Karpińska, Małgorzata
"Rewolucja francuska 1789-1794.
Społeczeństwo obywatelskie", Jan
Baszkiewicz, Stefan Meller, Warszawa
1983 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 75/2, 372-373
1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
372 Z A P I S K I
m iejsce n a zag ad n ien ia zw iązane z w ew n ę trz n y m i dziejam i k ato licy zm u (ścieranie się o rie n ta c ji k o n se rw aty w n e j i m o d ern isty czn ej, sto su n ek S tolicy A postolskiej do p a r tii p olitycznych o relig ijn e j in sp ira cji) oraz n a życiorysy i c h a ra k te ry s ty k ę oso bow ości poszczególnych papieży. P isze też Z. Z i e l i ń s k i o dyp lo m acji P a ń stw a K ościelnego i W a ty k a n u , o p ró b ac h zapo b ieg an ia procesom laicy zacji i ateizacji, 0 ro zw oju zakonów i m isjac h pozaeu ro p ejsk ich . W szystkie te w ą tk i pow iązano w z w a rtą całość, zaś potoczysty sty l i u m ie ję tn e o b ja śn ia c ie m niej zn an y ch k w estii u ła tw ia ją le k tu rę . A u to r nie stro n i p rz y ty m od szczegółu i anegdoty, k tó re f u n k c jo n u ją zazw yczaj ja k o ilu s tra c ja ogólniejszych tez.
Ks. Z y g m u n t Z ieliński je s t n a stę p c ą M ieczysław a 2 y w c z у ń s k i e g o n a K a te d rz e H isto rii K ościoła X IX i X X w iek u w In sty tu c ie H isto rii K ościoła K a to lic k ie go K U L; n in ie jsz a k siążk a bardzo p rzy p o m in a p isa rstw o h isto ry czn e jego p o p rze d n ik a . O d ążeniu do naukow ego o b iek ty w izm u św iadczy np. w y k o rz y sta n ie p rac p o w stały ch w środow iskach n ie ch ę tn y ch k atolicyzm ow i i p ap iestw u . Bez nied o m ó w ień zrelacjo n o w an o ta k ie sp ra w y ja k zacofanie P a ń stw a K ościelnego w pierw szej połow ie X IX w. i stosow any ta m te rr o r w obec p rzeciw ników politycznych. Je d y n ie w y d arze n ia o sta tn ic h la t zasygnalizow ano w sposób k ro n ik a rsk i, p o w strzy m u jąc się od k o m e n ta rz a i oceny. N a rra c ja u ry w a się n a p rzy ję ciu przez w y b ran eg o p a pieżem k a rd y n a ła K a ro la W ojtyłę im ien ia J a n a P a w ła II.
K siążk a została n a p isa n a n a p o d sta w ie w y d aw n ic tw źródłow ych i obszernej lite r a tu r y p rze d m io tu ; jej część w yszczególniono w nocie biblio g raficzn ej, p odzie lonej n a trz y działy: „B iografie w ścisłym znaczeniu”, „P roblem ow e o p rac o w a n ia dziejów S tolicy A postolskiej lub p apieży”,. „P racę pośw ięcone epoce”. Całości do p ełn ia indeks osobow y.
A. S.
' ' · · · · .'! ·« . ' ' ·
J a n B a s z k i e w i c z , S te fa n M e l l e r , R ew o lu cja fra n c u sk a 1789—1794. S p o łeczeń stw o o b y w a te lsk ie , P ań stw o w y In s ty tu t W y d a w n i
czy, W arszaw a 1983, s. 523.
P ra c a ta je s t p ró b ą o d tw o rze n ia dn ia codziennego społeczeństw a rew o lu cy jn ej F ra n c ji w la ta c h 1789—1794. G łębokie zm ian y zachodzące w, ty m o k resie w e w sz y s t kich z a k resa ch życia, p oczynając od polity k i, a kończąę n a rodzinie, d oprow adziły do u k sz ta łto w a n ia społeczeństw a obyw atelskiego. A u to rzy s ta ra li się w ięc w polu sw ych o b se rw ac ji um ieścić ja k n ajw ięc ej s p ra w szu k ając zarów no in n o w ac ji ja k 1 k o n ty n u a c ji s tr u k tu r ancien re g im e’u. .
P ra c a dzieli się n a pięć części pośw ięconych ko lejn o rew o lu c ji w polityce, arm ii, ekonom ii, je j w rogom i p rz e w ro to w i k u ltu ra ln e m u . .
N ajb a rd zie j in te re su ją c ą , m oże ze w zględu n a b r a k polsk ich p u b lik a cji, w y d a je się część pośw ięcona k u ltu rz e i m en taln o ści. N igdzie b ow iem zm ian y nie w ta rg n ę ły ró w n ie głęboko w lu d z k ą codzienność; nie tylk o p rzy n io sły now e p ra w a i n ie zn a n e obow iązki, lecz ta k ż e u sta n o w iły odm ienne „w ia ry ”, a w reszcie w p ro w ad ziły in n ą ra c h u b ę czasu. N ow y k a le n d a rz , now i „św ięci”, now e in sty tu c je to ta k ż e p ro b lem y p ro p ag a n d y i ideologii, ja k ż e często n asu w a ją c e n am re fle k sje o a rc h e ty p ie działań r e w o l u c y j n y c h .
K siążk a p isa n a przez dw óch au to ró w , ja k m o żn a sądzić n a p o d sta w ie ich w cześniejszych p u b lik a cji, o o d m ien n y m sp o jrze n iu n a rew olucję, je s t in te re su ją c a , choć nie pozbaw iona niezręczności. Ze sposobu p re z e n ta c ji rozdziałów w nosić trzeb a, iż są one zaw sze w spólnego a u to rstw a , a p iszący je albo śc ie ra li sw e opinie, albo p rez e n to w a li so lid arn ie oba pogląd^, ty m sa m y m u n ik a ją c o sta te czn e j k o n k lu z ji (np. sp ra w a k o ru p c ji urzędniczej). Z dum iew ające, iż w części pośw ięconej po lity cs
Z A P I S K I 373
re w o lu c y jn ej obaj k o n su lta n c i h isto ry c zn i film u „D anton” zgodzili się z tezą, iż p roces d an to n istó w w iąz ał się z o sk a rż en ie m o sp rzed ajn o ść (s. 28). P ra c a o p atrz o na je s t 48 ilu s tra c ja m i (n iestety czarno-białym i), k tó re w w iększości p u b lik o w a n e po ra z pierw szy, w in te re su ją c y sposób u zu p e łn ia ją w yw ody au to ró w .
M. K.
F orm iro w a n ije na cij w C ientra ln o j i Ju g o -W o sto c zn o j Jew ropie. Isto ric ze sk ij i is to r ik o - k u ltu r n y j a sp ie k ty , red . W . J. F r e j d z o n
i in., A kadeania N au k SSSR. In s titu t S ław ia n o w ied ie n ija i B ałk an istik i, Izd atielstw o „N a u k a”, M oskw a 1981, s. 360.
Tom za w ie ra m a te ria ły z m iędzynarodow ej k o n fe re n c ji n au k o w e j, pośw ięconej z a g ad n ien iu uw idocznionem u w ty tu le . O prócz h isto ry k ó w rad z iec k ich w zięli w niej udział b adacze z W ęgier, R u m u n ii, NRD, C zechosłow acji i P o lsk i (w osobie jednego z n ajw y b itn ie jszy c h znaw ców p ro b lem aty k i, Józefa C h l e b o w c z y k a ) . S p rzy jało to u ję cio m porów naw czym ; n iezależn ie od k o m p a ry ty sty cz n ej w ym ow y w szystkich zgrom adzonych te k stó w doszły one do głosu w poszczególnych re fe ra ta c h (np. Ł. O b u s z e n k o w a , „S o p o staw lien ije processow fo rm iro w a n ija polskoj, w ien g ier- skoj i słow ackoj n a c ij”).
W iększość au to ró w położyła n ac isk n a k sz ta łto w a n ie się now oczesnych języków literac k ich i upow szechnianie się św iadom ości n aro d o w ej. T ak ie stan o w isk o pozw a lało n a ogół u n ik n ą ć sc h em a ty zm u i w u lg a ry z a c ji zw iązanych z przy zn aw an iem
a priori d ecydującej roli czynnikom ekonom icznym . Z w racan o też uw agę n a specy
ficzne cechy n aro d ó w i g ru p n arodow ych, k tó ry m n ie d an e było o k rze p n ąć (np. an a liz a „niedokończonych” procesów narod o tw ó rczy ch u m u z u łm a ń sk ich m ie sz k ań ców Bośni i H ercegow iny oraz u S erbo-Ł użyczan, za p reze n to w an a w a rty k u ła c h W. F r e j d z o n a i J. S o ł t y ) . R e fe ra t J. C hlebow czyka p rzy n ió sł pogłębione ujęcie kw estii, pogranicza, narodow ościow ego, g łów nie zaś ludności dw ujęzycznej, o k tó re j a u to r te n pisyw ał ju ż w cześniej.
N iek tó re te k sty pośw ięcone b y ły szu k an iu ogólniejszych p raw idłow ości. Z w rócił na nie uw agę w e w stępnyrp, teo rety czn y m szkicu I. M i l l e r , w sk az u ją c n a opóź n ien ie rozw oju k ap italisty c zn y c h sto su n k ó w gospodarczych i społecznych w całej E u ro p ie środkow o-w schodniej oraz d ługie u trzy m y w a n ie się p rze ży tk ó w feudalizm u n a ty m te re n ie. Podniósł on rów n ież znaczenie fa k tu , iż poczucie odrębności n a r o dów om aw ianego reg io n u k sz tałto w ało się najczęściej w opozycji do p a ń s tw zdom i no w an y ch przez p rzed staw icieli obcej narodow ości.
W iększość te k stó w p re z e n tu je poglądy, k tó re ich a u to rz y sfo rm u ło w ali w to k u w ielo letn ich b ad ań , zaś żróciia i; o p rac o w a n ia p o w oływ ane w p rzy p isa ch służą r a czej ilu s tra c ji ogólniejszych iez'. N iek tó re g en e raliz ac je w y d a ją się sk ą d in ą d po chopne, ja k np. propozycja A. M y l n i k o w a , by w yróżnić dw a m odele fo rm o w an ia się św iadom ości n aro d o w ej: b a łk a ń sk i i środko w o eu ro p ejsk i. W tym o s ta t n im m iałb y się zm ieścić zarów no c a su s polski, ja k czeski i słow acki... B ardziej p rz e k o n u ją c a je s t tra d y c y jn a te z a .o podziale na naro d y , k tó re w X IX stu leciu posiadały p ełn y zestaw k la s i w arątw społecznych oraz te, k tó re były pozbaw ione w łasnych elit. P ro b le m a ty k a narodow ości „histo ry czn y ch ” i „n ieh isto ry c zn y c h ” oraz „chłop sk ich ” i „szlacheckich” w n in iejszy m tom ie nie była je d n a k w zasadzie rozw ijana.
A. S.
A ndrzej F eliks G r a b s k i , F e rs p e k ty w y przeszłości. S tu d ia i s z k i
ce hisioriograficzne, W ydaw nictw o L ubelskie, L u b lin 1983, s. 343.
N a k siążk ę sk ła d a się dziew ięć szkiców zestaw ionych w u k ła d zie chronologicz ny m ; ich m otyw em przew odnim je s t rec ep cja m yśli historycznej o raz je j u w ik ła n ie
