Model przejścia demograficznego
Wprowadzenie Przeczytaj
Grafika interaktywna Sprawdź się
Dla nauczyciela
Wiesz już, jak wygląda przestrzenne zróżnicowanie współczynnika przyrostu naturalnego na świecie. Potrafisz wskazać na mapie kraje o wysokich, niskich, a nawet ujemnych
wartościach tego współczynnika. Ludność poszczególnych państw świata znajduje się
bowiem na różnych etapach rozwoju demograficznego. Naukowcy zbadali, że istnieje pewna prawidłowość w zróżnicowaniu wartości przyrostu naturalnego, dzietności i innych
parametrów demograficznych w czasie. Społeczeństwa przechodzą bowiem pewien proces, który składa się z pięciu faz. Obecnie można wskazać kraje, których ludność znajduje się zarówno w początkowych, środkowych, jak i końcowych fazach tego modelu.
W pierwszej fazie modelu przejścia demograficznego znajdują się obecnie plemiona zamieszkujące lasy równikowe. Natomiast w Europie faza ta zakończyła się w drugiej połowie XVIII w.
Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.
Twoje cele
Wymienisz i scharakteryzujesz fazy przejścia demograficznego.
Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.
Model przejścia demograficznego
Podasz przykłady państw znajdujących się obecnie w poszczególnych fazach rozwoju demograficznego.
Porównasz piramidy płci i wieku państw znajdujących się w poszczególnych fazach rozwoju demograficznego.
Przeczytaj
Teoria przejścia demograficznego
Model transformacji demograficznej - jego graficzne przedstawienie znajduje się
tutaj (teoria przejścia demograficznego, teoria cyklu demograficznego). Przedstawia on fazy zmian demograficznych towarzyszących przemianom społeczno‐gospodarczym państw, uwzględniając współczynniki urodzeń i zgonów oraz związane z tym zmiany przyrostu naturalnego. Prezentuje też obecny podział społeczeństw pod względem struktury demograficznej. Państwa słabo rozwinięte znajdują się głównie w fazie II i III, a wysoko rozwinięte przeszły przez poszczególne etapy przemian demograficznych, osiągając fazę IV i V.
Oryginalna koncepcja modelu przejścia demograficznego zaproponowana przez Warrena Thomsona w 1929 roku przedstawiała cztery fazy rozwoju demograficznego, jednak
w późniejszym czasie dodano jeszcze jedną, ostatnią, piątą fazę. Poszczególne fazy różnią się między sobą nie tylko współczynnikiem przyrostu naturalnego (a więc również
współczynnikiem urodzeń i zgonów), ale także m.in.: współczynnikiem dzietności, wiekiem społeczeństwa, średnią długością trwania życia czy piramidą płci i wieku ludności.
Fazy transformacji demograficznej
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
W drugiej części fazy II i w pierwszej części fazy III kraje przechodzą eksplozję
demograficzną na skutek bardzo wysokiego przyrostu naturalnego. Natomiast w drugiej części fazy III i w fazie IV następuje implozja demograficzna.
Piramida płci i wieku ludności
Aby rozpoznać, w której fazie znajduje się ludność danego kraju, często analizuje się kształt piramidy płci i wieku społeczeństwa. Jest to graficzne zobrazowanie (wykres) struktury płci i wieku. Na osi pionowej przedstawia się poszczególne roczniki lub grupy wiekowe, a na osi poziomej – liczbę ludności (w formie bezwzględnej lub jej udziałów procentowych). Lewa strona wykresu przedstawia z reguły strukturę wieku mężczyzn, a prawa – kobiet. Bardzo często innymi kolorami zaznacza się także nadwyżkę liczby kobiet nad liczbą mężczyzn lub nadwyżkę liczb mężczyzn nad liczbą kobiet w poszczególnych rocznikach (lub grupach wiekowych). Każda piramida składa się z:
podstawy, która obrazuje strukturę płci i wieku roczników najmłodszych, wierzchołka, który przedstawia strukturę płci i wieku roczników najstarszych,
boków (ramion), które mogą być wklęsłe, wypukłe lub przyjmować inne nieregularne kształty.
Często także stawia się dwie granice wiekowe: 20 (lub 15) oraz 65 (lub 60), żeby rozróżnić odsetki populacji w trzech ekonomicznych grupach wiekowych.
Piramida płci i wieku na świecie (2019)
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
Opracowanie własne na podstawie danych: h ps://www.popula onpyramid.net/.
Należy zwrócić uwagę, że podczas kategoryzacji państw według faz rozwoju
demograficznego w niniejszym opracowaniu zwrócono największą uwagę na kształt piramidy ludności, współczynnik przyrostu naturalnego i współczynnik dzietności.
Powodem tego było zachwianie relacji między współczynnikami urodzeń i zgonów, szczególnie w najbiedniejszych regionach świata. Dzięki rozwojowi medycyny i pomocy krajów wysoko rozwiniętych, współczynnik zgonów zmniejszył się tam do poziomu 10‐13‰, a współczynnik urodzeń - do 35‐45‰. Spowodowało to utrzymanie współczynnika
przyrostu naturalnego na wysokim poziomie ok. 25‐35‰ (II faza). Współczynnik dzietności (ok. 4,5‐6,5) również wskazuje na przynależność tych państw do fazy II. Natomiast dzięki zmniejszeniu się współczynnika zgonów średnia długość trwania życia osiągnęła poziom późnej fazy II, a w nielicznych przypadkach - początek fazy III. Trudno zatem było
przyporządkować państwa do konkretnych grup, ponieważ wystąpiło wiele rozbieżności między aktualnymi danymi statystycznymi a modelem. Poczyniono jednak największe starania, aby kategoryzacja ta była jak najbliższa prawdzie.
Aby lepiej zrozumieć sposób przyporządkowywania poszczególnych krajów do faz rozwoju, zapoznaj się z grafiką interaktywną w niniejszym e-materiale.
Słownik
eksplozja demograficzna
dynamiczny wzrost przyrostu naturalnego w II i III fazie modelu przejścia
demograficznego wywołany zmniejszeniem się współczynnika zgonów i utrzymywaniem się na wysokim poziomie współczynnika urodzeń
implozja demograficzna
gwałtowny i trwały spadek przyrostu naturalnego wywołany szybszym tempem
zmniejszania się współczynnika urodzeń (i tym samym współczynnika dzietności) niż współczynnika zgonów
podstawa piramidy ludności
dolna część piramidy ludności charakteryzująca strukturę roczników najmłodszych wierzchołek piramidy ludności
górna część piramidy ludności charakteryzująca strukturę roczników najstarszych współczynnik dzietności
liczba dzieci przypadająca na jedną kobietę w wieku rozrodczym (najczęściej od 15 do 49 lat)
Grafika interaktywna
Polecenie 1
Scharakteryzuj poszczególne fazy modelu przejścia demograficznego.
Polecenie 2
Podaj inne przykłady państw zaliczanych do poniższych faz modelu przejścia demograficznego.
Charakterystyka faz modelu przejścia demograficznego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
Opracowanie własne na podstawie danych: h ps://www.popula onpyramid.net/.
Sprawdź się
Ćwiczenie 1
Faza III modelu przejścia demograficznego jest określana również jako:
faza intensywnej transformacji.
faza wczesnej transformacji.
faza półtransformacyjna.
faza późnej transformacji.
Ćwiczenie 2
Zaznacz współczynniki i wskaźniki, które bierze się pod uwagę, charakteryzując poszczególne fazy modelu przejścia demograficznego.
stopa bezrobocia
współczynnik przyrostu naturalnego
współczynnik dzietności
udział usług w strukturze zatrudnienia
wskaźnik gęstości zaludnienia
średnia długość trwania życia
輸
輸
Ćwiczenie 3
Jak zmienia się współczynnik przyrostu naturalnego w poszczególnych fazach przejścia demograficznego?
Jest we wszystkich fazach na zbliżonym poziomie, jednakże w fazie piątej występują nieznaczne fluktuacje.
W pierwszych trzech fazach wykazuje tendencję rosnącą, a następnie zmniejsza się, żeby w fazie piątej ponownie wzrosnąć.
Wykazuje tendencję malejącą.
W pierwszej fazie obserwuje się fluktuacje, w drugiej fazie wykazuje tendencję rosnącą, a następnie zmniejsza się.
Wykazuje tendencję rosnącą.
Ćwiczenie 4
Uzupełnij zdania podanymi wyrażeniami.">
Uzupełnij zdania podanymi wyrażeniami.
zmniejszać, trzeciej, zwiększać, piątej, zmniejsza się, wzrostową, gwałtowną, bardzo wysokie, bardzo niskimi, spadkową, bardzo wysokimi, zwiększa się, powolną, czwartej
Społeczeństwa znajdujące się w pierwszej fazie rozwoju demograficznego odznaczają się
... współczynnikami urodzeń i zgonów. W związku z tym współczynnik przyrostu naturalnego jest tam niski i wykazuje ... tendencję ... W fazie drugiej współczynnik urodzeń zaczyna powoli się ..., natomiast współczynnik zgonów wykazuję ... tendencję ... W związku z tym występują tam ... wartości współczynnika przyrostu naturalnego, który w następnych fazach ... i osiąga nawet ujemne wartości w fazie ...
輸
醙
Ćwiczenie 5
Przyporządkuj podane państwa do odpowiednich faz rozwoju demograficznego.">
Przyporządkuj podane państwa do odpowiednich faz rozwoju demograficznego.
Burkina Faso, Niger, Wielka Brytania, Łotwa, Kanada, Chile, Egipt, Filipiny, Holandia, Boliwia
faza II
faza III
faza IV
faza V
醙
Ćwiczenie 6
W tabeli przedstawiono wartości kilku wskaźników demograficznych dla wybranych państw.
Zadecyduj, dla której z faz rozwoju demograficznego charakterystyczne są podane wartości.
Podaj także nazwy państw, które spełniają poniższe kryteria.">
W tabeli przedstawiono wartości kilku wskaźników demograficznych dla wybranych państw.
Zadecyduj, dla której z faz rozwoju demograficznego charakterystyczne są podane wartości.
Podaj także nazwy państw, które spełniają poniższe kryteria.
11,3‰, 30,9‰, 21,1‰, -3,3‰, 2,0, 6,1, 3,5, 1,4, 75,1 roku, 53,1 roku, 61,9 roku, 77,5 roku, 8,5%, 2,5%, 3,6%, 20,4%, I, Bułgaria
Państwo Współczynnik przyrostu
naturalnego
Współczynnik dzietności
Średnia długość trwania życiaOdsetek ludności w wieku 65+
Faza rozwoju demograficznego
11,3‰ 2,0
75,1 roku 8,5%
30,9‰ 6,1
53,1 roku 2,5%
21,1‰ 3,5
61,9 roku 3,6%
-3,3‰ 1,4
77,5 roku 20,4%
醙
Ćwiczenie 7
Uczniowie zebrali informacje o pewnym kraju, korzystając ze strony Banku Światowego:
współczynnik urodzeń: 10,4‰, współczynnik zgonów: 7,7‰, średnia długość życia: 82,8 roku.
Zadecyduj, które z poniższych informacji dotyczących tego kraju są poprawne.
Krajem tym może być Norwegia.
Piramida ludności dla tego kraju może mieć kształt trójkąta równoramiennego.
Współczynnik dzietności w tym kraju może wynosić 5,2.
Kraj ten prawdopodobnie należał niegdyś do bloku wschodniego.
Kraj ten może znajdować się w czwartej fazie modelu przejścia demograficznego.
Społeczeństwo tego kraju można określić jako społeczeństwo progresywne.
Ćwiczenie 8
Korzystając z dostępnych źródeł informacji geograficznej, sprawdź, co oznaczają pojęcia:
pierwsze przejście demograficzne i drugie przejście demograficzne. Zapisz krótką notatkę na ten temat.
醙
難
Dla nauczyciela
Imię i nazwisko autora: Kamil Kaliński Przedmiot: geografia
Temat zajęć: Model przejścia demograficznego.
Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum i technikum, zakres podstawowy, klasa II PODSTAWA PROGRAMOWA
VIII. Przemiany struktur demograficznych i społecznych oraz procesy osadnicze:
rozmieszczenie i liczba ludności, przemiany demograficzne, migracje, zróżnicowanie narodowościowe, etniczne i religijne, kręgi kulturowe, sieć osadnicza, procesy urbanizacji, rozwój obszarów wiejskich. Uczeń:
2) analizuje i wyjaśnia zmiany liczby ludności świata oraz przestrzenne zróżnicowanie wielkości wskaźników: urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego
3) opisuje etapy rozwoju demograficznego ludności na przykładach wybranych krajów świata oraz ocenia konsekwencje eksplozji demograficznej lub regresu demograficznego
w wybranych państwach.
Kształtowane kompetencje kluczowe
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.
Cele operacyjne Uczeń:
wymienia i charakteryzuje fazy przejścia demograficznego,
podaje przykłady państw znajdujących się obecnie w poszczególnych fazach rozwoju demograficznego,
porównuje piramidy płci i wieku państw znajdujących się w poszczególnych fazach rozwoju demograficznego.
Strategie: konektywizm
Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, praca z e‐materiałem, burza mózgów Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego
Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny (lub/i tablety z dostępem do internetu), zeszyt przedmiotowy
Materiały pomocnicze Bibliografia:
Jelonek A., Soja M., Podstawy geografii ludności, IGiGP UJ, Kraków 2013.
Jędrzejczyk D., Podstawy geografii ludności, Wyd. Akademickie DIALOG, Warszawa 2001.
Klimska A., Kaniewska M., Eksplozja demograficzna – zagrożenia i dylematy etyczno‐prawne,
„Studia Ecologiae et Bioethicae”, 13 (2015) 1, s. 125‐143.
Okólski M., Demografia. Podstawowe pojęcia procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
PRZEBIEG LEKCJI Faza wprowadzająca
Czynności organizacyjne (powitanie, sprawdzenie stanu klasy, sprawdzenie obecności).
Dialog z uczniami mający na celu usystematyzowanie wiadomości na temat zróżnicowania współczynnika przyrostu naturalnego na świecie.
Przedstawienie celów lekcji.
Faza realizacyjna
Nauczyciel rozpoczyna dyskusję na temat zmian wartości współczynnika przyrostu naturalnego w czasie w różnych państwach świata. Kieruje on rozmową w ten sposób, żeby uczniowie doszli to wniosku, że istnieje model przejścia demograficznego
i poszczególne państwa znajdują się w różnych jego fazach.
Następnie nauczyciel prowadzi pogadankę na temat nazw poszczególnych faz i krótko zarysowuje historię tego modelu. W tym celu wyświetla na ekranie blok „Przeczytaj”.
Objaśnia także, jak odczytywać informacje zawarte w piramidzie płci i wieku ludności.
Po tym etapie nauczyciel dzieli uczniów na pięć grup. Każdej z nich przydziela
odpowiednią fazę rozwoju demograficznego. Grupy mają za zadanie wykonać polecenie 1 i 2 do grafiki interaktywnej dla przydzielonej fazy. Uczniowie mogą w tym celu
korzystać z tabletów lub komputerów.
Po zakończonej pracy zespoły prezentują na forum klasy wyniki swojej pracy.
Rozpoczyna się klasowa dyskusja, nad przebiegiem której czuwa nauczyciel.
W następnym etapie lekcji nauczyciel wyświetla na tablicy zadania z bloku „Sprawdź się”. Wskazani uczniowie podchodzą do tablicy i rozwiązują je.
Faza podsumowująca
Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela i udzielanie na nie odpowiedzi przez uczniów.
Nauczyciel nagradza aktywnych uczniów, ocenia pracę w grupach i przypomina cele zajęć.
Pożegnanie i zaproszenie na kolejną lekcję.
Praca domowa
Wykonanie mapy świata przedstawiającej fazy rozwoju demograficznego w poszczególnych państwach świata (metoda powierzchniowa).
Opcjonalnie można także prosić o zapoznanie się z kolejnym tematem lekcji (w przypadku blended‐learning).
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium
Grafika interaktywna może posłużyć uczniom w fazie realizacyjnej (jako pomoc podczas pracy w grupach), a także w fazie podsumowującej lekcji. Może także znaleźć swoje
zastosowanie podczas lekcji powtórzeniowej. Uczniowie mogą korzystać z niej w grupach, jak i indywidualnie - w domu.
