -parlamentarnych,819766.html (dostęp: 15.11.2018).

32 Vide https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1740260,1,wloska-prawi- ca-wskrzesza-pamiec-o-mussolinim.read (dostęp: 15.11.2018).

(20)

polityczne rywalizujące w kampanii zwracały uwagę na wybrane przez nie kwestie. Partito Democratico skupiło się na polityce zatrudnienia, reformie płac i wprowadzeniu prawa ius soli (łac. prawa ziemi), tzn. przy- znawania z mocy prawa obywatelstwa dzieciom imigrantów urodzonych we Włoszech, niezależnie od obywatelstwa ich rodziców.

Z kolei MoVimento 5 Stelle przywiązywało dużą wagę do postulatu tzw. reddito di cittadinanza, czyli dodatku w wysokości 780 euro mie- sięcznie dla każdego bezrobotnego szukającego pracy, który nie odrzucił trzech kolejnych ofert. Miało to kosztować budżet Włoch 35–38 mld euro rocznie. Wspomniana partia zaproponowała również cofnięcie reformy emerytalnej wprowadzonej przez rząd Mario Montiego, podnoszącej wiek emerytalny, przejście na emeryturę już w wieku 60 lat. Szacowany koszt wprowadzenia tego rozwiązania miał wynieść 20 mld euro. Następ- nymi postulatami były obniżenie uposażeń parlamentarzystów i aktywna walka z bezrobociem, zwłaszcza wśród osób młodych.

Partie tworzące koalicję centroprawicową zasadniczo zgadzały się co do głównych kwestii, ale proponowały różne rozwiązania. W związku z tym ich sojusz był bardziej „techniczny” niż programowy³³. Kontrower- sje w narracji medialnej analizowanej kampanii dotyczyły ustawy emerytalnej autorstwa Elsy Fornero (minister pracy w rządzie Mario Montiego).

Berlusconi proponował nowelizację tej ustawy, podczas gdy Salvini chciał jej całkowitego zniesienia. Kolejnym elementem była debata nad wpro- wadzeniem podatku liniowego w wysokości 15% (flat tax). Ponadto Liga kładła nacisk na zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa i imigracji. Pod- sumowując, możemy zatem wyróżnić dwa podstawowe tematy kampanii wyborczej w 2018 roku. Pierwszy dotyczył aspektu ekonomicznego i politycznego. W tym wypadku MoVimento 5 Stelle i Partito Democratico oparły swoją kampanię na dążeniu do reformy systemu i podjęciu działań na rzecz zmniejszenia bezrobocia.

Drugi zakres tematyczny obejmował kwestie bezpieczeństwa i migracji, na których koalicja centroprawicowa skupiła swoją strategię wyborczą³⁴. Wyraźna polaryzacja stanowisk doprowadziła do wyłonienia dwóch partii, które podjęły wspomniane kwestie: MoVimento 5 Stelle w zakresie polityki

33 F. De Lucia, Il voto del 2018: ancora una scossa di terremoto. Sarà l’ultima?, [w:] V. Emanuele, A. Paparo (a cura di), Gli sfidanti al governo. Disincanto, nuovi conflit- ti e diverse strategie dietro il voto del 4 marzo 2018, Dossier CISE (11), LUISS University Press e Centro Italiano Studi Elettorali, Roma 2018, s. 105–113.

34 G. Diamanti, Una campagna-lampo al tempo della campagna permanente, [w:] M. Cavallaro, G. Diamanti, L. Pregliasco (a cura di), Una nuova Italia. Dalla comu- nicazione ai risultati, un’analisi delle elezioni del 4 marzo, Castelvecchi, Roma 2018.

(21)

pracy, zmniejszenia bezrobocia i rozwoju ekonomicznego kraju, a Lega w odniesieniu do fali migracji i poprawy bezpieczeństwa publicznego³⁵.

Strategia wykorzystywana przez dwie „zwycięskie” partie (Lega i MoVi- mento 5 Stelle) cechowała się nieustannym atakiem na lewicę za brak rezul- tatów prowadzonej przez nią polityki i nieumiejętność łagodzenia skutków kryzysu ekonomicznego i migracyjnego, który dotknął nie tylko Włochy, ale także Europę, oskarżaną o niedostateczne działania na rzecz zahamo- wania fali nielegalnej imigracji i lekceważenia odmienności narodowych gospodarek w poszczególnych państwach członkowskich unii.

Frekwencja w wyborach parlamentarnych we Włoszech była bardzo wysoka. Wyniosła ona 74%, a zatem niemal tyle samo, co podczas poprzed- nich wyborów w 2013 roku i o 10% więcej niż prognozowały sondaże³⁶. Bez wątpienia wpłynął na to kryzys migracyjny, który zmobilizował wybor- ców niezdecydowanych, oczekujących od ugrupowań populistycznych radykalnego rozwiązania tej kwestii. To tłumaczy m.in. wyborczy sukces

„partii protestu”³⁷. W północnych Włoszech zdecydowanie najwyższe poparcie uzyskała Lega Matteo Salviniego, a w południowych Włoszech triumfował Ruch 5 Gwiazd³⁸. Tradycyjnie regionem najwyższego poparcia dla Partii Demokratycznej okazała się Toskania³⁹.

Wybory parlamentarne nie wyłoniły zdecydowanego zwycięzcy, który mógłby samodzielnie stworzyć rząd⁴⁰. Wprawdzie blok centroprawicy (coalizione di centro-destra) pod przewodnictwem Silvio Berlusco- niego, który tworzyły: Forza Italia Silvio Berlusconiego, Lega Matteo Sal- viniego, Fratelli d’Italia Giorgii Meloni oraz Noi con l’Italia – Unione di Centro Raffaele Fitta, otrzymał w wyborach do Izby Deputowanych naj- więcej głosów (37%), ale to Ruch 5 Gwiazd (MoVimento 5 Stelle), startu- jący w wyborach samodzielnie z 32-procentowym poparciem, zdobył naj- więcej mandatów w obu izbach włoskiego parlamentu. Dla porównania:

w rankingu poszczególnych partii, a nie koalicji, drugie miejsce zajęła

35 V. Emanuele, N. Maggini, Disoccupazione e immigrazione dietro i vincitori del 4 marzo, [w:] V. Emanuele, A. Paparo (a cura di), op. cit., s. 119–122.

36 Vide https://www.nytimes.com/2018/03/05/world/europe/italy-election.html (dostęp: 15.11.2018).

37 Vide http://www.bbc.com/news/world-europe-43291390 (dostęp: 15.11.2018).

38 Vide https://www.telegraph.co.uk/news/2018/02/26/italian-election-2018-fear- -loathing-rise-right/ (dostęp: 15.11.2018).

39 Vide Direzione centrale dei servizi elettorali, https://dait.interno.gov.it/dait/

direzione-centrale-dei-servizi-elettorali/ufficio-ii (dostęp: 4.03.2018).

40 Governo italiano Ministero dell’Interno, Risultati ufficiali delle elezioni del 04/03/2018, Area Italia, https://elezionistorico.interno.gov.it/index.php?tpel=C&dtel=0 4/03/2018&tpa=I&tpe=A&lev0=0&levsut0=0&es0=S&ms=S (dostęp: 25.10.2018).

(22)

Partia Demokratyczna (Partito Democratico), otrzymując 19-procentowe poparcie, a na trzecim miejscu znalazła się Liga Matteo Salviniego z 17%⁴¹.

Silvio Berlusconi utracił swoją przewodnią rolę w koalicji centroprawicy, zdobywając wraz ze swoim ugrupowaniem Forza Italia 14% i zmu- szony był uznać prymat Matteo Salviniego, którego Lega uzyskała lepszy wynik (17%). W wyniku wyborów program polityczny Ligi zaczął ewolu- ować z pozycji separatystycznych i regionalistycznych w kierunku naro- dowym czy wręcz nacjonalistycznym⁴². Zmiana formuły programowej Ligi daje się dostrzec już od czasów referendum z 2016 roku, kiedy Sal- vini rozpoczął intensywną kampanię w południowych Włoszech i usunął z dotychczasowej nazwy partii Lega Nord przymiotnik „nord” (północna).

Wielkim przegranym tej kampanii okazała się Partia Demokratyczna, zdo- bywając odpowiednio 18,1% w wyborach do Izby Deputowanych i 19,1%

do Senatu. Był to wynik znacznie słabszy od niespełna 40% uzyskanych w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 roku.

Wybory z 2018 roku wprowadziły nową jakość w życiu politycznym współczesnych Włoch. Zaobserwowano z jednej strony zaostrzenie kryzysu politycznego, z drugiej – pogłębienie dystansu między światem polityki a społeczeństwem. Okazało się również, że tzw. partie tradycyjne nie potrafiły sprostać oczekiwaniom społeczeństwa i położyć kresu obawom o najbliższą przyszłość⁴³. Zwycięstwo Ruchu 5 Gwiazd i Ligi, które z tru- dem zdołały powołać koalicję rządową, utrwalił duopol partii władzy na włoskiej scenie politycznej⁴⁴.

Prezydent Włoch, Sergio Mattarella, oczekiwał, aż ugrupowania poro- zumieją się w tej sprawie i utworzą stabilny gabinet, który zyska poparcie obu izb⁴⁵. Miał to być 65 rząd w historii Republiki Włoskiej. Tryb powoły- wania rządu określają zapisy artykułów 92–95 konstytucji. Zgodnie z nimi

41 Vide https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2018/03/daily-chart-1 (do- stęp: 15.11.2018).

42 G. Passarelli, D. Tuorto, La Lega di Salvini. Estrema destra di governo, il Mulino, Bologna 2018.

43 F. De Lucia, op. cit., s. 105–113.

44 L. de Sio, A. Paparo, Il mandato del 4 marzo. Dietro vittorie e sconfitte, la doman- da di affrontare vecchi problemi e nuovi conflitti, [w:] V. Emanuele, A. Paparo (a cura di), op. cit., s. 153–158.

45 Costituzione della Repubblica Italiana, Titolo III, il governo, art. 92–96, https://

www.senato.it/documenti/repository/istituzione/costituzione.pdf (dostęp: 25.10.2018), vide M. Bankowicz, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Wydawnictwo Uni- wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006; idem, System partyjny Republiki Włoskiej, [w:] M. Grzybowski (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europej- skich, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996; Z. Machelski, System polityczny Włoch, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2010.

(23)

„Rząd Republiki składa się z Prezesa Rady Ministrów i z ministrów, którzy razem tworzą Radę Ministrów. Prezydent Republiki mianuje Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek ministrów”⁴⁶. Po utworzeniu rząd w ciągu dziesięciu dni występuje do Parlamentu o wotum zaufania. Nowo powstały rząd musi uzyskać poparcie obu izb włoskiego parlamentu (Camera dei deputati, Il Senato). Każda z izb udziela lub odmawia poparcia rządowi w głosowaniu jawnym. Premier kieruje polityką rządu i jest za nią odpowie- dzialny. Wyznacza kierunek działania politycznego swojego gabinetu i nad- zoruje pracę ministrów. Ministrowie odpowiadają solidarnie za działal- ność Rady Ministrów oraz indywidualnie za działalność swoich resortów⁴⁷. Komentując wyniki wyborów parlamentarnych we Włoszech w 2018 roku,

„Corriere della Sera” pisał o fali rozgoryczenia – spodziewanej i budzącej strach. Mattarella liczył na dialog trzech największych frakcji w nowym parlamencie, czyli centroprawicy, Ruchu 5 Gwiazd i Partii Demokratycznej⁴⁸. Pojawiła się także hipoteza o możliwości porozumienia koalicyjnego mię- dzy Ruchem 5 Gwiazd i Partią Demokratyczną (PD), ale już bez Matteo Ren- ziego jako lidera tej drugiej. Za takim rozwiązaniem opowiadał się kandydat Ruchu na premiera Luigi Di Maio⁴⁹. Beppe Grillo pozytywnie odniósł się do perspektywy współpracy z Partią Demokratyczną bez Renziego. Drugą możliwością miał być rząd Ruchu 5 Gwiazd i Ligi, czyli najsilniejszego ugrupowania w koalicji centroprawicy. Porozumienie to wykluczał jednak przywódca Ligi Matteo Salvini, określając taki rząd mianem minestrone, co w języku wło- skim oznacza wieloskładnikową zupę, a w kontekście politycznym chaotyczny zbiór różnych elementów⁵⁰. Perspektywa rządu utworzonego przez euroscepty- ków mogła być uznana w wielu europejskich stolicach za najgorszy scenariusz.

46 Costituzione della Repubblica Italiana, art. 92, Gazzetta Ufficiale n. 298 del 27.12.1947, https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/costituzione.pdf (dostęp: 11.10.2018).

47 Ibidem, art. 93–95; vide też Legge 23 agosto 1988, n. 400. „Disciplina dell’attivita’ di Governo e ordinamento della Presidenza del Consiglio dei Ministri”, Gazzetta Ufficiale Serie Generale n. 214 del 12.09.1988 – Suppl. Ordinario n. 86, http://www.gazzettaufficiale.it/atto/

serie_generale/caricaDettaglioAtto/originario?atto.dataPubblicazioneGazzetta=1988-09- 12&atto.codiceRedazionale=088G0458&elenco30giorni=false (dostęp: 11.10.2018).

48 „Il ruolo del Presidente della Repubblica: perché spetta a Mattarella nominare il Governo”, https://www.money.it/ruolo-Presidente-Repubblica-nominare-nuovo-Go- verno (dostęp: 5.04.2018).

49 Governo, definito il contratto tra Lega e M5S: oggi il nome del premier da Mattarella, http://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/governo-lega-e-m5s-definito-il-contratto-oggi-il-nome-del-premier-da-mattarella-consultazioni-quirinale- -ed938396-82f1-4a45-b366-31c9d26307cd.html (dostęp: 14.05.2018).

50 M. Salvini: ascolto tutti ma no a governi minestrone, https://www.radiolombar- dia.it/2018/03/05/46237/ (dostęp: 15.03.2018).

(24)

Z kolei dziennik „La Repubblica” napisał „Benvenuti a Visegrad” („Witaj- cie w Wyszehradzie”), sugerując, że Włochy przesuną się na margines Europy, bliżej Budapesztu i Warszawy niż Brukseli⁵¹. W krajach tej grupy dług publiczny jest znacznie niższy niż astronomiczny dług włoski sięgający 132% PKB, a rządy populistów mogą dodatkowo osłabić włoską gospodarkę.

Prognozowano, że wobec Włoch może zostać wdrożona unijna procedura naruszenia zasad UE w sprawie nadmiernego deficytu budżetowego⁵².

Turyńska „La Stampa” podkreśliła, że sukces wyborczy sił antysystemowych i partii protestu utrudni stworzenie stabilnego rządu⁵³. W opinii

„Il Giornale” skomplikowana sytuacja polityczna po wyborach nie stwarzała niezbędnych warunków do przejęcia władzy bez konieczności utworzenia koalicji parlamentarnej⁵⁴. Włoskie media wskazywały na niepewność i nie- przewidywalność jako główne cechy sceny politycznej po wyborach parlamentarnych z 4 marca 2018 roku. Nie szczędząc krytyki populistom, cytowały głównie ich polityczne deklaracje: Matteo Salviniego – „Najpierw Włosi, imigranci do domu” oraz Beppe Grilla vaffanculo day jako kwint- esencję „pięciogwiazdkowego” programu naprawy państwa⁵⁵.

Po 88 dniach impasu politycznego partie populistyczne ostatecznie porozumiały się z prezydentem Republiki Włoch Sergio Mattarellą w sprawie powołania nowego rządu. Był to najdłuższy i najbardziej dramatyczny kryzys parlamentarny w dziejach Republiki. Rezultatem kompromisu było powołanie rządu Giuseppe Contego. Zaprzysiężenie nowego gabinetu odbyło się 1 czerwca 2018 roku⁵⁶.

51 „Benvenuti a Visegrad”, https://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/2018/03/05/benvenuti-a-visegrad34.html (dostęp: 15.03.2018).

52 Vide https://www.washingtonpost.com/news/theworldpost/wp/2018/03/06/

italian-election/?utm_term=.7569bbee662e (dostęp: 15.11.2018).

53 L. Di Maio: „Noi vincitori assoluti”. Salvini: „Il centrodestra al governo”. Renzi si dimette, Italia senza maggioranza, http://www.lastampa.it/2018/03/05/italia/vince- -di-maio-ma-litalia-ingovernabile-la-partita-adesso-passa-nelle-mani-di-mattarella- -G1Jn1HLFHw5cdkPRU1JIvO/pagina.html (dostęp: 15.03.2018).

54 Elezioni, centrodestra prima coalizione. Vola il M5S, il Pd crolla sotto il 20%, http://

www.ilgiornale.it/news/politica/risultati-elezioni-2018-1500862.html (dostęp: 15.03.2018).

55 M. Salvini: sarò il ministro di tutti. Migranti? A casa loro, http://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/Salvini-saro-il-ministro-di-tutti-Migranti-A-casa-loro- -2a126754-4054-4454-8d88-5a4ed1b89901.html (dostęp: 31.05.2018); Elezioni 2018, il MoVimento 5 Stelle e i „Venti punti per l’Italia”, http://www.rainews.it/dl/rainews/

articoli/elezioni-2018-MoVimento-5-Stelle-programma-Venti-punti-M5S-Luigi-Di- -Maio-2b4fc264-0074-4c7e-994c-54d8ae5e0f38.html (dostęp: 31.05.2018).

56 C. Pinelli, Appunti sulla formazione del Governo Conte e sulla fine della riserva- tezza, „Osservatorio Costituzionale”, Fasc. 2, 2.07.2018, http://www.osservatorioaic.it/

download/ (dostęp: 15.11.2018).

(25)

Forza Italia Silvio Berlusconiego, jako główny sojusznik koalicji wyborczej centroprawicy w kampanii 2018 roku, nie weszła jednak do nowego rządu, stworzonego przez MoVimento 5 Stelle Beppe Grilla i Ligę Matteo Salviniego, lecz znalazła się w opozycji. Jak oświadczył na łamach swojego dziennika „Il Giornale” Silvio Berlusconi, do ostatniej chwili liczył on na powstanie rządu koalicji centroprawicowej, jako że zwyciężyła ona w wyborach. Okazało się to jednak niemożliwe. Liga postanowiła stwo- rzyć rząd z MoVimento 5 Stelle, formacją, która zdaniem Berlusconiego nie nadaje się do kierowania państwem. Ponadto stwierdził, że nowa egze- kutywa nie jest reprezentatywna zarówno dla większości Włochów, jak i wyborców Forza Italia, Ligi i MoVimento 5 Stelle. Berlusconi wyraził nadzieję, że Liga Matteo Salviniego będzie realizować w nowym rządzie program centroprawicy. Wierzył bowiem w porozumienie programowe zawarte z Ligą i partią Fratelli d’Italia, które startując wspólnie w wyborach parlamentarnych w 2018 roku, zabiegały o poparcie Włochów. Ber- lusconi uznał sojusz zwolenników Grilla i Salviniego za doraźny i mało konkretny. Jego największe obawy wywołało porozumienie nowych koali- cjantów w dziedzinie polityki infrastrukturalnej, społecznej oraz wymiaru sprawiedliwości. „Il Cavaliere” stwierdził, że to „kolejny rząd niewybrany przez Włochów”⁵⁷. Zapowiedział jednak, że nie wycofuje się z życia politycznego, wręcz przeciwnie, będzie kandydować do Parlamentu Europej- skiego w maju 2019 roku.

Koalicja rządowa utworzona przez MoVimento 5 Stelle i Ligę rozpo- częła okres niestabilności wewnętrznej, spowodowanej głównie różni- cami programowymi koalicjantów, a także niepewnością włoskiej polityki europejskiej, będącej rezultatem antyunijnych, niespójnych postaw repre- zentowanych przez obie partie. Krytyka władzy dosięgła również unijną politykę gospodarczą w zakresie wspólnej waluty – podawano w wątpli- wość przynależność Włoch do strefy euro i samego członkostwa we wspól- nocie⁵⁸. Postawa ta wynika z różnic między strategią kampanii a aktywnoś- cią po przejęciu władzy i będzie mieć niewątpliwie wpływ na realizowaną politykę rządu zarówno w wymiarze krajowym, jak i europejskim.

57 S. Berlusconi: „Il governo con M5s e Lega non rappresenta gli italiani”, http://www.

ilgiornale.it/news/politica/berlusconi-governo-m5s-e-lega-non-rappresenta-italia- ni-1537708.html (dostęp: 31.10.2018); vide też Governo M5S-Lega, S. Berlusconi: „Nes- sun veto all’intesa ma no alla fiducia”, https://www.repubblica.it/politica/2018/05/09/

news/governo_salvini_ci_provero_fino_all_ultimo_-195890439/ (dostęp: 31.10.2018);

Governo, S. Berlusconi: no alla fiducia, „troppi grillini senza esperienza”, https://www.

corriere.it/politica/18_giugno_01/governo-berlusconi-annuncia-voteremo-no-fiducia- -2acfa49e-65c3-11e8-b063-cd4146153181.shtml (dostęp: 31.10.2018).

58 V. Emanuele, N. Maggini, op. cit., s. 119–122.

(26)

3. Delegitymizacja włoskiej polityki źródłem kryzysu zaufania do mediów

Dyskurs publiczny we włoskich mediach zdominowała analiza brutalizacji kampanii parlamentarnej we Włoszech w 2018 roku⁵⁹. Niektórzy dzien- nikarze określili ją wręcz mianem surrealistycznej ze względu na niemoż- ność spełnienia zadeklarowanych obietnic i braku merytorycznej dyskusji programowej w czasie debaty wyborczej⁶⁰. Świadczy to o niemocy i nie- skuteczności proponowanej polityki, obliczonej raczej na wywołanie spek- takularnego efektu⁶¹.

To negatywne wrażenie wynika z samej istoty narracji politycznej, która nie odnosi zamierzonego skutku⁶². Powinno to więc skłonić zarówno przedstawicieli świata mediów, jak i polityków do pogłębionej refleksji dotyczącej przyczyn takiego stanu rzeczy i podjęcia działań zmierzających do wypracowania nowej formuły w procesie komunikowania politycznego.

Jej wdrożenie stanowi bowiem warunek powstrzymania postępującego od lat procesu delegitymizacji polityki⁶³.

Jej korzenie sięgają jeszcze czasów Tangentopoli (łapówkogrodu), a więc kryzysu politycznego I Republiki początku lat 90. ubiegłego stulecia, którego symbolem stały się głośne procesy, będące konsekwencją ope- racji „Mani pulite” (Czyste ręce) prokuratora Antonio di Pietra. Na ławie oskarżonych zasiadł wówczas m.in. Arnaldo Forlani, były premier Włoch, jeden z najbardziej wpływowych polityków przełomu lat 80. i 90. Z tego okresu pochodzi skrót CAF, od nazwisk Bettino Craxiego, Giulio Andreot- tiego i Arnalda Forlaniego, symbolizujący układ socjalistów i chadeków, mający na celu całkowite podporządkowanie włoskiej sceny politycznej⁶⁴.

Teza wskazująca na źródła delegitymizacji polityki jest jednak o wiele bardziej złożona. Ówczesna klasa polityczna była całkowicie

59 Elezioni politiche: monitoraggio del pluralismo politico, https://www.osservatorio.it/elezioni-politiche-dati-sul-pluralismo/ (dostęp: 15.11.2018).

60 Monitoraggio Par Condicio, http://www.raiparlamento.rai.it//RaiParlamento/

pub/pagina.jsp?idProgramma=1067075&idArticolo=1090490 (dostęp: 23.10.2018).

61 E’la tweet-politica, bellezza…, https://www.osservatorio.it/la-tweet-politica- -bellezza/ (dostęp: 23.10.2018).

62 Pluralismo politico e sociale, Osservatorio di Pavia, https://www.osservatorio.it/

attivita/pluralismo/ (dostęp: 23.10.2018).

63 C. Sorrentino, La spirale del rumore. Il discredito della politica e la sfiducia nei media, „Il Mulino – Rivisteweb”, fasc. 2, marzo–aprile 2018, s. 272–279.

64 P.P. Giglioli, S. Cavicchioli, G. Fele, Rituali di degradazione, il Mulino, Bologna 1997, s. 5–10.

(27)

skompromitowana, albowiem wszechobecna korupcja na szczytach wła- dzy dotyczyła niemal wszystkich osób sprawujących najważniejsze funk- cje publiczne. To wywołało narastające niezadowolenie, będące źródłem jednego z najpoważniejszych kryzysów politycznych w historii Republiki Włoskiej. W konsekwencji drastycznie spadło zaufanie społeczne do polityki, która mimo że stała się ważnym tematem dyskursu publicznego, ule- gała coraz to większej dyskredytacji. Dezaprobata zachowań polityków przyczyniła się do negatywnego postrzegania samej polityki. Dyskredytacja polityki okazała się więc głównym źródłem kryzysu zaufania do mediów.

Proces ten wynika z włoskiej tradycji politycznej. Kiedy na początku lat 90. ubiegłego stulecia Silvio Berlusconi, będąc magnatem telewizyjnym, stał się jednocześnie aktywnym politykiem, wykorzystał wówczas swoje medialne imperium do kreowania własnego wizerunku⁶⁵. Konsekwencją tego było polityczne zaangażowanie dziennikarzy sieci Fininvest. Metoda ta służyła głównie dyskredytacji przeciwników politycznych, a więc obni- żała jakość debaty publicznej, co pogłębiło kryzys demokracji. Media nie pełniły bowiem funkcji krytyki władzy, a jedynie stały się instrumentem służącym politykom do jej przejęcia. W tym kontekście degradacja polityki wydaje się oczywista.

Kiedy w 1994 roku Silvio Berlusconi pojawił się na scenie politycznej wraz ze swoim ruchem Forza Italia, wprowadził nowe standardy debaty publicznej. Dotyczyło to zwłaszcza języka przekazu politycznego oraz umie- jętności perswazji. Posługiwanie się potocznym sloganem, pozornie niena- wiązującym do języka polityki (np. wejść do gry, scendere in campo) de facto stało się symbolem nowej strategii komunikowania. Również wybór nazwy jego ugrupowania (Naprzód Włochy, Forza Italia) nie był przypadkowy.

Nawiązywał bowiem do okrzyku włoskich kibiców, co początkowo wywo- ływało umiarkowany sceptycyzm, a wręcz wydawało się żartem ekscen- trycznego przedsiębiorcy, parweniusza, który rozpaczliwie poszukiwał formy ratunku dla siebie i swoich przedsięwzięć biznesowych, zagrożo- nych utratą dotychczasowych protektorów politycznych.

W komunikowaniu politycznym we Włoszech rozpoczął się więc nowy etap ewolucji języka przekazu, zrozumiałego od tamtej pory dla większo- ści społeczeństwa. Wiarygodność Berlusconiego zwiększało to, że nigdy nie był politykiem i deklarował, że nigdy nim nie zostanie. Paradoksalnie brak dotychczasowej aktywności politycznej stał się jego największą zaletą.

Tym bardziej, że skompromitowanej klasie politycznej trudno było już zaufać. Zdrada elit pierwszej Republiki wyznaczyła bowiem punkt zwrotny

65 M. Miżejewski, Ochrona pluralizmu…, op. cit., s. 138–142; vide też idem, Kryzys modelu zarządzania…, op. cit., s. 363–372.

(28)

w historii Włoch. Odtąd zawodowi politycy postrzegani byli negatywnie, jako osoby szukające jedynie korzyści dla siebie lub swoich partii. Brak dotychczasowych związków z polityką jawił się jako zapowiedź uczciwo- ści, nieodzownej w społeczeństwie obywatelskim.

W rezultacie na wprowadzonym przez Berlusconiego modelu komunikowania politycznego zyskał on sam, jak również politycy innych opcji, którzy zwłaszcza na poziomie lokalnym odnosili spektakularne sukcesy, przejmując władzę w wielu włoskich miastach. Dzięki zupełnie nowemu językowi i symbolice przekazu Silvio Berlusconi odsunął politykę od kla- sycznych instytucjonalnych uwarunkowań sporu politycznego, zmienia- jąc funkcję mediów, a zwłaszcza telewizji, traktowanej odtąd jako główne narzędzie politycznej perswazji. Medium to przestało bowiem pełnić funk- cję forum debaty publicznej, a stało się narzędziem podejmowania decyzji politycznych na antenie, a więc instrumentem efektywnego rządzenia.

Proces mediatyzacji polityki we Włoszech na tle doświadczeń europejskich dokonał się relatywnie późno. Decyzja Berlusconiego o wykorzystaniu telewizji w kreowaniu politycznego wizerunku była koniecznoś- cią. Postawił sobie za cel stworzyć nowy ruch społeczny właściwie od zera zaledwie w kilka miesięcy, a taki efekt można było uzyskać jedynie dzięki posiadaniu własnej telewizji o zasięgu ogólnokrajowym⁶⁶. Trzy kanały tele- wizyjne sieci Fininvest (Canale 5, Italia 1, Rete 4) zostały wówczas wykorzy- stane do upowszechnienia i utrwalenia nowej politycznej marki. Architek- tem kariery Silvio Berlusconiego stał się ówczesny premier Bettino Craxi, który przyczynił się do trwałego usankcjonowania duopolu medialnego, wydając dekret interconnessione, umożliwiający Berlusconiemu emisję programu o zasięgu ogólnokrajowym w połączonej sieci⁶⁷.

Ponadto dzięki własnej agencji reklamowej Publitalia Berlusconi kon- sekwentnie budował struktury partyjne Forza Italia. Starając się zbudo- wać nową klasę polityczną, jedyne, co mógł zrobić, to utożsamić politykę z własną osobą, także z powodu uwarunkowań systemu wyborczego, które sprzyjały personalizacji kampanii.

Strategia komunikacji politycznej Berlusconiego była nieskompliko- wana i polegała na wykorzystaniu kanałów telewizyjnych do jego nowego przekazu. Pozostałe partie starały się go naśladować, nie rozumiały jednak nowych zjawisk społecznych. Wprawdzie korzystały z mediów, dostrze- gając nowy kanał komunikowania politycznego, ale nie potrafiły się nim

66 M. Miżejewski, Ochrona pluralizmu…, op. cit., s. 119–120.

67 Decreto-Legge del 20 ottobre 1984, n. 694. „Misure urgenti in materia di tras- missioni radiotelevisive”, Gazzetta Ufficiale n. 290 del 20.10.1984, http://www.normatti- va.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto-legge:1984;694 (dostęp: 25.10.2018).

(29)

efektywnie posłużyć do tworzenia własnego wizerunku, tak jak zrobił to Berlusconi.

Radykalnie zmienił się też sposób narracji politycznej, który od dzie- sięcioleci pozostawał niezmienny. Dotychczasowy model narracji czerpał z języków specjalistycznych, a jego granice były precyzyjnie wyznaczone.

Charakteryzował go paralelizm polityczny między klasą polityczną a dzien- nikarzami, ale z trwałym i wyraźnym podporządkowaniem mediów polityce⁶⁸. W innych krajach, zwłaszcza anglosaskich, relacje między mediami a polityką mają długą historię, charakteryzującą się postępującym umac- nianiem pozycji tych pierwszych, wynikającym m.in. z postulowania własnej niezależności oraz funkcji kontroli władzy⁶⁹.

W wypadku Włoch te relacje uległy tyleż opóźnionej, ile nagłej zmianie tendencji: od wieloletniego podporządkowania mediów polityce, do odrzucenia tego modelu w wyniku afery „Tangentopoli”. Gwałtowny rozwój ekonomiczny przedsiębiorstw wydawców prasowych (Rizzoli, Mon- dadori, Rusconi) w latach 80. znacząco wzmocnił system medialny Włoch jako narzędzia perswazji politycznej⁷⁰.

W konsekwencji zmian media stały się główną areną prezentacji politycznej poszczególnych partii⁷¹. We Włoszech dominacja mediów nad polityką nastąpiła z chwilą, w której partie polityczne utraciły wpływ na życie lokalnych społeczności i stowarzyszeń, od lat zakorzenionych we włoskiej tradycji politycznej.

Osłabieniu pozycji polityki sprzyjała także autonomia finansowa mediów, wynikająca z pojawienia się we Włoszech mediów komercyj- nych, nadających w skali ogólnokrajowej⁷². Dominacja mediów nad poli- tyką, będąca konsekwencją powstania medialnego imperium Berlusco- niego, została zaakceptowana bądź biernie przyjęta przez innych aktorów

68 P. Mancini, Between Commodification and Lifestyle Politics Does Silvio Berlusconi Provide a New Model of Politics for the Twenty-First Century?, Reuters Institute for the Study of Journalism, Oxford 2011, s. 5–17.

69 J.W. Adamowski, Czwarty stan. Media masowe w pejzażu społecznym Wielkiej Brytanii, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006; vide też idem, Narodziny czwartej władzy. Geneza i rozwój brytyjskiego systemu medialnego, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2005; idem (red.), Wybrane zagraniczne systemy medialne, Wy- dawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

70 M. Miżejewski, Ochrona pluralizmu…, op. cit., s. 116–119.

71 Vide P. Mancini, Sfera publiczna i sposób wykorzystywania informacji w koali- cyjnym systemie rządów, [w:] P. Dahlgren, C. Sparks (red.), Komunikowanie i obywatel- skość. Mass media w społeczeństwie, czyli atak na system nadawców publicznych, przeł.

M. Hudak, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2007, s. 146; vide też L.M. Miżejewski, Ochrona pluralizmu…, op. cit., s. 173–178.

72 M. Miżejewski, Media i polityka…, op. cit., s. 287–291.

(30)

politycznych, którzy mimo iż dysponowali w terenie lepiej rozwiniętymi strukturami swoich partii, podporządkowali się nowej roli mediów w procesie komunikowania politycznego. Badania sondażowe, jako jeden ze zna- czących elementów zmediatyzowanej polityki, determinowały odtąd dzia- łalność poszczególnych partii.

Media stały się więc głównym forum debaty publicznej, co potwierdza tezę o wysokim stopniu mediatyzacji polityki we Włoszech. Szcze- gólna rola telewizji w tym procesie pozostaje niekwestionowana. Powodem tego było m.in. zacofanie kulturalne kraju. Wysoki wskaźnik analfabetyzmu uniemożliwiał rozpowszechnianie druku na szeroką skalę. Kiedy problem analfabetyzmu udało się przezwyciężyć, telewizja już istniała.

To dzięki niej Włosi zaczęli mówić jednym językiem, a telewizja wpłynęła na jego upowszechnienie. W latach 90. dominacja telewizji umocniła się wraz z zalegalizowaniem nadawców prywatnych, którzy rywalizowali z nadawcą publicznym RAI⁷³. Było to nietypowe współzawodnictwo ze względu na wieloletni monopol RAI w eterze⁷⁴. Paradoksalnie wejście Ber- lusconiego do polityki spowodowało, że konkurencja w eterze nie tylko nie zmniejszyła upolitycznienia nadawcy publicznego, lecz upolityczniła również rynek prywatnych nadawców, którzy do tej pory koncentrowali swoją linię programową na tzw. soft news oraz doniesieniach agencyjnych⁷⁵.

Choć nienaruszony pozostał związek informacji i polityki, zmienił się układ sił. To media zaczęły teraz decydować o doborze i układzie informacji, a także dokonywać własnej oceny decyzji politycznych⁷⁶. Treść komu- nikatów informacyjnych cechował ponadto nowy język, będący pochodną potocznego stylu nadawców prywatnych. Politycy rzadziej byli gośćmi debaty w studio, a w zamian stali się bohaterami programów kulinarnych, quizów czy programów rozrywkowych⁷⁷.

Także włoskie gazety zmieniły swoje linie programowe, wpływa- jąc w znacznie większym niż dotychczas stopniu na rzeczywistość

73 M. Miżejewski, Kryzys modelu zarządzania…, op. cit., s. 363–372, http://www.aka- demicka.pl/ebooks/free/b0450504592dea3139dd2bc724c32452.pdf (dostęp: 15.11.2018).

74 Politica e giornalismo nei telegiornali Rai: analisi storica e confronto europeo, https://www.osservatorio.it/politica-giornalismo-nei-telegiornali-rai-analisi-storica- -confronto-europeo/ (dostęp: 23.10.2018).

75 Dove si veglia sul pluralismo politico, Osservatorio di Pavia, di R. Franciolli, https://www.tvsvizzera.it/tvs/osservatorio-di-pavia_dove-si-veglia-sul-pluralismo-politico/43140730 (dostęp: 23.10.2018).

76 Campagne elettorali sulle reti RAI e sui notiziari regionali RAI, Osservatorio di Pavia, https://www.osservatorio.it/wp-content/uploads/Campagne-elettorali-e-refe- rendarie-sulle-reti-RAI-e-sui-notiziari-regionali-RAI.pdf (dostęp: 23.10.2018).

77 G. Mazzoleni, A. Sfardini, Politica pop. Da „Porta a Porta” a „L’isola dei famosi”, il Mulino, Bologna 2009.