Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych. Wprowadzenie Przeczytaj Grafika interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela

Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych

Wprowadzenie Przeczytaj

Grafika interaktywna Sprawdź się

Dla nauczyciela

Wody opadowe są jednym z czynników, które rzeźbią powierzchnię Ziemi. Dzięki nim zmienia się krajobraz i powstają rozmaite jego formy. Jak dokładnie wygląda rzeźbotwórcza działalność wód opadowych?

Twoje cele

Dowiesz się, czym są wody opadowe.

Poznasz rzeźbotwórczą działalność wód opadowych.

Dowiesz się, czym jest spłukiwanie oraz jakie czynniki wpływają na ten proces.

Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych

www.pixabay.com.

Przeczytaj

Wodą opadową nazywamy wodę, która spada na powierzchnię ziemi w postaci opadów atmosferycznych - deszczu, śniegu lub gradu. W zależności od czystości powietrza, które woda przenika podczas

opadania, charakteryzuje się ona dużą zawartością gazów, m.in. tlenu, azotu, dwutlenku węgla. Czasem zawiera także sadzę, pyłki roślinne czy pył przemysłowy. Woda opadowa może mieć w składzie śladowe ilości mikroorganizmów, jak również pewne ilości soli mineralnych.

Proces rzeźbotwórczy, który polega na wymywaniu zwietrzeliny i gleby oraz ich przemieszczeniu w dół stoku przez wodę deszczową, nazywamy ablacją deszczową.

Spadając na ziemię, deszcz uderza o nią i wsiąka, niszcząc podłoże. Następnie, po nasiąknięciu podłoża, krople spływają po jego powierzchni. W pierwszej kolejności łączą się, tworząc nitki i kałuże. Gdy krople spadają na ziemię, rozpryskują się, tworząc zagłębienia terenu. Intensywność bombardowania podłoża przez krople zależy od masy wody w nich zawartej (wielkości kropli) i od prędkości spadania. Formami tworzącymi się w wyniku rzeźbotwórczej działalności wód opadowych są piramidy ziemne. Mogą one osiągać wysokość kilkunastu metrów. Powstają za sprawą działalności bombardującej, wypłukującej i obniżającej wód opadowych. Piramidy ziemne powstają z utworów składających się z miękkiego materiału skalnego i dużych głazów, np. z glin zwałowych, pokryw zwietrzelinowych lub też tufów zawierających bomby wulkaniczne. Piramidy ziemne są znane m.in. z południowego Tyrolu, francuskich Alp czy Himalajów.

Piramidy ziemne

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.

Spłukiwanie to proces, który zachodzi podczas spływania wody po stoku, gdy natężenie opadu deszczowego lub szybkość tajania śniegu przewyższają wielkość wsiąkania. Wody przemieszczają po stoku luźny materiał i modelują go z różną intensywnością we wszystkich strefach klimatycznych. Na powierzchniach nachylonych, po długich opadach deszczu, spływają strugi, które uchodzą do większych rzek. Spłukiwanie zależy od:

natężenia i czasu trwania opadów deszczowych oraz przebiegu zanikania pokrywy śnieżnej –

wyróżniamy deszcz zwykły, silny, nawalny i ulewny. Pokrywa śnieżna może topnieć z prędkością od 5 do 60 mm na dobę;

struktury podłoża - porowatość decyduje o rozmiarach wsiąkania, a także spływie i spłukiwaniu. Gdy szczeliny wypełnią się wodą opadową, następuje spływ po stoku;

nachylenia i długości stoku – przyjmuje się, że duże nachylenie stoku nie sprzyja wsiąkaniu, natomiast małe nachylenie umożliwia wsiąkanie i ogranicza spływ;

szaty roślinnej – roślinność pobiera część wody opadowej, a poprzez zwiększenie tarcia powoduje zmniejszenie prędkości wody spływającej po stoku.

Wpływ kształtu stoków na rozmiary spłukiwania (schemat wg. T. Gerlacha, 1966)

Źródło: Gerlach, T., Współczesny rozwój stoków w dorzeczu Grajcarka (Beskid Wysoki), "Prace Geograficzne IG PAN" 1966, 52, 1-124.

W luźnych utworach strugi spływających wód opadowych żłobią bruzdy erozyjne – tzw. żłobki deszczowe. W pokrywach lessowych wody opadowe przyczyniają się do powstania wąwozów

osiągających niekiedy znaczne głębokości i długości. Wąwozem nazywamy pozbawione stałego odpływu doliny o specyficznych cechach morfologicznych. Charakterystyczne dla wąwozów są wąskie dna o niewyrównanym spadku oraz urwiste zbocza. Erozja wąwozowa zachodzi najczęściej w sposób epizodyczny, podczas opadów o dużej intensywności. Następuje wtedy pogłębianie doliny i rozwija się erozja wsteczna, której towarzyszą ruchy masowe na podcinanych stokach.

Wielkość ablacji deszczowej nie zależy od strefy klimatycznej, ponieważ występuje zarówno w strefach ciepłych, jak i zimnych. W strefie gorącej, w której nie zachodzi proces zamarzania, dochodzi do

spłukiwania deszczowego, szczególnie podczas gwałtownych burz i nawalnych opadów. W strefie zimnej natomiast dochodzi do spłukiwania roztopowego, gdy część ziemi jest jeszcze zamarznięta, a warstwa wierzchnia uległa tajaniu.

Wąwozy w krajobrazie lessowym Wyżyny Lubelskiej, okolice Krasnegostawu

Źródło: Marcinkiewicz A. (wyb. i oprac.), Atlas form i typów rzeźby terenu Polski, Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, Warszawa 1960.

Na pustyniach sporadycznie pojawiają się wody płynące po przejściu nawalnych deszczy. Przyczyniają się one do przenoszenia nagromadzonej zwietrzeliny, głównie w suchych korytach rzek zwanych uedami na Saharze lub creekiem w Australii.

Przykładem obszarów, gdzie proces ablacji deszczowej doprowadził do niemal całkowitego zniszczenia pokrywy glebowej, są badlands. Nazywamy tak obszary w strefie klimatu suchego i półsuchego: o ubogiej roślinności i z glebą zawierającą glinę, która została mocno zdegradowana przez działalność wiatru oraz wody. Cechuje je duże rozczłonkowanie przez sieć głębokich wąwozów, które tworzą się w wyniku procesu spłukiwania w czasie ulewnych deszczów okresowych. Najbardziej znane badlands występują w Kanadzie oraz Stanach Zjednoczonych.

Działalność erozyjna wód opadowych prowadzi również do powstania różnych izolowanych form terenu – ostańców, iglic.

Najbardziej znane badlands znajdują się w stanie Dakota.

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.

Materiał spłukany z górnej części stoku akumulowany jest w części dolnej w formie stożków napływowych. Określamy go jako utwór deluwialny. Zawiera on głównie materiał drobnoziarnisty, najczęściej piaszczysto‑pylasty. Grubość deluwiów może być bardzo zróżnicowana - odzwierciedla warunki lokalne, w tym sumaryczny czas oddziaływania spłukiwania i podatność pokrywy stokowej na erozję.

Słownik

porowatość

właściwość ciał stałych określająca wielkość i ilość pustych przestrzeni wewnątrz materiału transportacja

proces przemieszczania się czegoś na miejsce przeznaczenia zwietrzelina

produkt fizycznego i chemicznego wietrzenia podłoża skalnego

Grafika interaktywna

Polecenie 1

Przeanalizuj grafikę interaktywną. Wyjaśnij, jakie znaczenie praktyczne ma znajomość przebiegu procesu ablacji deszczowej. Zastanów się, jaki wpływ na ten proces ma człowiek.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/

Tło, grafiki 1-3, 5: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com 4. By Wing-Chi Poon - self-made; along North Highway in Death Valley Na onal Park, California, USA., CC BY-SA 2.5,

h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.5, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=431142.

Sprawdź się

Ćwiczenie 4

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com

By badjonni, Adelaide, Australia - flickr.com, CC BY-SA 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0, [online], dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3483329

Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com.

Ćwiczenie 1

Wskaż poprawną odpowiedź.

Wodą opadową nazywamy wodę, która:">

Wskaż poprawną odpowiedź.

Wodą opadową nazywamy wodę, która:

spada na powierzchnię ziemi w postaci opadów atmosferycznych, np. deszczu, śniegu czy gradu.

spada na powierzchnię ziemi tylko w postaci opadów deszczu.

wypłukuje zwietrzeliny i gleby oraz przemieszcza je w dół stoku.

輸

Ćwiczenie 2

Wymień trzy rodzaje składników, które może zawierać woda opadowa.

輸

Ćwiczenie 3

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.">

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Woda opadowa może zawierać śladowe ilości

mikroorganizmów.

□ □

Proces rzeźbotwórczy polegający na wymywaniu zwietrzeliny i gleby oraz ich przemieszczeniu w dół stoku

przez wodę deszczową nazywamy ablacją deszczową.

□ □

Na wielkość ablacji deszczowej ma wpływ strefa klimatyczna,

w której ablacja zachodzi.

□ □

輸

Ćwiczenie 5

Wyjaśnij, w jaki sposób powstają piramidy ziemne.

醙

Ćwiczenie 6

Wybierz czynniki sprzyjające ablacji deszczowej.">

Wybierz czynniki sprzyjające ablacji deszczowej.

Długotrwałe ulewne deszcze

Duża porowatość skał budujących podłoże Mała porowatość skał budujących podłoże Małe nachylenie stoku

Duże nachylenie stoku

Teren bujnie porośnięty roślinnością

醙

Ćwiczenie 7

Na fotografii przedstawiono jedną z form powstałych w wyniku działalności wód opadowych.

Rozpoznaj ją i wyjaśnij, jak i gdzie powstała.

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.

難

Ćwiczenie 8

Na podstawie dostępnych źródeł oraz własnej wiedzy podaj pięć przykładów ograniczenia erozji gleb na obszarach nachylonych.

難

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I PODSTAWA PROGRAMOWA

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.

Uczeń:

3) charakteryzuje główne procesy zewnętrzne modelujące powierzchnię Ziemi (erozja, transport, akumulacja) oraz skutki rzeźbotwórczej działalności rzek, wiatru, lodowców, lądolodu i mórz oraz wietrzenia;

Kształtowane kompetencje kluczowe

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,

kompetencje cyfrowe,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne Uczeń:

definiuje wody opadowe,

zna rzeźbotwórczą działalność wód opadowych,

rozpoznaje formy powstające w wyniku rzeźbotwórczej działalności wody opadowej.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: obserwacja pośrednia, pogadanka, dyskusja, praca z grafiką interaktywną Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca zbiorowa

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‑materiał, podręcznik, fragment filmu, fotografie (obrazy) przygotowane przez nauczyciela

Materiały pomocnicze

M. Klimaszewski, Geomorfologia, PWN, Warszawa 1978.

PRZEBIEG LEKCJI Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć – prosi o zapoznanie się ze wstępem do e‑materiału i wywołuje krótką dyskusję na temat tego, czym są wody opadowe.

Następnie nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z definicją wód opadowych w e‑materiale (Przeczytaj) – porównują je ze swoimi wypowiedziami z początku lekcji.

Nauczyciel pokazuje fragment filmu przedstawiający padający deszcz (mogą być fotografie padających na powierzchnię ziemi kropel deszczu) – nawiązanie do rzeźbotwórczej działalności deszczu (wprowadzenie terminu ablacji deszczowej).

Nauczyciel prosi, aby uczniowie na podstawie bloku tekstowego (pracując w parach) przedyskutowali odpowiedzi na pytania: na czym polega działalność wody opadowej na stoku?, czym jest spłukiwanie, od czego zależy jego intensywność?. Następuje krótka pogadanka.

Nauczyciel przedstawia zdjęcia wąwozów lessowych i terenów pustynnych – dyskusja prowadząca do poznania działalności wód opadowych na obszarach o różnych typach klimatów (wilgotny, suchy) oraz o różnym podłożu (budowa geologiczna, roślinność).

Uczniowie wspólnie tworzą krótką notatkę zawierającą przykładowe formy powstałe w wyniku działalności wód opadowych w różnych strefach klimatycznych.

Nauczyciel prosi o uczniów o zapoznanie się z grafiką interaktywną. Pracując w parach, uczniowie dyskutują nad przygotowaniem odpowiedzi na polecenie zawarte w grafice.

Nauczyciel podsumowuje wypowiedzi uczniów.

Faza podsumowująca

Nauczyciel wprowadza do fazy ćwiczeń na podstawie poznanego materiału – uczniowie wykonują ćwiczenia 1‑7 zawarte w e‑materiale.

Uczniowie omawiają ćwiczenia, nauczyciel w razie potrzeby wspiera ich.

Uczniowie dzielą się swoimi doświadczeniami – co było dla nich łatwe, trudne, ciekawe.

Praca domowa

Wykonaj ćwiczenie 8 zawarte w e‑materiale. Podaj źródła informacji, z których skorzystałeś.

Wymień trzy przykłady form terenu znajdujących się na terenie Polski, które powstały w wyniku erozyjnej działalności wód opadowych.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafikę interaktywną można wykorzystać na lekcji z poziomu rozszerzonego dotyczącej wpływu czynników przyrodniczych na grawitacyjne ruchy masowe (zakres rozszerzony V.6),

Grafikę interaktywną można wykorzystać we wstępnej fazie lekcji z poziomu rozszerzonego dotyczącej związków między elementami środowiska przyrodniczego na obszarze wyżyn Polski (zakres rozszerzony XIII.4).